De Gids. Jaargang 122

[p. 400]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Een creatief kunstenaarsleven

Geen enkele vorm van kunst vraagt zo de gehele mens, ook in lijfelijke verschijning, als de dramatische kunst. Een componist, een schilder, een schrijver kan zich in de afzondering van werkkamer of atelier terugtrekken, om zich te bezinnen op hetgeen hij creëert. Een acteur openbaart zijn kunst in het publiek en heeft de aanwezigheid van de toeschouwers nodig, om zijn verbeelding binnen het tijdsbestek van enkele uren te manifesteren. Om zijn creatie waarneembaar te kunnen maken is niet alleen de kracht van zijn talent, maar ook zijn lichamelijk welzijn onontbeerlijk.

De kunstenaar die in de eenzaamheid werkt kan bij een inzinking pauzeren, wachten tot de inspiratie weer op drift komt. De acteur moet urenlang de spanning volhouden van een ‘werkstuk’, waarbij ook het lichaam een belangrijke functie vervult. Hij heeft tevoren aan zijn rol gewerkt, op de repetities bepaalde nuances en tempi vastgesteld en zich afgestemd op zijn medespelers.

Maar op de avond als het doek opgaat voor de voorstelling, gebeurt het wonder van de overdracht van zijn werk aan het publiek, en dan verschijnt de kunstenaar in al zijn facetten die nu realiteit worden in zijn lichamelijke aanwezigheid, in het timbre van zijn stem, in de houding van zijn gestalte, in de overtuigingskracht van zijn gebaar, kortom, in het ondoorgrondelijk fluïdum dat van hem emaneert.

Albert van Dalsum, die nu zijn vijftigjarig toneeljubileum viert, is de Rembrandt van onze dramatische kunst genoemd en dat lijkt mij een juiste waardebepaling. Hij bezit de fantasie van een superieure geest, die zich niet in details verliest, maar de synthese van het geheel streng in het oog houdt bij de uitbeelding van een rol. Indertijd heeft hij een heldere uiteenzetting gegeven over de vormgeving van ‘de toneeldroom’ door een gewild vernauwingsproces, door het ordenen van de chaos der gebeurtenissen en verschijningen binnen de tijdsruimte van een voorstelling, om het kristalliseren in een idee en het weglaten van alles wat niet met die idee te maken heeft.

Van Dalsum is acteur, niet uit imitatielust, maar uit de behoefte de vraag te beantwoorden, of de mens die hij moet spelen, in hemzelf aanwezig is tussen de vele wezens die in hem huizen. Met talrijke creaties heeft hij dit bewezen, met zijn Koning Lear, met Gamaliël, de Hoge-

[p. 401]

priester uit Paulus onder de Joden, met Macbeth, met Richard III, met vele, vele andere. De verscheidenheid van ‘wezens’ die hij in zich draagt, maakte het hem mogelijk een oeuvre te scheppen, dat zijn weerga in ons land niet vindt.

Van Dalsum is bezeten van toneel. Een kunstenaar van uitzonderlijke kracht en zeldzaam beeldend vermogen, wiens artistieke geladenheid in de eerste plaats zich manifesteert als acteur, maar daarnaast ook als regisseur en als ontwerper van vermetele toneelbouw en decors. Men behoeft slechts te denken aan de jaren van het Oost-Nederlands Toneel, om te beseffen hoe intens de straling van zijn creatief vermogen is. In die jaren werd Evreinows Comedie van het geluk gespeeld, O'Neills Liefde onder de olmen, Brechts Driestuiversopera en Volpone van Jonson, herschreven door Stefan Zweig.

De geladenheid waarmee Van Dalsum zijn grote creaties tot stand bracht, komt voort uit een demonische kracht, bron van elke artistieke vormgeving. Stefan Zweig heeft het demonische gekenschetst als ‘die onrust, die de mens is ingeboren en die hem, boven zichzelf uit, in het oneindige, in het elementaire’ leidt. Zweig beschouwde het demonische als een zuurdesem, waardoor het rustig bestaan in gisting raakt en tot extase, excessen, soms tot zelfvernietiging voert. In de middelmatige mens wordt dit demonische door andere krachten in evenwicht gehouden, maar in een creatieve persoonlijkheid werkt de onrust voort. Dostojewski heeft dit heimwee naar het eeuwige aangeduid als ‘das höhere Herz das sich quält’.

Aan deze demonie danken wij de vermetelheid van fantasie en de drang naar vorsen en doorgronden, die creatieve kunstenaars kenmerken, en die ook Albert van Dalsum als een der zeer grote figuren van ons tijdvak doen kennen.

Voor zijn vijftigjarig jubileum heeft hij een Nederlands stuk gekozen: Sauls dood, het tweede dramatische werk van Abel Herzberg, van wie eerder Herodes (onder regie van Van Dalsum) is opgevoerd. Niet alleen bewijst het kiezen van een oorspronkelijk toneelwerk, hoe Van Dalsum de betekenis van onze eigen toneelschrijfkunst wil accentueren, maar hij heeft ook ongetwijfeld met de hoofdpersoon uit dit drama affiniteit gevoeld.

Het is de tragedie van de mens Saul, die ten onder gaat aan zijn gespletenheid en aan zijn schuldgevoel tegenover God. Rebellerend tegen de profeet Samuel, die proclameert dat het alleen de profeet is gegeven, Gods wil te verstaan, komt Saul, de eerste koning der Joden, in conflict

[p. 402]

met Samuel, die eist dat Saul de overwonnen koning der Amalekieten ter dood zal brengen, terwijl Sauls overweging ertoe neigde, deze Agag te sparen, om van hem een bondgenoot te maken in de strijd tegen de Filistijnen.

De profeet wendt zich, na Sauls poging om eigenmachtig te handelen, van de door hemzelf tot koning gezalfde af en laat Saul over aan zijn twijfel en aan zijn wroeging te hebben gezondigd tegen het gebod van Jahwè.

De twijfel en de onzekerheid over zijn lot ontwrichten koning Saul dermate, dat hij zich van iedereen vervreemdt en ten prooi valt aan ziekelijke achterdocht, gekweld door angst het koningschap te verliezen. Zijn zoon Jonathan brengt hem dan in aanraking met een herdersknaap, David, de jonge blonde harpspeler, die er niet uit ziet als een rivaal voor het koningschap. Deze muzische verschijning troost door zijn liederen de rampzalige koning in zijn verworpenheid en Saul geeft de jongeling zijn dochter tot vrouw.

Dan blijkt, dat het juist David is die koning zal worden over Israël, en dat de profeet Samuel vóór zijn dood David tot koning heeft gezalfd. Sauls kracht is gebroken en als de Filistijnen oprukken en hij zijn dierbare zoon Jonathan stervend op het slagveld heeft gevonden, doorsteekt hij zich. Alleen zijn schildknaap is bij hem gebleven.

Herzberg heeft in deze bijbelse stof het interessante thema voor zijn drama gevonden, een probleemstelling die ook voor deze tijd van betekenis is. De inzet was meesterlijk en spande tot het uiterste de verwachting, dat wij een Nederlands stuk van grote adem gingen zien. En ondanks teleurstelling (die niet alleen aan de auteur maar ook aan andere oorzaken was te wijten), blijven wij erkentelijk voor het feit, dat Herzberg een stuk heeft geschreven van grote allure.

Deze tragische koningsfiguur is door Van Dalsum indrukwekkend gespeeld; hij heeft met heel zijn enorme prestige en innige toewijding Saul tot een onvergetelijke toneelfiguur gemaakt. En dit ondanks bijna onoverkomelijke leemten in het tegenspel. Want verschillende passages, die treffend hadden kunnen zijn, misten het effect, door een te zwakke bezetting van dit bijbelse drama.

Het schrijven voor toneel moet geleerd worden, en het is betreurenswaardig, dat dit stuk, rijk van gegeven en belangrijk van bedoeling, niet beter is uitgewerkt. Had een dramaturg de auteur niet opmerkzaam kunnen maken op reële tekortkomingen in de structuur, hem niet kunnen behoeden voor gebrek aan perspectief? Er was materiaal te over om van

[p. 403]

dit gegeven een geslaagd toneelwerk te maken. Het is nu een eenmansstuk geworden, dat dank zij het genie van Van Dalsum bleef boeien. Maar als een minder groot acteur deze gekwelde mens had gespeeld, wat was er dan van de dramatische spanning gebleven?

Het zou een weldaad zijn, als Herzberg zijn werk opnieuw ter hand nam, tezamen met een deskundige, die hem de ogen opende voor tekortkomingen, die zeer goed te herstellen zijn. Het thema is grandioos, en deze zo begaafde schrijver zou er de Nederlandse toneelkunst mee dienen.

Het feest van Van Dalsums jubileum is door zijn bezielde vertolking van koning Saul tot een ontroerende manifestatie geworden. Boven alle bedenkingen uit fascineerde hij van begin tot einde en het is het geheim van zijn heldere, eenvoudige en van warmte stralende natuur, dat allen die deze halve eeuw mèt hem herdachten, hem eerden niet alleen in zijn groot kunstenaarschap, maar ook om zijn zuivere menselijkheid, die vriendschap inspireert.

Een geniaal artiest en eenvoudig mens heeft vijftig jaren onafgebroken met heel zijn enthousiasme zijn kunst boven alles gesteld en er talloze harten van doordrongen. De waardigheid van zijn grote stijl sluit in zich de bijna naïeve rustigheid, waarmee hij de uitbundige huldiging in ontvangst nam. Een schouwspel, dat op zichzelf een unicum is geworden door de ruimte die om de ‘Rembrandt van onze dramatische kunst’ ontstond te midden van de talloze sprekers, aan wie later door Van Dalsum nauwgezet dank werd gebracht.

Er zijn ook in het buitenland weinig figuren, die vergeleken kunnen worden met de man, die een halve eeuw lang in ons kleine land het begrip grootheid heeft belichaamd.