De Gids. Jaargang 122

[p. 336]

Nieuwe boeken

Elisabeth Zernike, Het harde paradijs. - N.V. Em. Querido's Uitgeversmij, Amsterdam, 1959. 192 blz.

In 1919 verscheen de eerste roman van Elisabeth Zernike, waarmee zij zich deed kennen als een schrijfster van zeer persoonlijke sfeer en schrijftrant. Het schamele deel bezat eigenschappen, die bijna strijdig zijn met het publiceren, getuige de mompelende uitingen van vereenzaming te midden van de mensen om haar heen, uitingen van een introverte natuur die terugschrikt voor contact, waarnaar zij toch hunkert. In die monologue intérieur was levensangst de grondtoon, de vrees voor eigen ontoereikendheid, het bijna te gronde gaan aan zelfonderschatting.

Al haar later werk heeft die dagboekstijl behouden, die nu ook haar nieuwe roman kenmerkt. Maar sinds haar debuut heeft zich in die veertig jaren een verandering voltrokken in haar verhouding tot het bestaan. De twijfel aan eigen kracht is op de achtergrond getreden; zij heeft ervaren dat zij in staat was, de schokkende realiteit taaie weerstand te bieden. Zij heeft voor zichzelf kunnen erkennen, dat haar wereld, hoe afgesloten die ook scheen, deel heeft aan de eeuwige kringloop van het geheimzinnige leven van de mens. En dat deel is niet schamel, integendeel, het is een rijke verworvenheid, met geduld en volharding veroverd op de demonie van het lot. Elisabeth Zernike brengt dit tot uiting in de diepe betekenis van de titel: Het harde paradijs.

Het verhaal is gesitueerd in Zuid-Frankrijk, waar Marguerite Puyvot, dochter van een stug en onverzettelijk man, die uitgestrekte landerijen bezit, na de dood van haar vader alleen achterblijft in het donkere oude huis. Haar broer Pierre heeft het boerenbestaan geruild voor de onzekerheid van het kunstenaarsleven, en als hij later met zijn Parijse vrouw in het afgelegen dorp terugkeert, om muurschilderingen in de kerk te maken, is de streek geheel van karakter veranderd. Het dorp is een centrum van toerisme en artisticiteit geworden, met winkeltjes en vitrines met foto's en poppen in Provençaalse klederdracht. Autobussen voeren in het zomerseizoen vreemdelingen aan.

Maar Marguerite heeft de aard van haar vader, zij blijft het land bewerken, zonder hulp van een dagloner werkt zij de lange dag op het veld, koppig en zuinig volhardt zij in die zware arbeid, het melken van de geit, het voortduwen van de kruiwagen met mest, het snoeien van de vruchtbomen. Zij is vergroeid met haar land, de cipressen, de oude kapel met het poortje, het dorpsplein, de olijven, de druiven en zij ontzegt zich elke vorm van comfort of ontspanning. De pastoor wil haar boeken lenen, zodat zij zich kan ontwikkelen en uitvliegen in de wereld, maar zij blijft in haar huis, het arendsnest. Met emmers kalk wit zij de muren en in de avond zit zij op haar stoep.

Op haar veertigste jaar ontmoet zij Michel Cordès, een mismaakte pottenbakker, met wie zij trouwt, omdat zij voelt, dat deze verbitterde man haar nodig heeft. Dit huwelijk brengt nieuwe moeilijkheden, en ook het moederschap moet zij verdedigen tegen het wantrouwend egoïsme van haar echtgenoot. Marguerite houdt haar taak vol met dezelfde koppige toewijding waarmee zij haar akkers blijft bewerken.

Sterk en overtuigend heeft Elisabeth Zernike dit leven uitgebeeld in haar ietwat droomachtige stijl, die soms aan Van Schendel herinnert. Er zit een vaste ondergrond van authentieke werkelijkheid in de figuur van deze half intellectuele boerenvrouw met haar fijn begrip voor de ondoorgrondelijke stromingen van de ziel, en het kan niet an-

[p. 337]

ders: de innerlijke structuur en ontwikkeling van het beschrevene is duidelijk autobiografisch. Om deze ‘boerse’ vrouw heen is de realiteit van het modieus wordende dorp bijzonder fris en origineel getekend, met knappe portretten van snobs, lichtzinnige vrouwen en demoralisatie door de ‘vooruitgang’ en de toenemende welvaart. Het tempo en de figuren van het verhaalde geven aan deze bladzijden de kleur van actualiteit.

Maar de essentiële waarde van de roman ligt in de stilte van de eenzaamheid. De pastoor Antoine, door wiens ijveren de moderne muurschilderingen in de kerk tot stand zijn gekomen, is een ontrouw priester, die een verhouding heeft met een vrouw uit het dorp. Hij bekent nu ook, dat hij Marguerite had willen trouwen: ‘Ik heb eens een slip van je rok gegrepen, Marguerite, weet je het nog? - en heb gesmeekt: houd jij stand! Je beklom de hoge stoep van dit huis, het werd alles symbool voor me: een stijgen naar de eenzaamheid, die gemeenzaamheid was met je vader, je voorouders, - een wonen tussen de muren, door jezelf gezuiverd...’

De kracht van Het harde paradijs - een hoogtepunt in het werk van Elisabeth Zernike - ligt in de sfeer van het symbolische. Zij had als motto voorin haar boek kunnen schrijven:

Alles Vergängliche
Ist nur ein Gleichnis.
Das Unzulängliche
Hier wird's Ereignis.

De toon is die van de weemoed, de zwaarmoedigheid dikwijls. Maar zoals Vestdijk zegt - in zijn Essays in duodecimo - is de melancholicus geduldiger en oplettender dan de vrolijke Frans. ‘De melancholicus laat zoveel licht toe in zijn besloten atmosfeer als nodig is om de voorwerpen te onderscheiden en zich te kunnen aanpassen aan hun objectief bestaan.’ Het geduld van de melancholicus, waarover Vestdijk schrijft, is het onuitputtelijk bezit van Marguerite, en - dat mogen wij dankbaar vaststellen - ook van haar maakster, Elisabeth Zernike, die woorden schrijft om niet meer te vergeten: ‘Geduld is misschien de hoogste vorm van liefde.’

Met deze liefde, deze ernstige melancholie en het geduld van de zuivere kunstenares heeft Elisabeth Zernike haar levenswerk opgebouwd, dat haar nu in het harde paradijs heeft binnengeleid, waar zij de vruchten van haar arbeid mag plukken. Op deze hoogte moet het eenzaam zijn, maar zij is veel van het leven gaan begrijpen en beseft, dat ‘het geluk’ bestaat in de vleug van een glimlach.

E.v.L.

Dr H. Groot, Symptomen van een nieuwe geesteshouding. - Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1959. 264 blz.

De schrijver van dit werk, reeds lang bekend door zijn voor de algemene lezer bestemde boeken over moderne natuurwetenschap, is zich langzamerhand meer en meer gaan bewegen op wijsgerig terrein, waarop hij een eigen geluid blijkt te kunnen laten horen. Dit geluid klinkt duidelijk in het boven aangekondigde boek, gewijd aan de symptomen van een nieuwe geesteshouding, die hij in onze tijd op allerlei gebieden meent te ontwaren en waarmee hij zich van ganser harte eens verklaart. Zij wordt

[p. 338]

gekenmerkt door het inzicht, dat vooral in de laatst verstreken eeuw de plaats van de ratio in het denken geleidelijk al te groot is geworden en dat een reactie daartegen op tal van terreinen merkbaar wordt. Dat beduidt niet noodzakelijk vijandschap tegen de redelijkheid van het denken, maar een als arationeel te bestempelen houding, waarin het ontzaglijk waardevolle van de traditionele opvattingen behouden blijft, terwijl de eenzijdigheid ervan vermeden wordt.

De schrijver behoort dus zeer zeker niet tot hen, die uitsluitend oog hebben voor de schaduwzijden van de huidige situatie. Hij ziet de bezwaren en gevaren scherp in, maar behoudt het geloof in de toekomst, mits deze zich zal kenmerken door een ingrijpende verandering in onze geesteshouding. Deze zal tot stand kunnen komen, wanneer het gelukt, een integratie van de verschillende facetten van ons bewustzijn te voltrekken.

Dat is, zal men zeggen, rijkelijk vaag. Maar dr. Groot is te zeer een geboren docent - men merkt het in al zijn boeken - om het bij vaagheden te laten. Daarom wijst hij in het derde deel van zijn boek meer speciaal symptomen van de nieuwe geesteshouding die hij ziet ontstaan, aan op het gebied van wetenschap en wijsbegeerte, terwijl hij ze in het vierde doet opmerken in de samenleving. Hij legt bij dit alles een verwonderlijke veelzijdigheid aan den dag. Fysica, biologie, psychologie, parapsychologie, geneeskunde, wijsbegeerte en rechtswetenschap leveren stof voor het eerste onderwerp; de verhouding man-vrouw, opvoeding en onderwijs, godsdienst en religie en kunst voor het tweede.

Deze verscheidenheid zal wellicht wantrouwen wekken. Ten onrechte, mits men het doel dat in de titel gesteld wordt, in het oog houdt. De schrijver heeft allerminst de illusie, dat hij geheel zelfstandig werk verricht. Hij wil slechts symptomen van een komende verandering opmerken en aanwijzen. De veelzijdigheid van zijn belangstelling en de helderheid van zijn uiteenzettingen maken hem hiervoor tot een uitmuntende gids.

E.J.D.

Dr G.Th. Kempe, Reclassering in onze samenleving. Voorlichten, recht doen, helpen. Sociale bibliotheek. - Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1958. 352 blz.

De reclassering is een der oudste vormen van maatschappelijk werk. Reeds Pompejus liet land geven aan gevangen zeerovers met het argument dat beter dan hen aan de galg te hangen, hun de gelegenheid moest worden geboden zich opnieuw een ordentelijke plaats in de samenleving te verwerven. Het bezoeken der gevangenen heeft het Christendom altijd onder de goede werken gerekend. Nadat in 1823 in ons land het genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen werd opgericht, werd de reclassering tot een specialisme in het geheel van het maatschappelijk werk.

Het is echter niet zozeer met de geschiedenis van dit genootschap en zijn werk, dat de schrijver zich bezighoudt. Hij is geheel gegrepen door de totale ommekeer die de mensbenadering in het reclasseringswerk na de tweede wereldoorlog heeft gemaakt. Aanvankelijk, zo merkt hij op, was de reclassering ingebed in de charitas en de liefdadigheid. Terecht laat de schrijver zich niet laatdunkend en beterwetend uit over de mensenvrienden der negentiende-eeuwse liefdadigheid, gelijk tegenwoordig nogal te doen gebruikelijk is. Een veroordeling van hun werk wordt vaak al te gemakkelijk uit-

[p. 339]

gesproken, waarbij men vergeet dat hun mensenliefde menigmaal oprecht was, zij het geplaatst in een geheel andere orde. Zij deden wat hun in die tijd mogelijk was en in dit opzicht verschillen ze niet van ons.

Later, zo gaat de schrijver voort, kende men alleen de materialistische, bedélende mensbenadering, waarbij men niet of nauwelijks oog had voor de geestelijke noden der delinquenten. In de twintiger jaren van onze eeuw lieten de psychologie, de psychopathologie en de sociologie zich in het reclasseringswerk gelden. Men had toen dikwijls aan oppervlakkigheid grenzende voorstellingen van het gemak waarmee een delinquent of zijn milieu veranderd zouden kunnen worden, zodat teleurstellingen niet uitbleven. Na de oorlog werd spoedig de invloed merkbaar van de Amerikaanse methoden van social case work. Aan velen werd het echter duidelijk dat die methoden, gegeven de nu eenmaal geheel andere traditie in Europa, niet zonder meer toegepast konden worden.

Ten slotte komt de schrijver toe aan de meest recente mensbenadering, die gekenmerkt wordt door het schema van het ‘tezamen-zijn’ der mensen, een schema dat tot het grondmotief van het gehele boek werd. In een hoofdstuk getiteld ‘Het weten omtrent de mens’ spreekt hij zich onomwonden uit voor een mensbenadering waarbij kennis van de innerlijkheid centraal is gesteld, waarbij men bereid is eerbied te paren aan hulpvaardigheid, en niet uit is op een beheersen of een indiscreet alles willen weten van de andere mens. Wanneer wij die andere mens benaderen, dan zal hij zijn zoals wij hem benaderen. Alles komt aan op de zelfkennis, de zelfkritiek en het zelfinzicht van de reclasseerder. Zeer belangwekkende analysen geeft de schrijver van de wijzen waarop reclasseerder en reclassent met elkaar omgaan.

Men mag zich evenwel afvragen of de fenomenologisch-antropologische opvattingen, die de schrijver met zoveel bekwaamheid en overtuiging in de reclasseringswetenschap ingang poogt te doen vinden, wel die toekomst bij de benadering der delinquenten zullen hebben die hij zich voorstelt. Een aanvaarding van de reclassent-delinquent in diens anders-zijn moet immers noodzakelijkerwijs gepaard gaan aan een niet-aanvaarding van diens delinquerend gedrag. Dit is een principiële moeilijkheid, waarmee de fenomenologische psychologie met name niet of veel minder te maken heeft. Het is niet ondenkbaar dat de benadering die de schrijver voorstaat, over deze hindernis zal struikelen, zodat criminologie en reclasseringswetenschap in de toekomst toch nog in andere richtingen zullen moeten zoeken.

Het boek van prof. Kempe is ongetwijfeld een der belangrijkste werken op het terrein van de reclasseringswetenschap. Het zal bij velen eventuele twijfel aan het bestaan van zulk een wetenschap wegnemen.

H. Bianchi