De Gids. Jaargang 121

[p. 369]

Marnix Gijsen
Indien ik over Jan Greshoff zou schrijven

Indien ik over de nodige tijd en over een minimum van geestelijke rust zou beschikken, dan zou ik een uitvoerig stuk over Jan Greshoff schrijven. Maar omdat, helaas, deze dubbele luxe buiten mijn bereik ligt, moet ik volstaan met te bedenken wat ik zou zeggen indien ik, enz., enz.

Vooreerst zou ik schrijven over de man, over zijn fysieke verschijning, zijn manier van spreken, zijn manier om iemand op te nemen, zijn manier van luisteren. Ik zou een handleiding kunnen samenstellen waaruit de onervarene zou leren wanneer Greshoff hoort zonder te luisteren, wanneer hij beleefd is zoals een ieder dat moet zijn, terwijl hij aldoor lust heeft de man die hem verveelt of ergert te wurgen. Maar wurgen doet hij niet, want tussen droom en daad... Ik zou de famulus in de Greshoff kunde waarschuwen tegen een vertoon van burgerlijke genoegzaamheid dat uiterst misleidend is en dat de indruk kan verwekken dat de dichter zich hoofdzakelijk bekommert om zijn stoffelijk en geestelijk comfort. Ik zou trachten de tegenstelling te doen begrijpen tussen de combatieve, agressieve kemphaan Greshoff en de schuchtere, afwezige man die haast door paniek wordt aangegrepen wanneer hij zich op een podium moet wagen. Het contrast tussen de man die tintelend en zonder een hapering spreekt in besloten kring en die zich, voor een publiek gesteld, krampachtig vastklampt aan een geschreven tekst als een knaap die zijn eerste lezing moet houden. Ik zou trachten te verzoenen het beeld van de aristocraat, de sybariet, de genieter van de goede dingen dezer aarde en dat van de werkslaaf, de asceet, de onverbiddelijke Spartaan van de literaire arbeid. Ik zou willen verklaren hoe men kan overeenbrengen zijn zucht naar vrijheid, naar sans-gêne, naar dartelheid en onberekenbaarheid met zijn obstinate monnikenarbeid, zijn schrijfwoede en zijn protest tegen de schrijfplicht. Ik zou een dyptiek ophangen van de man die sakkert omdat hij ‘stukjes’ moet voortbrengen en die zich toch moet bewust zijn dat vele van die korte bijdragen, die bric-à-brac stukjes, modellen van schrijfkunst en van scherp inzicht zijn. Ik zou de man tekenen die mijn Amerikaanse vrienden met verbazing vervult omdat hij ogenschijnlijk louter literair is ingesteld, zonder enige belangstelling voor sociale of politieke problemen, maar die koken kan van stille verontwaardiging om elke ongerechtigheid en die tijdens de oorlog strijdliederen schreef die ons een koude rilling bezorgden, gedichten even driftig en fel als de beste geuzenliederen. Een vat vol tegenstrijdigheden? Neen, een mens.

[p. 370]

Een man die in de jaren dertig met voortvarendheid ten strijde ging tegen Maurice Roelants, omdat naar zijn oordeel de Vlaamse schrijvers hun collega's over het paard tilden, maar die zelf in Nederland de eerste was om de betekenis van verwaarloosde figuren zoals Van Nijlen en Elsschot te onderlijnen. Een man die zich liet verleiden tot ‘hineininterpretieren’ van wat de Vlamingen hadden geschreven, maar die vele jaren later ruiterlijk bekende dat zijn tegenstrever wellicht toch niet helemaal ongelijk had.

Ik zou over zijn kritisch werk spreken, al ben ik in dit geval rechter en beklaagde, en tonen hoe dapper, onafhankelijk en scherpzinnig hij steeds is geweest, hoe hij bestendig zoekt naar iets meer dan zuiver literaire waarden, naar een geestelijke achtergrond. Hoe hij de beschaving verdedigt zonder de katalytische betekenis van het barbarendom te ontkennen, hoe zeer hij beheerst wordt door de behoefte in de literatuur wat levend is te onderlijnen. Hoe hij een kritiek beoefent volkomen vrij van de academische instelling, totaal onttrokken aan het onvermijdelijke prestige van de literatuurhistorie. Ik zou hem aan het werk tonen, kort geleden, in de lustwarande der Middelnederlandse letterkunde op zoek naar een paar rozen met de dauw der poëzie bepereld. Daar verwekte hij een verwoesting die menig Neerlandicus deed gruwen. Indien professor Knuttel van oordeel was dat Hadewych een interessante hysterische vrouw is geweest, die in alle oprechtheid onwaarheid sprak, dan werpt Greshoff het hele kind der Middelnederlandse letteren met het badwater waarin onze Neerlandici zo gezellig ploeteren, het raam uit. Uit onwetendheid? Wie zou dat durven veronderstellen? Uit ruitenbrekerij of uit moeskopperij (een woord dat meneer Van Dale brandmerkt als ‘Vlaams’ en verkeerd interpreteert als stroperij, terwijl het baldadigheid betekent)? Stellig niet. Maar omdat hij van oordeel is dat die oude dingen ons niet meer beroeren kunnen en enkele archeologisch belang hebben, hetgeen we uit nationale trots niet durven bekennen. Ik heb lust hem toe te roepen: ‘Genade, goede Jan, voor de Beatrijs en ik wil je graag al de rederijkers laten verzuipen indien je De Roovere wilt redden.’ Veel hoop heb ik niet, want hij is heftig, maar in zijn heftigheid weet hij toch dat er wellicht tegenspraak zal opgaan en hij is altijd bereid te praten.

Over Greshoff als moralist en korte-essayist, de schrijver van ontelbare aforismen, zou ik heel wat te zeggen hebben, wellicht nog het meest, want op dat terrein is hij meestal provocerend en arbitrair. Indien het hoger onderwijs in onze lage landen georganiseerd was naar Amerikaans model, dan zou een onzer universiteiten Jan Greshoff aanstellen als poet in resi-

[p. 371]

dence. Zonder hem te verplichten een cursus te geven, hetgeen hij trouwens niet doen zou. Alleen met het verzoek beschikbaar te zijn voor de studenten, die het recht zouden hebben hem lastig te komen vallen met hun vragen. Ik kan me best een ernstige jonge man voorstellen die zou aankloppen en zeggen: ‘Professor, U hebt ergens geschreven: Wie zich een huis bouwt, bouwt zich een graf. Indien ik het juist heb, hebt U in Kaapstad een gezellig, mooi huis gebouwd. Mag ik van U vernemen...’ Het ligt voor de hand dat de professor een betoog zou houden om te bewijzen dat elk beschaafd man de plicht heeft zich een graf te bouwen, net zoals een farao. Ik zou bewijzen dat Greshoff een soort Alain is, minder systematisch dan de Fransman, darteler van geest, beperkter in zijn belangstelling, maar door die beperking zelf dieper en nauwkeuriger in zijn analyse. Ik zou Greshoff tonen als een geestelijke Laokoön die zelf de slangen heeft opgeroepen, maar zou ik er in slagen een betere omschrijving te geven van zijn gevecht met zijn ‘daimon’ dan wat hij zelf schreef: ‘Ik ben gekerkerd in dat Duivelseiland dat Jan Greshoff heet’?

Wat zijn poëzie betreft, zou ik zijn eigen oordeel kordaat tegenspreken: ‘Niet groot maar apart.’ Geen orgeltoon maar uw persoon. Niet alleen zou ik dat doen op grond van zijn Verzamelde Verzen, die ongerept de beroemde tand des tijds trotseren, verzen die de lezer toespreken, aanklampen en hem geheel met de mens Greshoff confronteren, ik zou het ook doen aan de hand van ‘De Laatste Dingen’, een boek dat ik zie als de Mei die de metselaars plaatsen op de nok van een gebouw dat pas onder dak is. Een boek, rijp en rijk, waarin de ‘ganse Greshoff’ te vinden is met zijn diepgang, zijn wijsheid en zijn melancholie.

Het is best mogelijk dat in later jaren een vlijtige jonge man een thesis zal schrijven over Greshoffs poëzie. Ik beklaag de auteur. Hij zal zich niet kunnen vastklampen aan cultuurhistorische beschouwingen, hij zal heel veel last hebben om Greshoff in de tijd te situeren al was de dichter dan volkomen van zijn tijd, hij zal stelling moeten nemen tegenover een man in zijn meest menselijke gedaante, een te zware taak voor een jong mens. Zij die over hem schrijven naar aanleiding van zijn zeventigste verjaring zullen allicht niet aan de verleiding weerstaan hem de Nestor onzer letteren te noemen: ook die beklaag ik, want Greshoff is in staat deze eretitel als een aanfluiting op te nemen. Ik ben van oordeel dat een combinatie van Achilles en Odysseus hem beter zou passen: een gekke combinatie, maar wie zou mij op dat punt tegenspreken?