De Gids. Jaargang 122

[p. 386]

J.L. Heldring
Naar de dialoog

Dit jaar is gekenmerkt geweest door het begin van de Russisch-Amerikaanse dialoog. Aangezien Rusland en Amerika op het ogenblik de mogendheden zijn die de dienst in de wereld uitmaken, kan men ook zeggen dat dit jaar gekenmerkt is geweest door een groeiende erkenning van de werkelijkheid. De gelijkheid van alle landen is een fictie, de Grote Twee werkelijkheid. De dialoog is dus, hoewel lang weerstreefd, bijna onvermijdelijk.

Is het toeval dat dit grotere realisme doorbrak, nadat de man die de voorgaande periode had beheerst, John Foster Dulles, van het toneel was verdwenen? Realisme kon ook Dulles niet ontzegd worden. Zijn opvattingen, dat het Westen onder bepaalde voorwaarden een Oostduitse controle op de toegangswegen naar Berlijn wel kon accepteren en dat vrije verkiezingen niet de enige weg naar de Duitse hereniging waren, getuigden van een voorzichtig realisme. Desniettemin werd zijn gehele filosofie gedomineerd door een morele afkeer jegens het godloze communisme - een afkeer die ook, bijna tot het einde, zijn diplomatieke tactiek bepaalde.

Bovendien was Dulles de man die in 1954 de theorie van de ‘massale vergelding’ lanceerde, de theorie die jarenlang het fundament van de gehele Westelijke politiek heeft gevormd. Maar naarmate Rusland, getuige zijn spoetniks en loeniks, Amerika inhaalde en voorbijstreefde op het gebied der massale-vergeldingswapens, werd het theoretische karakter van deze theorie meer en meer klaarblijkelijk. Met Dulles verdween ook het geloof in deze theorie (die het juist van haar geloofwaardigheid, bij Russen en bondgenoten, moet hebben), hoewel, bij gebrek aan een geloofwaardige plaatsvervangster, veler lippen haar nog naprevelen.

Berlijn was een toetssteen voor deze theorie, maar we hebben al gezien dat Dulles zelf in zijn nadagen andere uitwegen uit deze Berlijnse impasse suggereerde dan het dreigen met massale vergelding. Berlijn leverde dus Rusland, op een ogenblik dat het Amerika's vergeldingsmacht had geneutraliseerd, een ideale casus om de Westelijke standvastigheid op de proef te stellen: een eiland achter het IJzeren Gordijn, militair onverdedigbaar, maar politiek een zenuw die de wilskracht van het Westen bepaalde.

De reactie in het Westen op het Russische ultimatum betreffende Berlijn was verbaal flink, maar toen het erop aankwam vast te stellen welke

[p. 387]

voorbereidingen het Westen moest treffen om het hoofd te bieden aan een eventuele uitvoering van het ultimatum, was de verwarring groot. Dit bleek wel heel duidelijk, toen president Eisenhower in maart verklaarde, dat ‘we zeker geen landoorlog in Europa gaan voeren’. Het militaire alternatief kon dan niet anders dan totale oorlog zijn, maar dit dreigement had juist, vanwege Amerika's grotere kwetsbaarheid, aan geloofwaardigheid verloren. De situatie was wel radicaal verschillend van die van tien jaar tevoren, tijdens de eerste crisis om Berlijn. Toen was Amerika's superioriteit onbetwist.

Het was premier Macmillan die het eerst de consequenties uit de veranderde situatie trok. Hij besloot Chroesjtsjow zelf te gaan peilen. Zijn reis naar Moskou heeft hem veel ondankbaarheid geoogst. Hij werd onmiddellijk - vooral in Bonn en Parijs - van appeasement verdacht. Toch lag zijn reis in de rede, want zolang het Westen niet van plan was om door militaire voorbereidingen te tonen dat zijn flinkheid op daden berustte, was het slechts logisch dat er iemand naar Moskou zou gaan om, in direct contact met de Russen, erachter te komen of hun standpunt inzake Berlijn onwrikbaar was. Dit niet te doen zou niet alleen onlogisch, maar ook onverantwoordelijk zijn geweest.

Dat Macmillan overigens niet naar Moskou was gegaan om zoete broodjes te bakken, bleek al gauw uit de merkwaardige bejegening die hij van Chroesjtsjow ondervond: eerst zeer hartelijk, toen plotseling op het onbeschofte af: terwijl Macmillan een atoomcentrale bezocht, hield Chroesjtsjow elders een felle, dreigende rede; een afspraak met de Britse premier werd afgezegd, omdat zijn Russische collega plotseling naar de tandarts moest (maar hij vond wel tijd voor een gesprek met Iraakse journalisten). Kortom, Chroesjtsjow zou zo nooit gehandeld hebben, als hij overal zijn zin had kunnen doordrijven bij zijn Britse gast.

Macmillan kwam terug van zijn reis, overtuigd dat, als er gesproken moest worden met Moskou (en van die noodzaak was hij al bij voorbaat overtuigd), het alleen nut had om met Chroesjtsjow zelf te spreken. De andere Russische staatslieden hadden geen zelfstandige beslissingsbevoegdheden (is het overigens anders gesteld in Amerika, Engeland, Frankrijk en West-Duitsland?). Dit betekende dat Macmillan voorstander was van een zo spoedig mogelijke bijeenkomst van de regeringsleiders. Maar zijn bondgenoten hadden steeds op het standpunt gestaan, dat zo'n bijeenkomst degelijk voorbereid moest zijn, in ieder geval voorafgegaan diende te worden door een bijeenkomst van de ministers van buitenlandse zaken.

[p. 388]

Chroesjtsjow maakte het 't Westen gemakkelijk. Als het Westen stond op zo'n ministersbijeenkomst als prelude van een topconferentie, dan zou Rusland daar geen bezwaar tegen maken. Aldus een nota die de Westelijke hoofdsteden bereikte ongeveer tezelfdertijd als Macmillan en Chroesjtsjow de laatste hand legden aan hun gemeenschappelijk communiqué. Eerder had de Sowjetunie het ultimatieve karakter van haar eisen inzake Berlijn wat afgezwakt; de termijn van zes maanden had zij in ieder geval laten vallen. En zo konden op 11 mei de vier ministers van buitenlandse zaken te Genève bijeenkomen.

Deze conferentie gaf Macmillan gelijk: alleen met Chroesjtsjow vallen er zaken te doen. Na zeven weken van confereren immers - met een onderbreking in eind juni, begin juli - waren de ministers niet nader tot elkaar gekomen. In die tijd was president Eisenhower, die hiertoe al door Macmillan bewerkt was geweest, eveneens tot de overtuiging gekomen, dat een gesprek met Chroesjtsjow onvermijdelijk was. Het was toen - nog voordat vice-president Nixon zijn bezoek aan de Sowjetunie bracht - dat besloten werd Chroesjtsjow uit te nodigen voor een bezoek aan de Verenigde Staten. (Kort tevoren had hij tijdens een onderhoud met de Amerikaanse politicus-diplomaat Harriman zulke verontrustende enormiteiten over de binnenlandse situatie in Amerika verkondigd, dat de voorstanders van een confrontatie van Chroesjtsjow met de Amerikaanse werkelijkheid hun argumenten aanzienlijk zagen versterkt.)

Met deze uitnodiging had Chroesjtsjow een grote overwinning behaald: niet alleen had hij de topconferentie gekregen zonder er de concessies voor te doen die het Westen steeds als quid pro quo had geëist (degelijke voorbereiding en kans op succes), maar bovendien zou die topconferentie een tête-à-tête met Eisenhower zijn, dus zonder deelneming van Engeland en Frankrijk, die in Russische ogen slechts semi-onafhankelijke landen. Amerika is, in die ogen, het enige land dat in macht en soevereiniteit vergelijkbaar is met de Sowjetunie. Alleen een gesprek met Amerika is dus interessant. Indien het Rusland te doen is om een periode van rust in de wereld, kan het die alleen krijgen via een modus vivendi met zijn enige gelijke.

Chroesjtsjow had die overwinning behaald op de moralistische school in de Verenigde Staten, die in Dulles haar sterkste advocaat had gehad, en op diegenen onder Amerika's bondgenoten die in zijn bezoek aan Amerika hetzij het einde hunner medezeggenschap, hetzij een teken van Amerika's slapheid zagen. Engeland behoorde niet tot de laatsten. Hoewel ook voor dit land een Amerikaans-Russische dialoog het einde ener

[p. 389]

illusie betekent - de illusie der gelijkheid -, heeft het Chroesjtsjows bezoek aan Amerika van harte verwelkomd. De Gaulle en Adenauer bleven echter mopperend aan de kant.

Het was om deze gevoelens van wantrouwen te kalmeren, dat Eisenhower, voordat hij gastheer voor Chroesjtsjow ging spelen, zijn bliksemreis naar Bonn, Londen en Parijs maakte. Het is om dezelfde reden, dat hij in december weer naar Europa komt, maar dan in aansluiting op een bezoek aan vijf Aziatische hoofdsteden, waaronder het neutrale Nieuw-Delhi. Azië is, in de koude oorlog die - zij het met andere wapens - verder gevoerd wordt, niet minder belangrijk dan Europa.

Eisenhowers bezoek aan Europa was een zegetocht. Wat ook de regeerders van hem mogen denken, de bevolkingen zagen kennelijk de man des vredes in hem. Dat was voldoende om, in hun ogen, zijn komende ontmoeting met Chroesjtsjow te rechtvaardigen. Ten einde de bedenkingen van de regeerders te sussen en de verwachtingen van de bevolkingen te dempen, legde Eisenhower er de nadruk op dat zijn besprekingen met de Rus geen onderhandelingen zouden zijn. Niets zou er beslist worden zonder de medezeggenschap van de betrokkenen; er zou trouwens helemaal niets beslist worden.

Deze oprechte verzekeringen namen echter niet weg, dat voor het eerst sinds het begin van de koude oorlog de regeringshoofden van de twee machtigste staten elkaar ontmoetten zonder het bijzijn van anderen. Hiermee is een precedent geschapen, dat in ieder geval herhaald zal worden wanneer Eisenhower zijn tegenbezoek aan Moskou zal gaan brengen en dat, indien de atmosfeer blijft zoals zij nu is, een gewoonte kan gaan worden.

Nu Chroesjtsjow zijn doel voorlopig bereikt heeft en Eisenhower water in zijn wijn heeft gedaan, lijkt het wel alsof de rollen zijn omgedraaid. De Amerikaanse president, geflankeerd door Macmillan, maar hierin gedwarsboomd door De Gaulle en Adenauer, is nu happig op een zo spoedig mogelijke topconferentie. Chroesjtsjow daarentegen dringt niet meer aan op een spoedige ontmoeting met zijn Westelijke collega's. Hij heeft stilzwijgend De Gaulles dienstregeling aanvaard, die pas in zo'n ontmoeting in het voorjaar voorziet.

Waarom zou ook Chroesjtsjow haast maken? In een conferentie à quatre is hij niet zo geïnteresseerd. Het is hem erom te doen een relatie te vestigen met zijn Amerikaanse tegenspeler. De eerste etappe op weg naar dit doel is reeds afgelegd. Met geduld volgt de rest vanzelf wel. Hiertoe is voldoende, dat hij zich rustig gedraagt. Concessies behoeft hij niet te doen.

[p. 390]

Op die manier hoopt hij Amerika langzamerhand te wennen aan een wereld verdeeld in twee invloedssferen. Dit zou hem de gelegenheid geven zijn greep op het communistische deel van de wereld te consolideren en tegelijkertijd de Sowjetunie op te bouwen tot's werelds industrieel sterkste en op den duur welvarendste staat.

Als wij dit als verklaring van Chroesjtsjows dikwijls paradoxale optreden aanvaarden, dan is ook het ultimatum over Berlijn, dat zo in tegenspraak lijkt met zijn latere redelijkheid, verklaarbaar. Het moest dienen als katalysator: door Amerika onder druk te zetten op een buitengewoon kwetsbare plek en op een ogenblik dat het zich bewust werd van zijn eigen kwetsbaarheid, hoopte Chroesjtsjow Amerika ontvankelijk te maken voor de dialoog. Toen hij dat doel bereikt had, kon hij zijn ultimatum afzwakken en zelfs erkennen dat het Westen rechten in Berlijn had. Het is een meesterlijk voorbeeld van vreedzaam gebruik van macht ter bereiking van een politiek doel.

Het is verleidelijk om die grotere redelijkheid toe te schrijven aan Ruslands angst voor China: het zou zich in de rug willen dekken tegen de onvermijdelijke krachtmeting met de groeiende reus in het oosten. Wat er van deze toekomstvisie waar zij - voorlopig schijnt China, evenals Frankrijk en West-Duitsland op Amerika, eerder een remmende invloed op de redelijkheid van zijn grote bondgenoot uit te oefenen. Het is wel duidelijk, dat Mao Tse-toeng weinig voelt voor onderonsjes waar hij buitengesloten is. Zijn stoten in de richting van Laos en India zijn kennelijk mede bedoeld om Rusland tegenover zijn toekomstige gesprekgenoten in verlegenheid te brengen. Rusland kan zijn geloofsgenoot niet gemakkelijk desavoueren, hoewel zijn ‘neutrale’ verklaring tijdens het Indiaas-Chinese geschil wel heel ver in die richting ging; zij is zonder precedent tussen communisten onder elkaar.

Aannemelijker is, dat de officiële verklaring van Ruslands grotere redelijkheid inderdaad de juiste is: Rusland heeft vele jaren van rust nodig om ‘Amerika in te halen’. Oorlog is, ook voor de sterkere, te riskant; en bovendien zien, vooral in Azië en Afrika, de kansen om zonder oorlog de nagestreefde doelen te bereiken er niet zo slecht uit. Men hoeft er voorlopig de Chinese factor niet bij te halen om Ruslands huidige politiek te verklaren.

Maar, zo kan men vragen, is het dan wel verstandig van het Westen om zo in de kaart van Rusland te spelen? Is het dan niet veeleer aangewezen om, door het aannemen van een onverzoenlijke houding, het

[p. 391]

Rusland moeilijker te maken zijn doeleinden te bereiken? De vraag is vrij academisch. Want nu Amerika zich heeft laten overtroeven door Rusland juist op het gebied waar het meende een oninhaalbare voorsprong te hebben, is er voorlopig geen andere keus. De Westelijke macht kan op het ogenblik een onverzoenlijke houding moeilijk waarmaken.

Er is echter nog een andere rechtvaardiging voor de nieuwe Westelijke politiek het met Chroesjtsjow te wagen, namelijk de berekening dat maatschappijen die welvarender worden ook minder expansief, gezapiger en democratischer worden. Misschien is deze berekening juist. Misschien ook niet. (Het Victoriaanse Engeland en het Wilhelminische Duitsland zijn, wat dat betreft, niet volmaakt geruststellende precedenten.) Ook deze vraag is vrij academisch. Maar zolang het Westen geen andere keus heeft dan Chroesjtsjows initiatieven te volgen, kan het geloof in de juistheid van die berekening althans een zekere positieve gerichtheid aan het Westelijk beleid verlenen.