De Gids. Jaargang 121

[p. 417]

Nieuwe boeken

Het Nederlands Theaterjaarboek. Uitgave Luisa Treves. - N.V. Buyten en Schipperheijn, Amsterdam.

Het zevende Theaterjaarboek geeft in woord en afbeelding verslag van het seizoen 1957-'58 en het is opnieuw verrassend, een overzicht te krijgen van het vele, dat zich op de planken heeft afgespeeld. Dit jaar waren er bij de diverse toneelgezelschappen 71 premières, tegen 67 vorig seizoen. Nederlands werk was vertegenwoordigd in Foquenbrochs ‘De Min in het Lazarushuis’, Pieter Langendijks ‘Krelis Louwen’, Max Croisets ‘Amphitryon’, Hoorniks ‘Het Water’, en Keuls' ‘Plantage Tamarinde’.

Charlotte Köhler vierde haar zilveren jubileum als voordrachtkunstenares met ‘Yvette’ van Guy de Maupassant. Fie Carelsen nam afscheid van het toneel met Lesley Storms ‘Toontje heeft een paard getekend’. Te betreuren is het overlijden van Anton Burgdorffer, Hans van Meerten en John Gobau.

Han Bentz van den Berg ontving de Louis d'Or, en Elisabeth Andersen de Theo d'Or van de Vereniging van Schouwburgdirecties.

Elise Hoomans werd door de Prijs-enquête aangewezen als beste actrice van het jaar voor haar rol van Mary Tyrone in O'Neills ‘Tocht naar het duister’, Robert de Vries als beste acteur voor zijn creatie van Otto Frank in ‘Het Dagboek van Anne Frank’. Dit laatste stuk werd aangewezen als stuk van het jaar.

De zilveren medaille kreeg Guus Oster voor zijn Magis in ‘Het Ei’, en Mary Dresselhuys voor de vrouwelijke hoofdrol in ‘Janus’. Hetty Beck ontving de bronzen medaille voor haar rol in ‘Meneer Puntila en zijn knecht Matti’, en Frans van der Lingen voor de dokter in ‘Platonof’.

Als beste manlijke bijrol werd Johan Schmitz gekozen als Macduff in Shakespeare's ‘Macbeth’ en als beste vrouwelijke bijrol Mimi Boesnach als Miss Cooper in Terence Rattigans ‘Aparte Tafels’.

In de aandacht van de redactie (die ook dit jaar bestaat uit Luisa Treves, H. Deinum, W. Hofman, J.W. Hofstra en B. Stroman) moge worden aanbevolen, ook eens een enquête uit te schrijven voor het mooiste decor, daar wij in ons land enige kunstenaars van betekenis op dit gebied bezitten.

Ook in dit jaarboek wordt aan buitenlandse gezelschappen, die hier speelden, de herinnering levend gehouden met voortreffelijke foto's. De voorstellingen in het Holland Festival werden apart in beeld gebracht, evenals het optreden van opera en balletgezelschappen.

Op de omslag van het boek is het decor voor een der hoogtepunten van het seizoen, Dylan Thomas' ‘Onder het Melkwoud’, afgebeeld. Men kan deze keuze volkomen gerechtvaardigd achten en toch is de fotografische weergave van het toneelbeeld op geen enkele wijze een equivalent van de werkelijkheid. Wie de voorstelling niet heeft gezien krijgt hier de indruk van een kaal toneel met houten trapjes, tafeltjes en krukjes, een beeld, waaraan het toverachtige wonder van de belichting moèt ontbreken, en juist door de belichting ontvangt het stuk zijn geheimzinnige werking, waardoor dit bouwsel, op de foto zo nuchter als een meubelwinkel, afwisselend de suggestie van een heuvel, een kamer, een weide kan geven.

[p. 418]

Ondanks deze opmerking kan ik de redactie van het Theaterjaarboek gelukwensen met het prachtig fotomateriaal, de heldere overzichten en de voorname verschijning van dit werk, dat langzamerhand onontbeerlijk is geworden voor de herinnering aan hoogtepunten uit het afgelopen seizoen en voor documentatie op dit terrein, zoals data der voorstellingen, titels van gezelschappen en stukken in chronologische volgorde.

Première. Van Hugo Claus tot en met Stroman - Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1958. f 7.90.

Een geschreven première met een Proloog van Johan Bendien en foto's van Maria Austria heeft het licht gezien en wie dit levendig boek ter hand neemt, voelt zich meteen opgenomen in de petillante stemming waarin een gonzende schouwburgzaal verkeert, vóór het opgaan van het doek plotseling de stilte van de verwachting brengt. U hebt het programma vluchtig bekeken en er de portretten in gezien van de spelers, van Hugo Claus, Karl Guttmann, Han Bentz van den Berg, Wim Vesseur, Coen Flink en B. Stroman. Zij treden op in bekende rollen en het zijn, in volgorde van opkomst: de toneelschrijver, de dramaturg, de regisseur, de decor- en costuumontwerper, de acteur en de criticus. Vóór het doek opgaat treedt een vertrouwde figuur voor het voetlicht, de oud-directeur van de Amsterdamse Stadsschouwburg, Johan Bendien, die het publiek op zijn onnavolgbare wijze toespreekt met zijn zachte stem, die toch zo goed verstaanbaar is, van de stalles tot het schellinkje. In deze schouwburg, waar hij talloze premières heeft gezien (het zijn er meer dan tweeduizend, zegt hij), kan hij de lezer-toeschouwer voorbereiden op hetgeen gaat komen. Met zijn beminnelijke eenvoud geeft hij een korte kenschets van de personages, die in ‘Première’ optreden, en die hij, ieder in hun persoonlijke sfeer heeft gewaardeerd en bewonderd. Bendien besluit zijn proloog met woorden van Stroman: ‘Van de criticus mag een universele ontvankelijkheid worden verwacht voor de uiteenlopende uitingen in de kunst, zonder dat hij zijn voorkeuren hoeft te verdoezelen. En waar hij oordelend optreedt zal hij naar eer en geweten loven wat met zijn opvattingen strookt, afwijzen hetgeen hem afkeurenswaardig voorkomt. Mits hij zijn opvatting motiveert, mits hij zich bewust blijft, dat zijn oordeel geen vonnis is.’

Als wij gauw het programma weer even openslaan zien wij het portret van de criticus Stroman, met zijn vrouw in de stalles gezeten, en vinden als onderschrift: ‘bemoeial uit overtuiging’.

Première begint met de monoloog van Hugo Claus, die ‘in de avondschool’ speelt. ‘Hier is een heer aan het woord, die het weet, die u precies duidelijk zal maken waarin de kunst, het métier, de aandrift van het toneelschrijven bestaat, en in deze tijd waar popularisatie op elk domein hoogtij viert, is het toch belangrijk ook hiervan voor een paar gulden het fijne te weten, nietwaar?’ Hij verzoekt Cees Nooteboom op de derde rij alstublieft naar het bord te kijken, of hij stuurt hem meteen naar Rector Ibsen. In de toon van een snaakse schoolmeester geeft Claus behartigenswaardige opmerkingen, in een knetterend vuurwerk van stijlen, van hoon en beklemming, een kaleidoscoop van Appelse kleuren, Tsjechov-weemoed, sluwe effecten, haat en verlangen. Hij schudt even zijn pen, en het patroon der kaleidoscoop-visie verandert van vorm en belichting. Het is een briljante monoloog, waarin de ‘eigentijdse problemen’ in cirkelende vaart voor-

[p. 419]

bij snellen en de toehoorders naar adem snakkend achterlaten als de toneelschrijver al lang achter de coulissen de wijk heeft genomen.

En nu verschijnen Karl Guttmann, die ons als dramaturg voorhoudt, hoeveel stukken er bestaan, die wij niet kennen, en die nodig eens hier gespeeld moesten worden, - die ons onthult, hoe het kopen van buitenlandse stukken een soort van Wild Westgevecht impliceert, - en Han Bentz van den Berg, die suggestief en nauwgezet vertelt, hoe de regisseur te werk gaat, om de première van een stuk zich te laten voltrekken. Daar nadert al Wim Vesseur, de decor- en costuumontwerper, die ons diep onder de indruk brengt van de pioniersarbeid, nodig om een kaal toneel aan te kleden tot een decor, van de spanningen, de raadsels, het ontwerpen van de achtergrond, het scheppen van ruimte en sfeer, en de practische verwerkelijking van het in de verbeelding geziene. Het is duizelingwekkend.

Maar Coen Flink laat ons begrijpen, hoe nu de acteur met zijn lichamelijke optreden al het voorafgaande werk moet gaan bezielen, zonder in typeringen of clichés te vervallen. Hij hanteert zijn gevoelens, hij bespeelt ze als een instrument. Hij probeert ze zo intens mogelijk te beleven, maar houdt altijd een controle op alles wat hij doet. En dan zegt Coen Flink iets zeer essentieels. Het kan gebeuren, dat de acteur na een generale repetitie iets heeft gemist: zijn klankbodem, het publiek. De spanning die in een zaal kan ontstaan, de emoties die een acteur kan overbrengen, de ontroering of de vreugde, die hij kan verwekken, kortom, de vibratie, het leven van een donkere zaal met mensen, kunnen de acteur zijn grootste inspiratie geven.

Ook de kritiek wordt door Coen Flink geanalyseerd, hij tekent verzet aan tegen de onkunde van velen, tegen de willekeur en persoonlijke rancunes, de sym- en antipathieën, die sommige critici in de krant tot uitdrukking brengen. Van een gefundeerde, opbouwende kritiek, al is die voor hem persoonlijk minder goed, kan de acteur soms veel leren. Daarmee helpt de criticus niet alleen de toneelspeler, maar ook het vak.

Hier sluit Stroman als criticus bij aan. Hij noemt hetgeen hem naar de schouwburg drijft ‘geadelde bemoeizucht’. Hij nadert de opvatting, dat de kritiek deel uitmaakt van het geheel, dat toneel heet, en citeert Carlysle: ‘De critiek staat als een tolk tussen de geïnspireerde en de niet-geïnspireerden.’

Dit boek, genaamd ‘Première’, zou men in handen wensen van ieder, die bezeten is door de liefde voor toneel. Maar ook in handen, die gedachtenloos klappen als het doek na het einde daalt en rijst. Want al kan niet ieder, die van toneel houdt, een gefundeerd oordeel hebben, het is goed, ja noodzakelijk, dat de buitenstaanders enig begrip krijgen van de onnoemelijke toewijding, ernst en inspanning die ten grondslag liggen aan een première. Dit kostbare boek doet beseffen, dat de voorstelling - meer of minder volkomen - ontstaan is uit het samenwerken van kunstenaars, die het beste wat zij hebben wijden aan het streven naar volmaaktheid.

In een schitterend gefotografeerd voorbeeld van een dergelijke voorstelling vindt men de reactie van een stralend gelukkig publiek, een foto die het ideaal dicht benadert.

E.v.L.