De Gids. Jaargang 121

[p. 269]

A. Alberts
Professor Gerretson en Geerten Gossaert

Het was op een maandag in oktober een tamelijk drukke bedoening in het Geografisch Instituut aan de Utrechtse Drift. Dat instituut had, als ik me goed herinner, vroeger gediend tot woonhuis van een lid van het Stichtse bankiershuis Vlaer en Kol. Het bestond voornamelijk uit een tot het zolderlicht reikende hal van ongeveer twintig meter in het vierkant, op de eerste verdieping omgeven door een op marmeren pilaren steunende gaanderij. Op die gaanderij kwamen de kamers uit, de zit- en de eet- en de slaapkamers van de familie Vlaer of de familie Kol. Die in de verste hoek, gerekend vanaf de voordeur, was de slaapkamer van de heer des huizes geweest en sindsdien bestemd tot collegezaal. Een man of vijftig konden er gemakkelijk zitten, luisteren en dictaat maken en op die maandag in oktober waren het er zeker honderdvijftig. Ze waren ook nog niet allemaal binnen. Er stonden er een heleboel in de gang, waar ze over de balustrade leunden. Ze keken naar de voordeur en als die openging en er kwam iemand binnen, dan zeiden ze: Hij is het niet. En de ouderen zeiden: Het is altijd weer de vraag, of hij toch nog komt.

Het jaarlijks openingscollege van professor Gerretson begon in 1930, naar het rooster gemeten drie kwartier te laat. Het onderwerp was: Twee jaartallen - 1830 en 1930. Doel was aan te tonen, dat het toenmalige Nederlands-Indië bezig was dezelfde weg te volgen als die, welke het Zuiden van het Verenigd Koninkrijk in 1830 naar muiterij en scheuring had gevoerd. En het aanknopingspunt werd gevormd door de zetelverdeling in de toenmalige Volksraad.

Men had, aldus de hoogleraar, in de jaren tussen 1815 en 1830, aan het Zuiden niet de maat volgemeten, waarop dit gebiedsdeel naar fatsoenlijke beginselen van staatsrechtelijke vertegenwoordiging aanspraak mocht maken. Rechtens zou het Zuiden over een meerderheid in de Staten-Generaal hebben moeten beschikken. Dit is niet gebeurd en dit verzuim heeft tot opstand geprikkeld.

Zo ook Nederlands-Indië. Men heeft in 1917 dit gebiedsdeel een Volksraad geschonken. Men had dit misschien beter kunnen nalaten. Men had dit in ieder geval beter kunnen nalaten, indien - zoals in de praktijk is geschied - men toch niet van plan was de te vertegenwoordigen bevolking de volle maat te geven. Dat zou immers hebben betekend, dat in die raad de vertegenwoordigers der inheemse bevolking meer dan

[p. 270]

negentig procent der zetels zou moeten zijn toegekend? De Volksraad in zijn betoog als een feit aanvaardend, stelde de professor in zijn openingscollege van oktober 1930 met zoveel woorden vast, dat deze ombuiging van het wezen der staatkundige vertegenwoordiging onontkoombaar zou leiden tot rebellie.

We hadden geluisterd en we hadden zijn betoog begrepen. We wisten ook - we vertelden het elkaar, alsof niet iedereen met de illustere omstandigheid bekend was - dat Gerretson niemand anders en niemand minder was dan Geerten Gossaert. En kijk: dat was nu eens een wezensombuiging onzerzijds. De man, naar wiens hartstochtelijk en ironisch betoog wij zojuist met onverminderde belangstelling hadden zitten luisteren, die man was de dichter niet.

De politicus dan? Ja. De historicus? Ja. De leermeester? Bovenal ja. Maar de dichter stond die ochtend hooguit op grote afstand en nauwelijks geïnteresseerd toe te zien. Het moge ons overigens vergeven zijn, dat wij op die ochtend een poëtische nabijheid voelden, ook waar die niet bestond, althans niet in de concrete vorm, waarin wij ons die dachten. Het wetenschappelijk vuur, dat in de hoogleraar brandde, verspreidde een gloed als die van houtblokken, opvlammend in een weliswaar patricische, maar daarom toch niet minder huiselijke haard en het was juist deze gloed, die ons op de voor de hand liggende gedachte van een lijfelijk aanwezig dichterschap deed komen. Maar het was niet zo. Daarvoor waren zijn woorden te veel bepaald door een hartstocht, geheel anders dan die van Geerten Gossaert.

Gerretsons gestalte werd indrukwekkender, als men kans zag hem van Geerten Gossaert te scheiden. Maar wie van zijn studenten kon of wilde dat doen? Na afloop van het college dromden ze het gebouw uit, langs de Drift op weg naar sociëteit of kamer met in hun hoofd de echo's van woorden als diamanten, afgewisseld door parels van ironie. En wie zou dan niet aan een dichter denken, te meer, waar die gedachte letterlijk voor de hand lag? Maar nogmaals, hij was er die ochtend niet geweest.

Indrukwekkender zonder zijn dichterschap en dan bovenal als leermeester, omdat hij zo'n uitzonderlijk geleerde was. En dit was het wezen van zijn uitzonderlijkheid. Men kan de historici, ruw genomen, onderscheiden in twee groepen. Tot de eerste behoren zij die volop in het maatschappelijk leven van onze dagen staan. Ze leven in de twintigste eeuw en als twintigste eeuwers zien ze de gebeurtenissen, die zich afspeelden in het tijdvak, dat hun lief is, en waar ze zich in hebben ge-

[p. 271]

specialiseerd. Het kan dan gebeuren, dat zo een bij voorbeeld de Nederlandse opstand tegen Spanje ziet als een beweging van retrograde privilegelievenden, zich verzettende tegen de modernistische landsheer en diens centralisatiepogingen. Zo'n historicus kan noch wenst zich te ontdoen van zijn hedendaagse maatschappelijke overtuiging. Zij vormt immers de kracht, de ruggegraat van zijn visie op het historisch gebeuren. Zonder haar zou hij rondlopen tussen een wirwar van bomen, die hem beletten het bos te zien.

Op zijn eigenaardige wijze voelt de vertegenwoordiger van de tweede groep zich in die wirwar thuis. Dat komt, omdat hij er woont. Hij is er de houtvester, die zijn domein registreert en het nooit verlaat. De eigen tijd bestaat voor hem alleen in de vorm van volle trams en hoge belastingen, op welke beide instituten hij - zo hij wat cholerisch is aangelegd - hartgrondig kan schelden, om daarna weer zo spoedig mogelijk in zijn bossen te duiken. Evenals zijn vakbroeder van de eerste groep wil of kan hij niet anders. Wanneer hij de functie van bepaalde middeleeuwse bestuurslichamen in Gelre, Holland, of welk Nederlands territorium dan ook, onderzoekt en bechrijft, dan is hij wezenlijk daarginds, ongehinderd door het bestaan van hedendaagse Tweede Kamers of gemeenteraden. Mogelijk vertoont deze werkwijze nadelen, als men haar vergelijkt met die van de eerste groep, maar zij biedt één onmiskenbaar voordeel: de lezer, die van het resultaat kennisneemt, kan dit doen zonder met de maatschappelijke overtuiging van de schrijvende historicus te worden geconfronteerd. En de goede lezer van het goede historieverhaal wil liefst door eigen ogen de geboden bezienswaardigheden zien en niet door de ogen van een reisgeleider. Scribitur ad narrandum, non ad probandum. Dat was ook de mening van Gerretson en toch behoorde hij niet tot deze tweede groep. Hij nam - en dat was zijn uitzonderlijkheid - een geheel eigen plaats in.

Want Gerretson was zich terdege bewust van wat er om hem heen gebeurde. En dat speelde terdege een rol in zijn visie op de historie. Maar zijn waarnemingspost was het exacte spiegelbeeld van die der eerste groep. Hij leefde, zoals zijn vakbroeder uit de tweede categorie, in het tijdvak, dat zijn liefde had. Maar hij sloot zich daar niet op, integendeel. Hij zag vanuit zijn negentiende eeuw met spanning toe, wat er in de twintigste omging. Hij kwam er zich zo nodig - en dat was vaak genoeg - mee bemoeien en met één enkele stap honderd jaar overbruggend, stond hij dan in onze tijd, in het midden van onze tijd. Hij maakte daardoor misschien de indruk van een revenant, maar dan van

[p. 272]

een, die bliksems goed op de hoogte was van alles, wat er honderd jaar na zijn eigen tijd plaatsvond.

Dit fenomeen gaf aan Gerretsons historische, zowel als aan zijn politieke visie een basis in de tijd, die men haast miraculeus zou willen noemen. Het was niet zo, dat hij een bepaalde ontwikkeling kon voorspellen: hij zag haar als het ware voor zijn ogen gebeuren. Hij zag de afscheuring van Nederlands-Indië, omdat hij de rebellie van 1830 in zijn eigen leven, in Brussel zag. Hij was door deze wonderlijke begaafdheid een soort Cassandrafiguur. Hij rekende er overigens op, dat men de waarschuwingen, opgesloten in zijn ooggetuigeverslagen, in de wind zou slaan. Hij heeft eens gezegd: De Muze der Geschiedenis mag men vergelijken met de directrice van een slecht-renderend bioscooptheater. Hij vergat dan wel eens, dat hijzelf ook niet in de zaal zat te kijken. Hij speelde mee.

Maar wat een voorrecht hem te hebben zien spelen.

Geerten Gossaert daarentegen heb ik maar eenmaal ontmoet. Hij kwam, evenals Gerretson, hiertoe uit een andere tijd. Hij had voor die ontmoeting een kleine vijftig jaar afgelegd. Het was op een avond in zijn huis aan het Utrechtse Janskerkhof.

Gossaert had zijn leven lang maar een matige belangstelling gehad voor Gerretson. En anders dan bij de professor was zijn belangstelling voor zijn hedendaagse omgeving beperkter gericht en stiller van expressie. Het gebeuren in de letterkunde lag hem na aan het hart, maar hij stond er tegenover met het soort laisser faire, dat ook het ontstaan van zijn Experimenten had gekenmerkt.

De dichter in zijn vroegste en stilste ogenblikken was misschien het jongetje geweest, het kind, dat onder de tafel in de huiskamer had gezeten, roerloos, ongezien, terwijl een klankenritme in zijn hoofd bonsde. Hij was, zei hij, nog geen twintig, toen het in woorden ging uitbotten. Hij stond daar zelf tamelijk koel, misschien wel wat geïrriteerd tegenover, blij, dat de uitbarsting voorbij was, het papier gevuld en het hoofd weer leeg. Dat ging, zei hij, nagenoeg aldus: Ik heb altijd de wezenlijke waarde behoefd en erkend van vormen, die men uiterlijke zou kunnen noemen, maar die toch ook wel meer zijn. De titel van het gedicht bij voorbeeld en de vorm en de kwaliteit van het papier. Zodra ik eindelijk de titel wist, schreef ik die bovenaan, een soort ei, dat stukgeslagen zou worden. Links en rechts op het papier twee verticale strepen: daar moest de inhoud tussen vloeien. Van die inhoud wist ik dan nog niets, wel van de klanken en vormen. Dan kwam het en dan was het gedaan.

[p. 273]

Ja, zo was het gedaan. Over wat buiten dat ritme lag, zei hij, werd in die dagen door ons niet gesproken. Ik zal op zijn gezag blijven geloven, dat dit, deze voorname schuwheid, inderdaad ook een wezenskenmerk was van de andere dichters van zijn generatie. Van hemzelf weet ik in ieder geval stellig, dat hij dit ritme als een doordringbaar scherm had gesteld tussen de eigen ontvankelijkheid en de eigenlijke, de diepste bron, die hij misschien niet wilde kennen en zeker niet wilde noemen.

Van dit onnoembare is nu een van de edelste dienaren uit ons midden gegaan.