De Gids. Jaargang 118

[p. 393]

Eric van der Steen
‘Valéry? dat is ver weg...’

Eigenlijk dom om in dit Sète, dat met zijn 26.000 inwoners tenslotte na Marseille de tweede Franse havenstad aan de Middellandse zee is, niet ergens aan het nu ongetwijfeld diepblauwe water te gaan ontbijten. Helen en ik zitten aan een soort van binnenhaven, te ondiep en te troebel om blauw te zijn. Toch is hier wel degelijk iets van het zeemansleven gaande: gelach en gezang in het café achter ons; vrijwel iedereen, die hier op bezoek komt, gaat ons op het terras voorbij en verdwijnt naar binnen. Naast ons profiteert maar één Fransman van de witte, warme zon. Hij is wat te oud voor die luidruchtigheid.

Het noodlot heeft bovendien gewild, dat hij zijn bril niet bij zich heeft, maar toch zijn zijn ogen nog scherp genoeg om na enig zoeken op ons kaartje aan te wijzen, waar Paul Valéry, die in Sète werd geboren toen het nog Cette heette, begraven ligt. ‘Valéry?’ zegt hij bedenkelijk. ‘O, maar dat is ver, dat is wel twee kilometer. U hebt toch zeker wel een auto bij u?’

Ik antwoord hem, dat wij wandelaars zijn; het doet zijn bedenkelijkheid alleen maar toenemen. ‘Wij zijn sportief,’ zeg ik, min of meer naar waarheid; en dat is voor hem een reden om het gesprek met deze vreemdelingen nu maar af te breken.

Wij gaan op weg en steken al gauw de Rue Paul Valéry over, waar links een brokje blauwe zee en rechts een Grieks aandoend tempeltje is te zien: het Collège Paul Valéry. Er is hier niets, dat aan het nijvere Rotterdam doet denken, en toch ben ik in gedachten even bij die goede stad, waar één van onze allergrootste dichters, Leopold, gewoond en gewerkt heeft. De Valéry-straat, de Valéry-school, ik weet dat hier ook nog een Valéry-museum is - en in Rotterdam daarentegen...

Ons ontbijt is enigszins aan de late kant geweest: wij lopen in een warme middagstilte langs de geruisloze zee. Wat betekenen twee

[p. 394]

kilometer na Franse koffie en Franse wijn? Al gauw zien wij rechts, tegen de berg op, het kerkhof, het vermaarde Cimetière Marin. Door het perspectief lijkt het eerst kleiner dan het is. De stilte en de wetenschap dat ik straks aan het graf van een groot dichter zal staan, maken dat ik de neiging voel, in de gewoonste dingen symbolen te zien en te horen. Het pad naar het Cimètiere Marin is oneffen en moeilijk begaanbaar. Vóór de ingang staat een kleine steenhouwerij met ‘Gravure de Lettres’. Dichters hakken letters in het steen van de taal.

Het hele, talrijke gezin van de knorrige concierge zit buiten luidruchtig te eten, in een zuidelijk, doorzichtig prieel. Vader wijst één van zijn zoontjes aan om deze mevrouw en mijnheer naar het graf van Paul Valéry te brengen, want dat vinden zij anders nooit - ‘Valéry - dat is ver weg.’

Ik geef het zwijgend toe: Valéry, dat is ver weg; zijn verzen hebben mij nooit zo na aan het hart gelegen als die van andere Franse dichters, al waren Toulet, Derême en Pellerin dan misschien verre zijn minderen. Toch bewonder ik hem; ik wil op dit zeemanskerkhof zien wáár de schrijver van het Cimetière Marin zijn laatste rust heeft gevonden.

Het jongetje, dat als gids fungeert, heeft een donker Kafkakopje; hij is misschien twaalf jaar en loopt vastberaden en snel voor ons uit. ‘Is het écht ver?’ vraagt Helen hem. Hij draait zich al lopend niet eens om, maar zegt alleen: ‘Ja.’ Helen glimlacht. ‘Wel honderd kilometer?’ vraagt ze, en dat vindt hij kennelijk een minderwaardige vraag, hij antwoordt er dan ook niet op.

Wij passeren onder andere het graf van twee loodsen, die in 1867 de dood vonden bij de redding van een Amerikaans schip. Er liggen hier ook velen begraven, die niets met de zee te maken hadden. En dan blijkt het, dat ver weg voor ons dichtbij betekent: ‘Hier is het,’ zegt de jongen ernstig, en meteen loopt hij terug naar zijn eten.

Ik wil hem iets geven, maar kan het woord niet vinden, waarmee je in het Frans zo'n onbekende jongen roept. ‘Garçon -’ nee, dat kan niet, zo roep je een kellner. Wat doet een Amsterdammer in dit geval? Juist - ik roep ‘Jean!’, en hij komt prompt terug om beleefd zijn beloning in ontvangst te nemen.

Het graf van één der ingewikkeldste dichters van de laatste eeuw valt temidden van de barokke overdaad der andere graven op door zijn eenvoud. Het is een familiegraf: drie zware, platte stenen op elkaar gelegd; op de korte kant van de bovenste staat: Paul Valéry, 30 octobre 1871-20 juillet 1945. Het is dood-stil, op wat vogels na en een enkele

[p. 395]

krekel. Nu en dan ruisen de cypressen. Kruidige bloemengeuren, wit licht, een magnifiek uitzicht op een stuk blauwe zee: ‘Midi le juste y compose de feux la mer, la mer toujours recommencée.’ Dat is uit Valéry's Cimetière Marin: de middag bezaait de zee met vonken. Hoe toepasselijk is het hier, op het Cimetière Marin, dat hij met honderden anderen deelt.

Er zijn nog wel meer toepasselijke citaten mogelijk: ‘Les morts cachés sont bien dans cette terre.’ Zo is het; op geen enkel ander kerkhof krijgt men zo sterk de indruk, dat doodzijn een slaap vol zonnige, fonkelende dromen moet zijn. Een familiegraf: op een verticale steen aan het hoofdeinde staat de naam Grassi; van moederszijde stamde Valéry uit Italië. Een opschrift op de bovenste platte steen vermeldt in het Italiaans wie hier nog meer rusten, in letters die al beginnen uit te slijten. Bovenop de verticale steen staat een kruis; er naast staan acht dorre bloempotten zonder bloemen. De middelste van de drie platte stenen draagt op de korte kant twee regels uit het Cimetière Marin: ‘O récompense après une pensée qu'un long regard sur le calme des dieux.’ Tegen de berg op staat een vuurtoren over het kerkhof en over de zee uit te kijken.

Op de terugweg profiteer ik van de after dinnerstemming van de knorrige concierge door hem te vragen, of het graf van de wereldberoemde dichter Paul Valéry veel bezoekers trekt. Het blijkt, dat dit erg verschillend is. De toeristen zijn laat van 't jaar, we hebben een slecht, koud voorjaar gehad. Op góede dagen komen er tien à twintig, van wie drie kwart Fransen. Maar de laatste tijd komen er ook veel Amerikanen. Mijnheer zelf is zeker ook Amerikaan, omdat hij zo nieuwsgierig is naar die cijfers? Nederlander? Nu, dat is een klein maar dapper volk. Neen, hij is niet bij Valéry's begrafenis, kort na de bevrijding, geweest; hij had toen een andere functie.

Terug naar de stad, onder andere om er aan de haven gestoofde inktvisjes, die hier voor roest (rouille) worden uitgemaakt, te gaan eten. Geen symbolen en geen rijmen nu meer - de winkel op een plein, vlakbij de Rue Paul Valéry, die Paul et Virginie heet, lopen wij achteloos voorbij. Het Valérymuseum bewaren wij voor morgen.

Waarom een museum met een kerkhof vergelijken? De enige rechtstreekse overeenkomst is, dat wij de volgende morgen weer de enige bezoekers zijn, maar we zijn dan ook zó vroeg, dat het officieel nog niet open zou mogen zijn. De tweede verdieping van het stedelijk museum is aan Cette's grootste zoon, Paul-Ambroise Valéry, gewijd.

[p. 396]

Het is een kleine collectie, boeiend door variatie, kwaliteit, en door de hier toegestane blik op het meer intieme leven van deze gesloten dichter.

Valéry schreef niet alleen; hij tekende, boetseerde en etste ook. Een mysterieuze vrouw, liggend aan zee; zijn aandachtig bekeken en getekende handen; een mooi facsimile van een aquarel in rood en geel: monsieur Teste, die van zijn loge uit de zaal in kijkt. Maar er hangen ook, plezierig door elkaar heen, tekeningen, etsen, litho's en schilderijen van Matisse, Juan Gris, Cézanne, Renoir, Manet en Monticelli. In één van de onvermijdelijke vitrines lees ik de bekende, prachtige uitspraak van Mallarmé: ‘Beste Degas, men maakt geen verzen van denkbeelden, maar van woorden’ - parole profonde, extrêmement vraie, zoals Valéry dit noemt.

Het is hier nog veel stiller dan op het Cimetière Marin; de woorden, die men leest, lijken daardoor haast hoorbaar te worden. Er is een beeldje, dat Valéry maakte, toen hij voor zijn portret poseerde. Foto's met Valéry als heer des huizes. Ik ken geen feiten, maar het heeft de schijn dat hij geen gemakkelijke vader is geweest. Ook foto's van een bezoek aan Sète (hij sleet zijn leven in Parijs) tonen een mager, gegroefd, streng gezicht. Hij kijkt mij aan, en ik besef opeens, dat ik hier nog niet zijn mag: wij waren immers te vroeg? Zo correct en streng - ik kan het niet helpen, dat de vergelijking buiten mijn wil in mij opkomt - kijken de heren, die bij een koninklijk bezoek de pers op een eerbiedige afstand houden. Om nog één keer symbolisch te zijn: is het dwaas te veronderstellen, dat Valéry op deze manier het vulgus op een afstand hield van zijn dichterschap, zijn muze, zijn koningin?

Uit de op school behaalde prijzen blijkt, dat de kleine Paul Valéry in 1880 een zeer goede leerling was; in sommige vakken stond hij onaantastbaar aan de top. Buiten, op het stenige plein voor het museum, spelen jongens, ongeveer even oud als Valéry in 1880 was, met ernst en overgave het nationale jeu de boule. Zij spelen in het helle, verblindend-witte licht van de Midi met een glanzende, volmaakt-ronde, metalen bal. Zij spelen met rustig beleid, met effect en tegen-effect, en af en toe, onverwacht, met een luide, hartstochtelijke kreet. Zij spelen dit moeilijke spel op een ruw, onberekenbaar plein. Het is niet moeilijk, zich de jonge Valéry onder hen voor te stellen. Misschien is dit spel een goede oefening voor zijn latere poëzie geweest.

[p. *13]

De handen van Paul Valéry, door de dichter zelf getekend