De Gids. Jaargang 122

[p. 144]

Nieuwe boeken

Dr. F.P. Fischer en Dr. G. ten Doesschate, Franciscus Cornelis Donders. Met een woord vooraf van Prof. Dr. H.J.M. Weve. - Van Gorcum en Comp. N.V., Assen. 223 blz.

Ter gelegenheid van het eeuwfeest van het Nederlandse Gasthuis voor behoeftige en minvermogende ooglijders, dat op 6 november j.l. te Utrecht gevierd is, heeft de oogheelkundige Dr. G. ten Doesschate een biografie van de stichter, Prof. F.C. Donders, laten verschijnen. Hij behandelt daarin uitvoerig zijn leven en geeft een brede schets van zijn persoonlijkheid. Van het wetenschappelijk werk wordt voldoende meegedeeld om het verslag van de wetenschappelijke loopbaan begrijpelijk te maken, terwijl voor een uitvoeriger behandeling verwezen wordt naar een in 1932 verschenen boek van Prof. van Leersum met medewerkers. Hierdoor is bereikt, dat het boek voor iedere belangstellende lezer, ongeacht zijn studierichting, leesbaar is gebleven.

Het was een wel zeer moeilijke taak die de schrijver met het samenstellen van dit werk ondernomen heeft. Materiaal stond in voldoende mate ter beschikking: eigen mededelingen van Donders, ten dele in de vorm van een dagboek; talrijke gedrukte artikelen en redevoeringen over hem, mondelinge mededelingen van personen die hem persoonlijk gekend hebben of wel eens met hem in aanraking zijn geweest. Het probleem moet echter geweest zijn, hoe hieruit een verhaal samen te stellen, dat leesbaar zou zijn en liefst toch ook zoveel mogelijk waarheidsgetrouw. Donders was een hoogst indrukwekkende persoonlijkheid met een hoge positie in de internationale wetenschappelijke wereld. Wanneer zo iemand bij zijn leven toegesproken en gevierd of na zijn dood herdacht wordt, worden alle eventuele schaduwzijden zorgvuldig in de schaduw gelaten; dagboeken zijn ook al niet de meest objectieve bronnen. Wie zijn verhaal op deze twee groepen gegevens zou baseren, zou groot gevaar lopen, een beeld te schetsen zoals men dat in de 19de eeuw in biografieën graag zag, maar nu niet meer aanvaardt: te mooi om waar te zijn. Om aan dat gevaar te ontkomen, heeft de schrijver in ruime mate gebruik gemaakt van mondelinge mededelingen en van niet voor publikatie bestemde schriftelijke uitlatingen. Zo citeert hij een tamelijk venijnig verhaal over een ontmoeting met Donders, dat Potgieter in een brief aan Busken Huet doet en waarin hij hem donders pedant noemt; verder enkele herinneringen waaruit men een neiging tot poseren kan afleiden; en een mededeling van een goede kennis waarin van zijn muzikaliteit minder hoog wordt opgegeven dan in de meeste levensbeschrijvingen het geval is.

Dat is dan ook echter vrijwel alles wat men desgewenst op de debetzijde van dit leven zou kunnen schrijven. Door er niets van te verzwijgen, laat de auteur de creditzijde des te beter tot haar recht komen. Doordat hij kennelijk naar minder sympathieke trekken gespeurd heeft, rijst uit zijn boek een des te imposanter beeld van Donders' menselijke en wetenschappelijke persoonlijkheid op.

De schrijver is erin geslaagd, de lezer een indruk te geven van zijn grote wetenschappelijke verdiensten op het gebied van de fysiologie in het algemeen en van die van het gezichtsorgaan in het bijzonder en zijn werk als medicus, speciaal in het belang van ooglijders, te doen kennen. Daarnaast geeft hij aan de hand van talrijke uitlatingen een duidelijk beeld van zijn persoon. Fragmenten uit het dagboek verschaffen menig-

[p. 145]

maal een verrassende blik op zijn intieme gevoelens. Treffend is het contrast tussen zijn naar buiten toe steeds briljante optreden en de sombere beschouwingen over slechte gezondheid en de lasten van het oud worden die hij voor zichzelf noteert. Bijzonder instructief zijn de aantekeningen van het jaar 1877, waarbij het moeite kost zich te realiseren, dat hij toen toch pas 59 jaar oud was.

Het boek geeft nog heel wat meer dan alleen inlichtingen over Donders: indrukken van de Nederlandse samenleving in de 19de eeuw, van karigheid in de voorziening van de universiteiten en van het uitmuntende werk dat desondanks door een beperkt aantal waarlijk grote onderzoekers verricht is; van de beroeringen in het wereldbeschouwelijk denken die niet in de laatste plaats door de snelle ontwikkeling der natuurwetenschap veroorzaakt werden. De schrijver heeft voor dit alles een open oog en hij vertelt er uitvoerig, duidelijk en vol begrip over.

Het boek vormt dus wel een zeer welkome aanwinst van de nog steeds al te beperkte literatuur over de geschiedenis van de Nederlandse wetenschap in de 19de eeuw. Het aantal boeken over belangrijke geleerden uit die tijd is, vergeleken met wat het zou kunnen en moeten zijn, bedroevend klein. En intussen sluiten zich de bronnen die nog stof zouden kunnen leveren en vervloeien de gegevens die nu nog beschikbaar zijn...

Om deze bespreking niet te laten lijden aan het euvel van de uitsluitende lofprijzing waarvoor de auteur zijn werk zo goed heeft weten te behoeden, willen we ten slotte nog op enkele bezwaren wijzen. Een eerste is, dat het typografisch keurig verzorgde werk wel wat heel vaak door zetfouten ontsierd wordt. Verder valt een vrij grote onevenwichtigheid in de documentatie op: het bevredigt natuurlijk de hoogste eisen van exactheid en volledigheid, wanneer men vernemen mag, dat Donders van het toelatingsexamen tot de universiteit vrijgesteld kon worden op grond van een organiek besluit van 2 aug. 1815, artt. 149, 150, Staatscourant 242, 243, maar elders treffen we belangrijke uitlatingen van gezaghebbende auteurs zonder een zweem van een bewijsplaats aan. Op pag. 14 is een citaat uit Huizinga's geschiedenis der Groningse universiteit deerlijk verminkt en daardoor onbegrijpelijk. Wat de afbeelding tegenover pag. 84 eigenlijk voorstelt, hebben we niet kunnen achterhalen. En de lezer die niet gezien heeft, wat er aan de keerzijde van het titelblad staat, zal wel wat verbijsterd tegen de lange Engelse necrologie, die op p. 195 begint, aankijken.

We vermelden ten slotte nog, dat de schrijver bij het samenstellen van zijn boek gebruik heeft kunnen maken van materiaal voor een Donders-monografie, dat verzameld was door wijlen Dr. F.P. Fischer, in leven hoofdassistent van het Nederlandse Gesticht voor ooglijders en lector aan de Utrechtse universiteit. Hij is zo scrupuleus geweest, Dr. Fischer daarom als mede-auteur van het boek, zelfs als eerste, te vermelden. Dat zal echter niemand die Dr. ten Doesschate ook maar oppervlakkig kent, in de waan brengen dat het boek niet geheel door hem zelf geschreven zou zijn.

E.J.D.