De Gids. Jaargang 118

[p. 331]

Guillaume van der Graft
Nijhoff en de spreektaal

De Wandelaar begint met een titelgedicht waarin deze regel voorkomt:

de wereld heeft haar weelde en haar misère.

Dat is als het ware de Nederlandse vertaling van het franse que-voulez-vous-gebaar. Aanvaarding van de werkelijkheid, spreekt uit die paar woorden. Op zichzelf is deze regel zo ‘programmatisch’ aan het begin van de eerste bundel al merkwaardig genoeg. Maar zou het ook niet de moeite waard zijn, dit vooral zo te verstaan, dat er een aanvaarding van de werkelijkheid der spreektaal uit blijkt? De gewone omgangstaal wordt hier principiëel en welhaast bij proclamatie - immers in het titelgedicht! - opgenomen in dit dichterschap. Overigens moet men deze taaldemocratie bepaald niet zien als de argeloze opzet van een onbewolkte volkskunst. Nijhoffs dichterschap is niet folkloristisch. Dat soort eenvoudigheid, dat meestal onecht en dus dubbelzinnig en allerminst eenvoudig is, vindt men bij hem niet. Ook als hij zijn instrumentarium opbouwt op de manier van de echte volkskunst, nl. met de voorhanden gevonden materialen (ik denk daarbij aan de beschrijving uit ‘kleine prélude van Ravel’ in de bundel ‘Vormen’), dan is de structuur van de muziek die daaruit geboren wordt nog allerminst alledaags, gemeen (in de zin van commun) en nooit behoeft men bij deze dichter te verwachten, dat zijn toon ook zelfs maar zwemen zou naar het vulgaire. Integendeel blijkt de finesse van zijn psychische bewerktuiging zich mee te delen aan het onbeholpen ruwe materiaal. Uit de bijeengeraapte instrumenten kómt tenslotte een kleine prélude van Ravel! Deze beweging van de taal naar de dichter toe, deze adoptie - en dat is heel iets anders dan de aanpassing aan het ‘normale’ taalgebruik, die men soms van de poëzie hoort vergen! -, deze adoptie dus zou men bij Nijhoff welhaast willen verklaren uit de ontwapenende charme van zijn persoon. En beter

[p. 332]

nog dan met adoptie, die vader-kind-verhouding, zou men dit poëtisch verschijnsel kunnen karakteriseren met het sprookje van de prins en de varkenshoedster (om ditmaal, pour besoin de la cause, de sexen eens te verwisselen). Deze dichter heeft iets van koning Cophetua, waar de engelse litteratuur zo vaak op zinspeelt. This beggar maid shall be my queen, heeft hij, met de woorden van Tennyson, gezegd tot de omgangstaal. Zij is tot het niveau van zijn ervaring opgeheven. En, zoals het vaak in sprookjes gaat, zij bleek een betoverde prinses te zijn. Want men heeft allerminst bij Nijhoff het gevoel, dat hij de taal betovert; integendeel, hij brengt haar tot haar eigen adellijk wezen terug: hij onttovert haar. Vandaar de schijnbaar natuurlijke gemakkelijkheid waarmee zijn vers zich beweegt.

Maar welk een geduld om de enige ware (ont)toverformule te vinden! Geduldig zijn, is het poëtisch parool. Bloem heeft de weldra beroemd geworden zin gelanceerd: dichten is afleren. Dichten is ook: geduldig zijn, wachten tot men toegang krijgt tot het hart der taal, tot zij volgzaam wordt aan de wet van haar eigen wezen, onder de maatschappelijke voogdij vandaan. En waarom zou men niet, koning Cophetua daarlatend, voor Nijhoffs omgang met de woorden grijpen naar een vergelijking die bij hemzelf voorkomt, nl. die van de Rattenvanger van Hameln? Dan komt het woord ‘adoptie’ in een andere, minder legislatieve zin toch weer naar voren. Fluitend trekt de speelman door de landen, het eerste, het tweede, het derde land, zingend en zonder herinnering, en hij lokt de woordenkinderen mee. De dichter hoort in ieder woord geboorte van literatuur, - zelfs wedergeboorte, mag men zeggen. De kinderen trekken mee met hem. Waarheen? Het is een kinderkruistocht, deze poëzie. ‘Uit drang naar universaliteit zou men Latijn, zou men nog liever geheel taalloos willen schrijven’ (uit de inleiding tot ‘Het heilige hout’). Libera nos a malo. Amen. Nijhoff heeft het meegemaakt, dat de woorden bevrijd raakten van het kwaad der maatschappelijke bevoogding, dat ze - zo in hun dagelijkse plunje hem achternagelopen - verwonderd terechtkwamen in hun tehuis, hun heem, hun ‘wedergeboortestreek’: het gedicht. Want van de taal geldt wat Slauerhoff toepaste op de dichter: Alleen in mijn gedichten kan ik wonen.