De Gids. Jaargang 122

[p. 1]

[Eerste deel]

N.E.H. van Esveld
A.N. Molenaar †

‘Wie het best zijn roeping als individu vervult, strekt meteen de mensheid tot eer’
(Domela Nieuwenhuis in ‘Het Socialisme’)

Zeer vele malen vermeldden de biografische notities van dit tijdschrift omtrent prof. mr. A.N. Molenaar dat hij geboren was in 1888, mr. in de rechten, (buitengewoon) hoogleraar in de sociale wetgeving aan de Rijksuniversiteit te Leiden en lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal en dat hij te Wassenaar woonde. Thans moeten wij hieraan toevoegen, dat hij op 21 november 1958 is overleden. Voor degenen die Molenaar niet of nauwelijks gekend hebben en, dit tijdschrift doorbladerend, op deze necrologie stuiten, is dit overlijdensbericht een van de vele. Ontelbaren zijn Molenaar voorgegaan, ontelbaren zullen volgen. Hoeveel gedachtenissen trof ik niet aan, toen ik voor het schrijven van dit artikel de jaargangen doornam, die tijdens Molenaars redacteurschap van De Gids zijn tot stand gekomen. De tijd gaat heel snel en de dood is niets bijzonders, zeker niet als men de leeftijd der sterken heeft bereikt en met emeritaat is gegaan.

Soms echter treft iemands verscheiden een bredere kring dan normaal is en heeft men het gevoel, dat in het gemis maatschappelijke en persoonlijke motieven dooreenspelen. Dit is bij Molenaar het geval en ik geloof te mogen schrijven, dat dit voor hem de grootste lof zou hebben betekend. Want Molenaar leefde om te werken, offerde zijn persoonlijke leven op voor zijn werk en was slechts gelukkig na goed volbrachte taak. En aangezien hij steeds nieuw en steeds meer werk op de schouders nam, is hij druk en vol bezet geweest tot het einde, tot het ogenblik waarop, enkele weken voor zijn dood, zijn kwaal zijn denken ontwrichtte. Molenaar was niet geschikt voor rust en zat alweer boordevol plannen voor het degelijk besteden van de jaren dat hij met pensioen zou zijn. Voor zijn naaste familie kan dit echter slechts halve troost bieden: naast de dankbaarheid voor het feit, dat Molenaar zijn levenswerken heeft mogen afmaken en niet of slechts kort geleden heeft, dringt zich het persoonlijke gemis op doordat de huisvader ook nu - en thans voorgoed - niet meer beschikbaar is voor het gezin. Het maatschappelijke leven kan nochtans dankbaar zijn voor hetgeen Molenaar tot het einde zijner ‘actieve dienstjaren’ heeft verricht en - wat het belangrijkste is - ons heeft nagelaten.

[p. 2]

De dood brengt minder scheiding dan het leven, zegt men wel. Voor Molenaar is dit zeker juist. Op het terrein van zijn belangrijkste werkkring, het hoogleraarschap in het arbeidsrecht, is het ondenkbaar dat zijn verscheiden voorlopig ook maar iets van zijn invloed zal doen inboeten. Enige maanden voor zijn sterven mocht Molenaar van zijn uitgever Tjeenk Willink te Zwolle het derde deel van zijn omvangrijke ‘oeuvre’ (zoals hij het altijd schertsend betitelde) over het Nederlandse arbeidsrecht ontvangen. Zich ervan bewust zijnde dat het werk van in totaal meer dan 3500 bladzijden slechts een gebrekkige poging tot beschrijving van ons arbeidsrecht kon bevatten, zette Molenaar toch door, omdat hij wist dat het onvolmaakte begin gemaakt diende te worden om anderen in staat te stellen het goede einde te bereiken. In het voorwoord bij zijn tweede deel vróeg hij letterlijk om kritiek, opdat volgende drukken er bij aangepast zouden kunnen worden. De betekenis van Molenaars ‘Arbeidsrecht’ is heel groot. Het heeft materiaal bijeengebracht voor generaties van arbeidsrechtbeoefenaars, het is een geslaagde poging om de geest van dit sterk groeiende en veranderende rechtsvak te grijpen en vast te leggen.

Maar belangrijker wellicht nog dan de invloed van zijn grote werk over het arbeidsrecht is die van Molenaars persoon zelf op de geesten van de onnoemelijk velen, met wie hij geregeld contact had. O, ik idealiseer niet, ook ik weet van de haast waarmee hij gewend was dingen af te doen, van het gebrek aan geduld om brieven goed uit te lezen, van het onvermogen soms om te luisteren, van zijn korzeligheid als de ander niet op zíjn wijze met de collega of meester samenwerkte. Maar het eigenaardige is, dat je deze feilen aan Molenaar steeds weer vergaf. Of beter: haar eenvoudig vergat, omdat er zo veel meer tegenover stond en in het normale verkeer Molenaar de opgeruimde, zelfs vrolijke figuur was, die anderen steeds vermocht te inspireren, die in zijn contacten steeds het menselijke zocht en op de voorgrond stelde, aan wie geen moeite te veel was om vrienden een dienst te bewijzen. Ja, Molenaar ploeterde voor de mensen, hij sjouwde het hele land door, dan hier dan daar eens aangaande om dingen recht te trekken, mensen ergens voor te spannen. Zo gaf hij zich ook ten volle aan zijn liberale partij, maakte hij van zijn kamerlidmaatschap alles wat met zijn gaven te bereiken was.

Wie Molenaar goed gekend heeft, zal altijd blijven terugdenken aan zijn flitsende geest, zijn gehaaide opmerkingen en zijn ongewoon analytische vermogen. Het spreekwoord ‘iemand geen knollen voor citroenen verkopen’ leek door hem geïnspireerd. En als ik bezig ben hier Molenaars

[p. 3]

persoonlijke invloed op zijn omgeving en leerlingen te schetsen, dan doe ik dat inderdaad het beste door te wijzen op zijn vermogen uit alle zaken onmiddellijk het essentiële te putten. Molenaars kracht lag in de bliksemsnelle analyse en het vatten van de kern van een probleem. Zijn voorliefde voor grote lijnen bracht dan mee, dat hij het liefst volstond met het aangeven ener schetsmatige oplossing en de uitwerking aan anderen overliet.

Molenaar is nimmer de man voor het detail geweest. Daarom is het te opmerkelijker, dat hij in zijn standaardwerk over het arbeidsrecht geen enkel onderdeel verwaarloosd en soms zelfs te veel bijzaken behandeld heeft. In zijn drang om overal en altijd de grote lijnen te zien, was Molenaar voor zijn leerlingen een waar leermeester. Hoeveel zorg besteedde hij niet aan de proefstukken zijner promovendi en welk een moeite gaf hij zich niet om hen over de vele drempels van onmacht, ontmoediging en gebrek aan overzicht heen te helpen. Zijn goede humeur en humor hielpen hem daarbij. Van zijn kant liet hij al gauw de afstand tussen hoogleraar en leerling verdwijnen en verkwikte hij zijn discipelen in de door hem met zorg uitgezette rustpozen met scherts en geestrijk vocht. Al vroeg bracht hij zijn leerlingen en medewerkers de kunst van tijdsindeling bij. Door zijn voorbeeld leerden zij hard te werken, ja zelfs onverpoosd te werken, zonder nochtans te verzinken in de sleur van plichten en arbeid.

Wat hij zijn leerlingen ook meegaf, was de aandacht voor taal en stijl. Bij mijn eigen dissertatie gaf hij zich de moeite een hoofdstuk helemaal te verbeteren en om te zetten in goed Nederlands. Openhartig en onparlementair wees hij je op je fouten. ‘Ik heb het drie keer geprobeerd,’ zei hij over genoemd hoofdstuk, ‘ik ben drie keer opnieuw eraan begonnen, maar het is zulk langdradig gezwam, dat ik telkens in slaap ben gevallen.’ Daar kon je het dan mee doen, al behoefde je er niet mee te volstaan, daar Molenaar al te graag op het geraseerde terrein de fundamenten voor de opbouw plaatste.

Molenaars zin voor analyse en grote lijnen deden hem ook bij uitstek geschikt zijn voor boekbesprekingen. Ik herlas ze nog eens in al die zestien jaargangen (van 1939 tot en met 1954) waaraan hij als redacteur van dit tijdschrift meewerkte. Scherp en raak typeerde hij de geschriften van de auteurs op diverse terreinen der wetenschap. Zijn voorliefde ging uit naar onderwerpen van staatsrecht en politiek en vanzelfsprekend het arbeidsrecht. Tijdens de oorlog had ook hij zich in een geschrift (Staatkundige Perspectieven, Leiden 1945) aan gedachten over een betere

[p. 4]

toekomst gewaagd en het is daarom niet verwonderlijk, dat juist hij in dit tijdschrift tot taak kreeg de vele boeken, boekjes en brochures over nieuwe maatschappijvormen te bespreken.

Men kon tegen sommige recensies wel het bezwaar koesteren, dat zij te kort of oppervlakkig waren. Flink ook kon hij mistasten of zich ergens van afmaken. Als men hem echter op een fout attent maakte, grijnsde hij breed en bekende hij volmondig te veel op intuïtie en vaardigheid vertrouwd te hebben. Maar zijn haastige werk had het voordeel, dat hij zijn toezeggingen altijd vlot nakwam.

Molenaar was dan ook totaal niet ijdel. Eerder het tegendeel, al heb ik de indruk dat zijn, soms de schijn van norsheid hebbende, afkeer van huldebetoon en vriendschapsbetuigingen gedeeltelijk voortsproot uit een hyper-individualisme, een aan zich zelf genoeg hebben, alsmede een, wat Aldous Huxley noemde, ‘non-attachment’.

Molenaar liet zich moeilijk kennen of begrijpen. Tot de huidige dag weet ik niet, of zijn rusteloze ijver en werkdrang voortsproten uit geestelijke zekerheid of onzekerheid. Op de ochtend van de capitulatie in mei 1940 had ik voor mijn proefschrift een afspraak met hem in het gebouw van het Verbond van Nederlandse Werkgevers te 's Gravenhage. Ik belde hem uit Bloemendaal op met de vraag, of het doorging. Ja natuurlijk, was het antwoord, wat wil je. Toen ik enige uren later tegenover hem aan tafel zat, wilde hij nauwelijks over de over ons land gekomen ramp spreken. ‘Laten we maar beginnen,’ zei hij na enkele ogenblikken naar buiten gekeken te hebben. Zo was zijn houding ook, als ik met andere lastige problemen bij hem kwam. Hij ontweek dan de erkenning, dat er niet direct een antwoord viel te geven, en begon vast te werken, kennelijk in de hoop dat hij al doende zou leren.

Ook in de politiek was Molenaar de man van de tactiek, minder dus de strateeg. Hij zwoegde ook liever alleen en was moeilijk tot compromissen eisende samenwerking te brengen. Kwam dit doordat zijn vroegere functies hem in die hoek van voorpostenvechter hadden gedrongen, of werd hij door zijn karakter tot die posten voorbestemd? Jaren, decennia lang was Molenaar immers secretaris van het Verbond van Nederlandse Werkgevers geweest en sedert de laatste oorlog lid van de Eerste Kamer, waar hij het in de aanvankelijk zeer kleine fractie op vele terreinen alleen moest opknappen. Sedert 1928 doceerde Molenaar te Leiden sociale wetgeving, eerst als privaat-docent, later als bijzonder hoogleraar, na de oorlog buitengewoon en ten slotte gewoon hoogleraar. In al deze functies was Molenaar de energieke, onvermoeide, soms tomeloze ‘Einspänner’,

[p. 5]

die van geen ophouden wist als de zaak gediend was met doorzetten.

Zo werkte Molenaar op alle fronten, deed hij allerlei dingen naast elkaar en vaak ook wel tegelijk (tijdens vergaderingen bereidde hij driftig volgende vergaderingen voor, schreef hij artikelen, of kraste hij in kamerstukken; toch ontging hem niets van de quintessens der discussies, ten bewijze waarvan hij regelmatig door alles heen opmerkingen maakte). Zo zwoegde Molenaar letterlijk voort, in treinen en trams lezende en corrigerende, altijd op een draf, maar ook altijd welgemutst.

Pas het laatste jaar werd duidelijk, dat hij zich aan zijn taken vertild had en liet zijn goede humeur hem meermalen in de steek. Thans is waarschijnlijk dat dit een gevolg van zijn kwaal is geweest, terwijl evenzeer mag worden aangenomen dat hij zich zijn verminderende conditie bewust was. Dankbaar - voor hem dankbaar - mogen we dus zijn, dat hem de tijd is gelaten zijn taak te Leiden te volbrengen, zijn boek af te maken en vele andere zaken te ordenen. De rust hier op aarde zou hem toch niet gelegen hebben.