De Gids. Jaargang 119

[p. 39]

P.S. Gerbrandy
Nogmaals: de Nederlandse regering en de spoorwegstaking

In het decembernummer van De Gids is een artikel verschenen van de hand van Mr. C.L.W. Fock, ‘De Nederlandse regering te Londen en de spoorwegstaking’ waarin het volgende geconcludeerd wordt:

‘De regering heeft niet over de spoorwegstaking gedelibereerd, noch wezenlijk erover “beslist”. De beslissing werd genomen door Shaef en door de Regering slechts openbaar gemaakt.’

Aandachtige lezers van de beschouwing van de heer Fock zullen reeds gemerkt hebben dat deze vèrgaande conclusie in strijd is met het feiten-materiaal, dat hij publiceert. Ik wil dit nader toelichten. Gaarne stel ik daarbij op de voorgrond dat de heer Fock een der beste krachten was waarover de regering te Londen kon beschikken. Hij heeft als hoofd van het Bureau Inlichtingen te Londen voortreffelijk werk verricht. Wijlen mijn ambtgenoot van Lidth de Jeude - toentertijd minister van oorlog - en ik hadden in hem het volste vertrouwen. Van de onderhavige zaak kent de heer Fock echter slechts een deel van de waarheid.

Reeds ten tijde van de April-Meistakingen in bezet Nederland (1943) heeft de Nederlandse regering zich afgevraagd of het ogenblik gekomen was, de Nederlandse Spoorwegen te gelasten, tot staking over te gaan. Deze zaak werd zo hoog opgenomen dat ik, met machtiging van Hare Majesteit de Koningin, en met volledige instemming van mijn ambtgenoten, tijdens de grote stakingsbeweging in Nederland aan Churchill de vraag voorlegde of het ogenblik gekomen was, het sein te geven tot een algemene volksopstand. Dit werd door hem met klem ontraden: het moment was er niet rijp voor. Daarmee trad de gedachte van een spoorwegstaking op de achtergrond. Zij verdween niet. Er was in de kring van ministers een algemene bereidheid, een spoorwegstaking af te kon-

[p. 40]

digen, op het moment waarop zij, ingevoegd in de militaire operaties, het grootste effect kon sorteren. Dat de notulen van de raad van ministers van die bereidheid geen melding maken, verbaast mij niet. Zij vertonen nu eenmaal tal van lacunes, samenhangend met het feit, dat zij zeer beknopt gehouden werden. Wij hadden geen aparte secretaris.

Het bericht: ‘Nu is het moment voor een spoorwegstaking gekomen’, konden wij slechts van het Geallieerd Hoofdkwartier krijgen. Al in de eerste week van september bereikten mij aanwijzingen dat luchtlandingen op Nederlands gebied voorbereid werden. Door slecht weer werd de datum telkens verschoven. Dat er iets op til was, wist ik. Ik mocht van mijn wetenschap slechts doen blijken jegens de minister van oorlog en de chef-staf militair gezag, generaal Kruls. Het is mogelijk dat de heer Fock op zaterdag 16 september 1944 zowel van Litdh de Jeude als mij gevraagd heeft, voor hem bereikbaar te zijn. Ik vrees dat hij zijn waarschuwing niet klemmend genoeg heeft ingekleed. Ik ging intussen dat weekend niet naar mijn verblijfplaats te Essenden, een veertig kilometer buiten het centrum van Londen, waar toen ook de minister van justitie, Mr. Dr. G.J. van Heuven Goedhart, vertoefde, doch bleef in ‘Brown's Hotel’. Op zondagochtend 17 september woonde ik een kerkdienst bij. De heer Fock bereikte mij nadat ik in mijn hotel teruggekeerd was. Hij bracht het verzoek van Shaef over, een spoorwegstaking af te kondigen. Alle overwegingen flitsten door mijn brein die sinds de april-mei-stakingen een rol hadden gespeeld. Mijn besluit stond snel vast: ‘Doen!’. Maar er moest niet alleen gehandeld, er moest ook snel gehandeld worden. De heer Fock belastte er zich mee, de minister van oorlog naar mijn hotel te halen. Ik zocht mijn ambtgenoot van Heuven Goedhart op: hij kende de kaart van ondergronds Nederland beter dan ik. Ook met de minister zonder portefeuille, wijlen Michiels van Verduynen, stelde ik mij in verbinding: hij moest als ambassadeur bij het Hof van St. James terstond van deze zaak afweten. Ik betreur achteraf dat ik niet ook met de minister van waterstaat, Ir. J.W. Albarda, contact opgenomen heb. De zienswijze van Hare Majesteit de Koningin werd telefonisch door mij ingewonnen. Van harte ging Zij met de afkondiging van de staking accoord: altijd immers stond Zij achter het verzet. Toen de heer Albarda in de vergadering van de ministerraad op dinsdag 19 september critiek uitte op het feit, dat de beslissing tot de staking buiten hem om genomen was, vielen verschillende ambtgenoten hem daarin bij. Ook zij oordeelden echter dat de beslissing zelve juist was. Zij die op die bewogen zondagmiddag die beslissing hadden moeten nemen - welker gewicht

[p. 41]

zij zich bewust waren, al meenden zij in het licht van verkregen informaties te mogen aannemen dat de staking hoogstens een zaak van weken zou worden - wisten te handelen in de geest van al hun ambtgenoten.

Het is mogelijk dat de heer Fock aan wijlen van Lidth heeft gezegd: kondigt de Nederlandse regering de spoorwegstaking niet af, dan doet Shaef het. Natuurlijk had de Nederlandse regering Shaef niet over zich heen laten lopen, doch op dat punt komt het niet aan. Noch Hare Majesteit de Koningin, noch wijlen Michiels, noch van Heuven Goedhart, noch ikzelf kende het ‘dreigement’ van de heer Fock. Tussen de bereidheid van de Nederlandse Regering (‘Wij willen een spoorwegstaking afkondigen. Zegt gij ons, wanneer’) en de informatie van het Geallieerd Hoofdkwartier, ons door de heer Fock overgebracht (‘Nu is het moment gekomen’) heerste, zoals ik ook voor de Enquêtecommissie verklaard heb, ‘coïncidentie.’

De eenzijdige tendentie in de beschouwingen van de heer Fock is niet alleen onjuist; zij is ook onbillijk. Niet bij hem, doch bij de ministers lag op zondag 17 september 1944 de moeilijke beslissing. Zij hebben hun verantwoordelijkheid beseft, en aanvaard.