De Gids. Jaargang 118

[p. 368]

Nieuwe boeken

Jo Landheer, Verzamelde gedichten, 2e druk - Uitg. A.A.M. Stols, 's-Gravenhage.

Zeldzaam bewonderend zijn de woorden die Slauerhoff, blijkens het stofkaft van Jo Landheer's bundeltje ‘Verzamelde Gedichten’ gewijd heeft aan deze dichteres. ‘Ik ken in gans de Nederlandse literatuur geen vers, dat de gevoelens van een meisje zo kuis en tegelijk zo intens weergeeft als ‘Voorgevoel’. Het is waard met de beste verzen van Rilke te worden vergeleken. Volmaakt, ook naar de vorm, is ‘Weerzien’. - Wie Slauerhoff's verhouding tot Rilke kent, zal dubbel begrijpen wat deze lof betekent. Zonder deze bewondering ten volle te delen, kan ik ze zeer goed plaatsen. Dit werk is wezensverwant aan dat van Slauerhoff, althans aan het meer lyrische, persoonlijkbelijdende deel van diens poëzie; zó verwant dat het geen oorzaak van afstoting werd, maar van aantrekking. En Slauerhoff's mening dat Jo Landheer, door haar zo eigen werk, veel meer een vaste plaats in de Nederlandse letterkunde verdient dan vele slaafse epigonen en vele luidruchtige modernen door hun keurige copieën of gewaagde trouvailles, mag onderstreept worden.

De innige herdenkingsverzen die, soms uitgesproken, soms alleen voelbaar, op Slauerhoff betrekking hebben, maken het zelfs onmogelijk deze dichteres anders te beschouwen dan tegen de achtergrond van die dichter; deze toch zijn de momenten die beslissen over de indruk van haar poëzie. Doordat haar sfeer, en geheel haar allure, tot in zekere nalatigheden, één is met die van Slauerhoff, is hij in die herdenkingsverzen ‘aanwezig’, zo nabij haast als in zijn eigen bundels. Het epische van Slauerhoff, diens vermogen bijv. om geheel een historische roman te concentreren tot één kort gedicht, ontbreekt haar; of liever: wij zien geen poging in die richting. Het is de herfstelijke weemoed, en ook bepaaldelijk de ‘zwakheid’, waarbij een soort artistieke zwakheid zó zeer de adequate uitdrukking vormt dat men ze haast evengoed positief als negatief kan waarderen. Het onzeker uitgaan bijv. van:

Ergens verzonken in den donkren boschgrond,
Bij mos en boomwortels eenzaam gebed,
Ligt een klein wezen dat hier met mij rondzwierf,
Dat wild en zacht was en dat mij lief werd.

Wel accentueert het onvolkomen slotrijm de weerloosheid van het dier, en de onmacht van de mens. Toch is er ook (evenals vaak bij de niet-weg-te-denken dichter) een element van stoornis, een onbevredigd laten; het woordje ‘werd’ blijft levenloos;

[p. 369]

geeft geen wezenlijke afsluiting. Zo zijn de middelen waarmee gewerkt wordt vaak te gering. Soms ook is dat minimum het enig-mogelijke:

Het is herfst in de stad waar wij samen waren.
Overal zie ik je doode gezicht.
Langzaam zweven de gele blaren
Neer in het zachte licht.
Zweven neer langs je doode gezicht.

Hendrik de Vries

The European inheritance, edited by Sir Ernest Barker, Sir George Clark, Professor P. Vaucher. 3 vol. Oxford. Clarendon Press, 1954. £ 5.5s.

Dit driedelige werk dankt zijn ontstaan aan het initiatief van acht ministers van onderwijs van geallieerde landen, die in de winter 1942-43 te Londen bijeen waren. Zij droegen aan een commissie van historici op, een verzamelwerk over de geschiedenis der Europese beschaving tot stand te brengen, getiteld The European Inheritance, ten gebruike van Europese lezers en wel in het bijzonder van leerlingen van de hoogste klassen van middelbare scholen en van studenten aan universiteiten in de eerste jaren.

Tien historici, vijf Engelse, drie Franse, een Belgische en een Amerikaanse, zijn toen aan het werk gegaan en hebben in een totale omvang van 1340 bladzijden een imponerende hoeveelheid kennis bijeengebracht, die veel historische weetgierigheid zal kunnen bevredigen.

Wat zij in die 1340 bladzijden niet hebben kunnen bereiken, is duidelijk maken wat de titel van hun verzamelwerk eigenlijk beduidt. Is die Europese erfenis een erfenis die Europa (wanneer?) ontvangen heeft of een die het (wanneer?) heeft nagelaten of zal nalaten? Waarbij de vraag, wat het woord Europa hier betekent, nog niet eens gesteld is. De term erfenis onderstelt a) een erflater; b) een erfgoed; c) erfgenamen. Het blijft echter duister, wie a) en c) zijn en van welke b) het boek de boedelbeschrijving geeft.

De opzet van het werk lokt uit tot vergelijking met wat reeds bekend is geworden over de grote Histoire scientifique et culturelle de l'Humanité, die op last van de UNESCO door een commissie van waarlijk wereldwijde (en niet slechts geallieerde) samenstelling wordt voorbereid en die binnen enkele jaren voltooid zal zijn. Men ziet dan al wel duidelijk, dat daarin de nadruk veel meer op het culturele aspect zal vallen, terwijl in het thans gepubliceerde het politieke wel zeer sterk overheerst en men soms zelfs de indruk krijgt, dat de auteurs zich plotseling hebben moeten herinneren, dat de erfenis waarover zij geacht worden te berichten, ook wel eens cultuurgoederen zou kunnen omvatten.

Typerend is b.v. het volgende zinnetje in het gedeelte dat over het klassieke Hellas handelt (I 192): The greatest advance was made in mathematics; experts pronounce it very great indeed. Nu zijn er weinig gebieden waarop de Helleense cultuur de latere geestesgeschiedenis van Europa zo sterk en beslissend beïnvloed heeft als juist dat der wiskunde. Men zou hier dus een iets meer belangstellende houding van de auteur hebben verwacht dan uit dit ene, enigszins lamlendig aandoende zinnetje (kennelijk geschreven in de stemming van: ik moet er toch iets over zeggen) spreekt. En hierbij

[p. 370]

blijft het dan. Nog even wordt de naam Archimedes genoemd (de inspirator bij uitnemendheid van de herleving van het wetenschappelijk denken in de zestiende en zeventiende eeuw!) met de wonderlijke mededeling, dat hij een legende is geworden (terwijl wij toch vrijwel al zijn werken bezitten en nauwkeurig kennen). Onder de naam Eudoxos wordt alleen de zeevaarder vermeld, niet de grote Cnidische mathematicus, wiens ideeën in de hedendaagse wiskunde nog voortleven. Sub voce Ptolemaeus vindt men alleen koningen. De auteur acht blijkbaar vorsten die op zijn hoogst enkele decennia over Egypte hebben geheerst, historisch belangrijker dan een astronoom die het veertien eeuwen over het Europese denken heeft gedaan.

Het is, zal men zeggen, grof ondankbaar om, waar men zoveel geschonken krijgt, over omissies op speciale gebieden te gaan klagen. Als dat ongelukkige woord Inheritance maar niet met grote letters op het omslag stond! Want wat in de geschiedenis wordt overgeërfd (door wie dan ook aan wie dan ook) zijn niet in de eerste plaats politieke en militaire verworvenheden (die al lang weer te loor zijn gegaan), maar cultuurgoederen (die, zij het ook in geassimileerde vorm, blijven voortleven). Het is heus niet zo moeilijk voor een beroepshistoricus, een paar honderd bladzijden over een of ander tijdvak uit de Europese geschiedenis vol te schrijven, maar het is, blijkbaar, wel heel moeilijk, dat zo te doen, dat alle waarlijk belangrijke, voor de samenleving essentiële invloeden tot hun recht komen, althans (waar beknoptheid geboden is) vermeld worden.

Ik wil nog aan een voorbeeld uit talloze toelichten, dat dit niet steeds gebeurt. Tot de grote machten die tot het ontstaan van de tegenwoordige situatie der mensheid hebben meegewerkt, behoort de natuurwetenschap en de op haar steunende techniek en van de gedachten waardoor zij dit gedaan heeft, is er geen indrukwekkender dan de atoomtheorie. Men zou dus mogen verwachten, dat bij de behandeling van de perioden 1815-1914 en 1914-1950 van die theorie en haar scheppers althans melding zou zijn gemaakt. Men vindt echter alleen (III 260) het niet overmatig duidelijke zinnetje: the synthesis of Einstein leads us to atomic energy, maar van namen als Dalton, Lorentz, Rutherford, Bohr, Schrödinger, Heisenberg, verluidt niets, om van het ontbreken van een schets van de ontwikkeling der theorie zelf en van haar ontzaglijke invloed op de wereld nog maar te zwijgen. Er zijn tijden geweest, dat men dergelijke onderwerpen als zijnde van intern-natuurwetenschappelijke aard niet thuis achtte in een algemeen historisch werk. Maar kan men deze opvatting ook thans nog huldigen?

Verschijnselen als dit verminderen de waarde van het werk wel aanzienlijk. Een uitmuntend hoofdstuk Science and Thought in het gedeelte The early modern period in Deel II van de hand van G.N. Clark kan niet de totaalindruk wegnemen, dat de auteurs over het algemeen te weinig aandacht hebben geschonken aan de historische ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en de invloed die daarvan op de Europese geschiedenis is uitgegaan om geheel te hebben kunnen beantwoorden aan de verwachtingen die het boek door wat over zijn ontstaan gezegd wordt en wat zijn titel wil uitdrukken, wekt.

E.J.D.