De Gids. Jaargang 121

[p. 190]

Nieuwe Boeken

J.P. Drexler, Front der gekleurde rassen. Nederlandse vertaling door F. Kool. - W. de Haan, Zeist, 1957. 272 blz.

Een ieder zal met de schrijver van dit boek wel van oordeel zijn, dat wij, Europeanen, ons beter dan vroeger op de hoogte dienen te stellen met wat er in Azië en Afrika omgaat. Maar of dit boek daartoe een geschikt middel is?

Dat de schrijver een man van progressieve opvattingen is, laat mij, vaagweg, zeggen: een links-socialist, is zeker geen bezwaar. Enigszins is dat wel de omstandigheid, dat hij, de heersende mode volgend, zonder enige argumenten bij te brengen kolonialisme voor verleden, heden en toekomst afwijst en het met rassendiscriminatie verwart.

Veel ernstiger is het onnodig-geheimzinnige waas, dat hangt over de schrijver en zijn mededelingen. Volgens het woord vooraf (p. 6) zou het boek ‘steunen op persoonlijke inlichtingen van diplomaten, politici en geheime agenten van alle mogelijke rassen en naties’. ‘Bijzondere dank is verschuldigd aan een aantal ambtenaren van een zeker departement van Koloniën’. De niet met name genoemde auteur zou zijn (p. XII) een Duits politicus en journalist, die bevriend was met een ten onrechte van communisme verdachte Amerikaanse inlichtingenagent van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Die Amerikaan, aangeduid met het pseudoniem J.P. Drexler, zou in tegenwoordigheid van den Duitser bij een bomaanslag te Algiers om het leven zijn gekomen. Aan de Duitser liet hij de aantekeningen na, die hij kort te voren had gemaakt op een reis in het gevolg van een Amerikaanse onderstaatssecretaris, die weer niet met name genoemd wordt. Vermoedelijk heet hij Heer Ollie Bommel: ‘U begrijpt wel, wat ik bedoel’ (p. 206). De reis bracht Drexler naar Cairo, Bagdad, Nairobi, Accra, Johannesburg, New-Delhi, Hongkong, Singapore, Saigon, Djakarta en Tetuan. In elk van die plaatsen had hij gesprekken met - mij bij voortduring onbekende - staatslieden, ambtenaren, diplomaten, officieren, journalisten, oliemagnaten, stamhoofden, revolutionairen, vakverenigingsleiders en secretaressen - die laatste, Ge begrijpt het - beeldschoon en charmant. Al die figuren van het derde plan spraken op dezelfde quasi-joviale wijze, hebben van sociale en economische aangelegenheden zonder uitzondering slechts uiterst vage noties en verschaffen politieke gegevens, die zonder veel moeite ook in de dagbladpers of in een moderne encyclopaedie te vinden zijn. Van tijd tot tijd worden ter afwisseling gesprekken ingelast tussen belangrijker lieden, soms ook alleenspraken, alles weer van hetzelfde gehalte. Men zou de ongenoemde auteur dankbaar kunnen zijn voor het bijeenzoeken van al die gegevens, ware het niet dat hij door ondeskundigheid of slordigheid telkens weer bokken schiet. Ziehier enkele van zijn jachttrofeeën: (p. X-XI), ‘een vreedzaam assimilatieproces... vindt... plaats tussen Arabieren en Negers in Saoedi-Arabië en Jemen... dank zij de daar nog altijd legale slavenhandel’; (p. 33 en verder) wordt de oude koning Hoessein van Arabië verward met zijn zoon Abdoellah van Jordanië; (p. 88), de Portugezen stichtten in 1282 bij Elmina het fort San Jorge (ten rechte 1482), de Hollanders moesten ongeveer 1661 ter Goudkust voor de Zweden plaats maken (dit komt geheel uit de duim); (p. 103), in Zuid-Afrika zouden 0.25 (sic) millioen kleurlingen wonen (ten rechte ruim een millioen); (p. 197, ‘prins Abdoel Tengkoe Rachman’, ten rechte Tengkoe (= prins) Abdoel-Rachman; (p. 237 en vlg.) worden de

[p. 191]

eetbare vogelnestjes niet toegeschreven aan de salanganen, een zwaluwensoort, maar aan ‘wouwen’, een roofvogel; (p. 271), de Kaäba te Mekka zou een zwarte steen zijn; (p. 272) vindt men het woord Sikhs ‘verklaard’ met ‘volk in India’.

Twee voorbeelden van de taal, die wordt gebezigd: (p. 2) ‘En de adembenemende gebeurtenissen bij voorbeeld in de wereld van de Islam, die uit een honderdjarige slaap ontwaakt is, maken reeds op dit ogenblik de voorspelling, dat in de confrontatie van het Westen met de gekleurde wereld zelfs de bastions der westers-christelijke ideologieën in de frontzone zullen komen te liggen, tot meer dan alleen maar een fantasie’ en (p 242), ‘Hun actie was lang van te voren geprojecteerd’. Er zijn veel drukfouten. Arme Europeanen, die zo aan de weet moeten komen!

W.P. Coolhaas.

Dr. P. Geyl, De vitaliteit der westerse beschaving. Rede uitgesproken bij het afscheid van het ambt van hoogleraar in de Nieuwe Geschiedenis aan de Rijks-Universiteit te Utrecht, 31 mei 1958. - J.B. Wolters, Groningen, 1958.

Het woord afscheidscollege wekt onwillekeurig gedachten aan oud en stil worden, willen gaan rusten, terugtreden uit het actieve leven, in aanvaardende bespiegeling terugzien op wat geweest is. Dat klopt soms wel, soms ook niet met de werkelijkheid; in het geval van de man, van wiens laatste optreden als hoogleraar wij hier de gedrukte neerslag voor ons hebben, doet het dit echter al bijzonder slecht.

Als men hem ziet lopen, begrijpt men, dat hij zich met zeventig jaar niet oud voelt. Hij denkt nog niet aan rusten. Hij treedt weliswaar terug uit het universitaire leven, maar slechts om zich des te meer te gaan roeren op het gebied van historische studie en publicatie en door voor alles het grote werk te gaan voltooien, waarvan de eerste twee delen in talloze Nederlandse boekenkasten al zo lang op hun opvolgers staan te wachten. En wat het aanvaardend bespiegelen betreft, wel, daar is hij nu eenmaal historicus voor. Men zou zich echter al een heel verkeerde voorstelling vormen van de wijze waarop hij de geschiedenis beoefent, als men bij die woorden aan gedesillusioneerdheid en moedeloosheid dacht, om van cynisme en wanhoop maar helemaal te zwijgen.

Dit zijn ongetwijfeld wel eens de resultaten van een aan historische studie gewijd leven. Wie echter weten wil, welke gans andere vruchten het ook kan opleveren, neme deze rede ter hand. De zeer positieve waardering die de westerse beschaving hier, tegen alle ondergangsprofetieën en schuldgevoelens in, ondervindt, vloeit zeer zeker wel ten dele voort uit een aangeboren kijk op het leven, maar zij ontleent haar overtuigende werking toch wel in hoofdzaak aan het feit, dat ze zo solied historisch gefundeerd is. Men kan zich voorstellen, dat een jong geleerde het ambt van hoogleraar in de geschiedenis zou aanvaarden met een even goed gebouwd en even sterk betoog van dezelfde strekking; het zou dan toch één ding missen dat Geyl's rede juist wel bezit, nl. het zwaarwegende voordeel, dat het vertrouwen, dat er in wordt uitgedrukt, niet uitsluitend op hoop en verwachting, maar voor alles op de ervaring van een lang en werkzaam aan historische studie gewijd leven berust.

Wat de spreker als historicus van het verleden weet en wat hij als intens met het wereldgebeuren meelevend mens in tijdvakken die ook al tot het verleden zijn gaan be-

[p. 192]

horen, zelf beleefd heeft, vrijwaart hem voor rozige illusies over de menselijke samenleving.

Hij heeft het dogma van de erfzonde niet nodig om te weten, dat er met de mens iets mis is. Meer dan eens erkent hij met een ‘ik weet het’ de betrekkelijke gegrondheid van tegenwerpingen tegen zijn betoog die op deze basis berusten. Maar hij weet door historische ervaring ook, hoeveel er aan dezelfde mens goed is, ook aan de zowel door buitenstaanders als door groepsgenoten zo veel gesmade bouwers en dragers van de westerse cultuur. Van dat inzicht heeft hij bij zijn afscheid willen getuigen.

Het was een treffend getuigenis, vooreerst om de vaste grondslag waarop het gebouwd werd, maar zeker ook om de als steeds weer bekorende ongekunstelde welsprekendheid waarmee het werd voorgedragen. Het zou moeilijk zijn, iets algemeen geldigs te zeggen over de gevoelens waarmee het door de velen, die op de middag van 31 mei de aula van de Utrechtse universiteit vulden, ontvangen werd. Er zullen er zeker geweest zijn, die zich door de vrijmoedige beschouwingen van de spreker wel eens geschokt hebben gevoeld. Het lijkt echter wel waarschijnlijk, dat de overheersende gedachte deze geweest is, dat het met de vitaliteit der westerse beschaving onmogelijk zo heel slecht gesteld kan zijn, zolang zij nog zo vitale pleitbezorgers bezit.

E.J.D.

Dr. P. Geyl, Studies en Strijdschriften. Bundel aangeboden aan de schrijver bij zijn aftreden als hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. - J.B. Wolters, Groningen, 1958. 544 blz.

Men kan een groot schrijver op vele wijzen eren. Prof. Geyl heeft men bij zijn afscheid in de gelegenheid gesteld een aantal van zijn verspreide artikelen in een dikke bundel bijeen te brengen. Nu zijn er al veel verzamelingen van zijn kortere studies uitgegeven, maar toch heeft dit nieuwe boek zijn speciale plaats in een reeks, die in 1925 met het eerste deel van De Groot-Nederlandsche Gedachte begon en, naar Geyl's lezers hopen, nog lang niet afgesloten is. Er staat een foto in en een indrukwekkende bibliografie. Maar wat het boek vooral van zijn voorgangers onderscheidt, is, dat deze felle en levendige man, wiens meest karakteristieke eigenschap misschien is, dat hij een grootmoedige en onverschrokken vechtlust uitleeft ter verdediging van evenwicht en gematigdheid, in een Terugblik voor een moment de strijd vergeten heeft en zeer in het kort zijn eigen geschiedenis beschrijft.

De bundel geeft een voortreffelijk overzicht van de aspecten der Nederlandse geschiedenis, die Geyl's aandacht in het bizonder getrokken hebben: de Opstand, de strijd der partijen tijdens het oude regiem, de Patriottentijd, de Belgische Revolutie en de Nederlandse historiografie van de 19de eeuw. In een laatste afdeling vindt men tenslotte enkele politiek-historische bijdragen, twee herdenkingen van P.N. van Eyck en de Terugblik.

De tijd is nog niet gekomen om Geyl's plaats in de Nederlandse geschiedschrijving te bepalen. Toch geeft juist deze verzameling, al is zij zeker geen wetenschappelijk testament, op een mooie wijze aan, wat de kern van dit werk tot nog toe geweest is. Het is duidelijk, dat Geyl, in de eerste plaats toch politiek historicus, uit de historische school van de 19de eeuw voortkomt. Ook zijn intense belangstelling voor problemen van natie

[p. 193]

en nationalisme en zijn aanpak van de moeilijke kwestie der Nederlandse partij-vorming in de 17de en 18de eeuw kenmerken hem als een voortzetter van de 19de-eeuwse Nederlandse wetenschap. Geyl's methode en de aard van zijn appreciatie zijn binnen de traditie gebleven. Deze bleek echter voor een zo scherpzinnig en ondernemend man onvermoede mogelijkheden en perspectieven te openen. Het is inderdaad een zeldzame prestatie om, zoals Geyl deed, zonder de verlokking van avonturen in nieuwe methoden of op onbekende terreinen te voelen, de vertrouwde omgeving door verhelderende interpretaties - en men vergete het niet: door grondig bronnen-onderzoek - tot een gebied vol leven en verrassingen te maken. Er is geen deel van de Nederlandse politieke geschiedenis van de nieuwe tijd, waar hij niet door zijn vragen en door zijn antwoorden nieuwe wegen gebaand heeft.

Er is nog een aspect van Geyl's werk, waarop hij zelf in dit boek wijst. Door een artikel uit 1919 op te nemen (Nederland tusschen de mogendheden) en het te laten volgen door een uit 1954 (Onorthodoxe bedenkingen tegen de Klein-Europa-politiek) heeft hij aangetoond, dat niet alleen zijn inzichten over internationale problemen en over de plaats van Nederland daarin de proef van al die jaren doorstaan hebben, maar dat ook de klank en het ritme van zijn zinnen, de aard van zijn grootscheepse polemieken zichzelf zijn gelijk gebleven. Geyl was al omstreeks zijn dertigste jaar in het bezit van zijn zo doeltreffende strijdmiddelen. Hij heeft die veertig jaar lang op een uiterst efficiënte wijze gebruikt ter verdediging van verrassende, maar niet revolutionaire gedachten. Nu men hem met de uitgave van deze bundel geëerd heeft, is het passend, dat zijn lezer zich rekenschap geeft van de plaats die Geyl in onze cultuur inneemt en beseft, dat zijn bijdrage, oorspronkelijk en evenwichtig als zij is, een conserverende werking heeft gehad, daar zij door haar aantrekkelijkheid en juistheid een voortzetting en een volbrenging van de traditie, waarop alle beschaving steunen moet, mogelijk maakt.

E. Kossmann