De Gids. Jaargang 121

[p. 210]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Inès de Castro

Henry de Montherlant is nu tweeënzestig jaar en ondanks de ondulerende waardering die men hem in zijn schrijversloopbaan heeft toegekend, blijft hij een der belangrijke franse auteurs en een enigmatische figuur. Hij behoort tot de generatie van Jean Giono, André Breton, Aragon. Hij is een jaar of vijf ouder dan André Malraux en hij heeft vanaf zijn debuut in de literatuur van zijn land terstond een plaats van betekenis ingenomen, waarbij hij duidelijk invloed heeft ondergaan van Maurice Barrès, zijn meesterlijk voorbeeld in denken en schrijven.

In 1916, op zijn twintigste jaar, wordt hij gemobiliseerd en kort voor de wapenstilstand ernstig gewond. Hij herstelt wonderbaarlijk snel en toont zich de jonge, briljante figuur, die met La Relève du matin, Le Songe en Le Chant funèbre pour les morts de Verdun zijn loopbaan begint.

Zijn voorkeur voor sport zal zich later uiten in zijn bewondering voor de Spaanse stieregevechten (Les Bestiaires) en het schijnt of hij de volle kracht van zijn jeugd verdeelt tussen literaire problemen, morele vraagstukken en het enthousiasme voor de sport, waarbij een zeker heimwee naar de oorlogsopwinding tot uitdrukking komt. Van 1925 tot 1935 verblijft hij voornamelijk in Spanje en Noord-Afrika, waar hij door een stier wordt gewond.

Zijn vroegere oorlogskwetsuren doen zich opnieuw voelen en telkens ondergaat hij de lichamelijke pijn van deze wonden als een geheimzinnig contact met de dood, die voor hem als het ware het hoog opsteigerende toppunt van het physieke leven betekent. Een van zijn thema's, die hij uitdagend lanceert, is, dat het enige levensdoel erin bestaat gelukkig te zijn. Het is niet nodig een oeuvre na te laten, men behoeft noch over een belangrijke geest, noch over een groot hart te beschikken. Onnodig de mensheid te willen redden, al deze nobele bedoelingen zouden hem alleen maar folteren, want hij is geobsedeerd door de waanzin die ten grondslag ligt aan al het ijveren van de mens. Slechts één ding is nodig: gelukkig zijn. Hij ontkent het bestaan van morele pijn, als men physiek in goede vorm blijft is het geluk verzekerd. Later komt het dualisme in zijn wezen steeds duidelijker tot uitdrukking in de talrijke romans van zijn hand, waarin hij de mens in vele verschijningsvormen tekent. ‘Je connais très bien tous les défauts des hommes, parce que je les étudie en moi,’ schrijft hij in zijn Carnets 1935-1938, blz. 204.

[p. 211]

De invloed van Spanje met zijn mysterieus verleden van cultuur en wreedheid, van intellectueel katholicisme en exaltatie dwingt zijn stijl in een geciseleerde vorm, waarin een breed ritme en krachtige zin voor orde de helderheid van de gedachte accentueren. Deze hooghartige schrijver weet met zijn taal een muzikale dichterlijkheid te bereiken, die boven zijn soms banale thema's overtuigt van een zekere grootheid.

In 1934 verwerft hij de Grand Prix de Littérature de l'Académie Francaise, een bevestiging van de glorie die zich reeds aan zijn naam had gehecht. Misschien onder invloed van Tolstoi schreef hij een roman, La Rose de Sable, waarin hij zich een tegenstander toont van het kolonialisme. Maar hij heeft deze roman nooit gepubliceerd, al maakt hij er later herhaaldelijk toespelingen op. Zijn bekendheid als romancier dankt hij ook aan Les jeunes filles, gevolgd door Pitié pour les femmes, Le démon du bien en Les lépreuses. Stormen van verontwaardiging en van bewondering ook wekten deze romans die zijn minachting voor de vrouw weerspiegelen.

Montherlant heeft met zijn ‘Service inutile’ de verwachting gewekt, dat hij zich zou ‘engageren’ ten opzichte van de gevaren, die aan de vooravond van de tweede wereldoorlog Europa bedreigden. Hij zou misschien de mensheid willen dienen, maar hij is ervan overtuigd dat deze ‘service’ toch ‘inutile’ zal blijken. Hij neemt in deze kwestie dezelfde houding aan als in de liefde. Hij wil zich wel ‘uitlenen’, maar hij wil, noch kan zich waarlijk geven. Zijn toon is nobel, maar naast een Malraux, naast een Camus treedt hij terzijde, en blijft afzijdig.

In 1942 debuteert Montherlant met ‘La Reine Morte’ als toneelschrijver. Coup d'essay, coup de maître. Want in het kader van een groot historisch drama schildert hij een wereld van belangwekkende personages, die de toeschouwer voortdurend geboeid houden. Montherlant heeft hier zijn voortreffelijkste uitdrukkingsvorm gevonden en beschikt over een grandeur van visie en expressie, van een artistiek zeer hoog niveau.

La Reine Morte werd op 8 december 1942 voor de eerste maal in het Théâtre Francais gespeeld met Madeleine Renaud in de titelrol. Zestien jaar later beleefde het zijn première in ons land, in een voortreffelijke voorstelling van de Toneelgroep Theater te Arnhem, waarbij de uitnemende vertaling van Jan Willem Hofstra een krachtige factor is gebleken om deze tragedie tot zijn recht te doen komen. Hij koos als titel de naam van Inès de Castro.

Sinds de Portugese dichter Camoëns dit deels historische, deels op legende berustende gegeven had gebruikt, is het later door Spaanse en Portugese schrijvers verschillende malen op andere wijze bewerkt. Mon-

[p. 212]

therlant heeft het tot een romantische tragedie gemaakt, die hem in staat stelde, de sfeer van het Spaanse hof op te roepen, en daarin zijn persoonlijke visie te geven op hetgeen mensen beweegt.

Ferrante, een Portugese koning uit de veertiende eeuw regeert als despoot zijn volk en laat volgens de legendarische overlevering de morganatische echtgenote van zijn zoon ter dood brengen. Inès de Castro is de pure, oprechte vrouwenfiguur, die het scherpst contrasteert met het sluwe spel om de macht van Ferrante. In de corrupte wereld van de grandes, de hovelingen, die de koning bij zijn besluiten adviseren is Inès de Castro een ongerepte figuur, argeloos, door en door vrouwelijk en alleen maar in staat om lief te hebben. Zij is in het geheim met de kroonprins, Don Pedro, gehuwd en zelfs de koning is onkundig van dit in alle stilte gesloten huwelijk. Ferrante eist van zijn zoon, dat hij zal trouwen met de Infante van Navarra, de zeventienjarige, zelfbewuste jonge vrouw, die zich diep beledigd voelt door de weigering van Don Pedro om met haar een verbintenis aan te gaan.

Als de koning van Inès de Castro verneemt, dat zij in het geheim met Don Pedro is gehuwd, eist hij van haar, dat zij al haar invloed zal gebruiken om de man, die zij boven alles lief heeft, ertoe te bewegen, hun huwelijk te laten ontbinden door de Paus, zodat de verbintenis, die Ferrante boven alles begeert, tot stand kan komen. Hij zegt haar toe, dat er aan hun intieme verhouding niets zal veranderen, want het huwelijk met de Infante van Navarra is zuiver en alleen een staatszaak. Dan echter blijkt, dat de Paus weigert mee te werken om het huwelijk te annuleren en de raadgevers van de koning dringen er op aan, dat hij Inès de Castro zal doden ten einde de zo zeer noodzakelijke verbintenis met de Infante tot stand te doen komen.

De koning heeft zijn zoon gevangen laten zetten, maar Inès heeft haar vrijheid behouden. In een uitermate boeiend gesprek tussen Inès en de Infante, die er op aandringt dat de jonge vrouw zal vluchten, omdat haar leven gevaar loopt, weigert Inès opnieuw op welke wijze ook haar huwelijk te verloochenen.

Ferrante is aanvankelijk ontwapend door de zachtheid van Inès, die een kracht bezit, waarvan hij niets begrijpt. Tegenover haar geeft hij zijn innerlijke wezen prijs, zoals hij het nooit tegenover een ander heeft gedaan. Deze oude ontgoochelde man, door het leven ontluisterd, wordt geboeid door de enkelvoudige helderheid van Inès. Dan echter noodzaken de aanvallen op zijn rijk hem, toe te geven aan de aandrang van zijn raadgevers. Bij haar laatste bezoek aan de koning neemt hij afscheid van Inès

[p. 213]

en als zij het paleis heeft verlaten onder de bescherming van vier slechtbewapende mannen, zendt hij de kapitein van de garde achter haar aan om haar te doden.

Dan is het echter ook met de koning gedaan, want nog voor de dode jonge vrouw wordt binnengedragen stort Ferrante, door de dood getroffen, ter aarde.

De legende wil, dat Don Pedro, koning geworden na de dood van zijn vader, het lijk van zijn vrouw laat opgraven, om zich tezamen met haar te laten kronen, en voor zijn ogen de raadsheren die op Ines' dood hadden aangedrongen, te laten doodmartelen.

In dit romantische drama heeft de schrijver talrijke boeiende facetten van de menselijke natuur voor ons doen leven. Ferrante met zijn misdadige machtsbehoefte en zijn macchiavellistische intriges wordt innerlijk ondermijnd door de haat tegen zijn zoon, die hem eenmaal van zijn machtspositie zal beroven.

De verschijning van de onaantastbare zuiverheid in de gestalte van Inès doet de koning aarzelen. Hij helt ertoe over, haar leven te sparen, maar als hij verneemt dat zij een kind onder het hart draagt, wordt de haat tegen zijn zoon oppermachtig en hij geeft het bevel haar te doden. Bijzonder verrassend is de figuur van de Infante, een jonge vrouw met onbuigzame trots en met de vaste wil van een man. Ten koste van alles wil zij Inès redden, tot zij begrijpt dat Inès de dood verkiest boven het opgeven van haar liefde.

Don Pedro, de jonge knaap, is van zijn bewustwording af de tegenstander van zijn vader geweest, vereenzaamd in de kille omgeving van de hof-intriges. In Inès heeft hij zijn bestemming gevonden. De legende wil echter, dat hij zich later meer gedraagt als de zoon van zijn vader dan als de geliefde van Inès.

Montherlant heeft met dit debuut als toneelschrijver zijn weg gevonden, zoals hij later heeft bewezen met Le Maître de Santiago, Malatesta, Port Royal en tal van andere stukken, die niet alle op hetzelfde hoge niveau van La Reine Morte staan, maar die steeds getuigen van zijn grote begaafdheid van taal en beeldend vermogen.

De Toneelgroep Theater heeft een daad van betekenis verricht door, zestien jaar na de franse première, dit belangrijke werk in ons land te brengen in een opmerkelijke voorstelling onder regie van Elise Hoomans en met als gast Ellen Vogel in de rol van Inès de Castro.