De Gids. Jaargang 118

[p. 240]

Nieuwe boeken

Ravmond Brulez, Het huis te Borgen, het pakt der triumviren, de haven, het mirakel der rozen. - J.M. Meulenhoff, Amsterdam.

Raymond Brulez heeft zich in de Vlaamse letteren een eigen kasteel gebouwd, opgetrokken uit de grondstoffen van de verschillende woningen waarin hij gedurende zijn leven de werkelijkheid heeft ondergaan.

Een originele vondst, en - welk een eenvoudig gegeven eigenlijk. Want zou niet menigeen uit de herinneringen aan de achtereenvolgende huizen waarin hij vanaf zijn kinderjaren heeft gewoond, in zekere zin zijn leven kunnen reconstrueren?

Maar er is de pen van Brulez voor nodig, om met dit schijnbaar zo simpele, gemakkelijke gegeven een zo buitengewoon verrassend verhaal te maken, een kroniek van het eigen leven en tevens van de wereld om het eigen leven heen. Hij beschrijft de werkelijkheid, minutieus en toch met een vaart van vertellen, die de lezer voortdurend geboeid houdt, in een taal, die volstrekt geen mooischrijverij bedoelt te zijn, maar die in de levendige vlotheid ongemerkt een hoogst belangrijk werk tot stand brengt, een werk dat in de Vlaamse letteren wel een unicum genoemd moet worden.

Een der bijzondere charmes van deze cyclus bestaat erin, dat de schrijver zijn boeken een Zuidelijker aspect meegeeft op hun reis dan een Noord-Nederlander zou kunnen.

Reeds in 't eerste deel, Het Huis te Borgen, met de beschrijving van het aan zee gelegen ouderlijk huis van de auteur worden wij persoonlijk betrokken in het leven van de jonge Brulez. Van de badplaats, die ons met rijk palet geschilderd wordt, is het hotel, dat zijn ouders daar beheren, het middelpunt; de talrijke gasten, de bekenden om de familie heen, de gouvernante Juliette, die de jonge Raymond met delicate toewijding opvoedt, al deze figuren hebben in het verhaal dat onomstotelijk-echte, dat terstond overtuigt.

De bekoring van dit proza wordt gekruid met de specerij van Franse esprit, de Vlaamse intellectueel is nu eenmaal nauw met het Frans gelieerd. Maar het is niet alleen dit vleugje Gallische kwinkslagen en citaten, dat het verhaalde zo aantrekkelijk maakt, - het is vóór alles de directe eenvoud, en het vermogen om deze kroniek ook in dialogen en uitroepen de gestalte van het leven te verlenen.

De cylus schenkt ons de geschiedenis van bijna een halve eeuw, want, beschrijft Het Huis te Borgen de jeugdjaren van de auteur, in de drie volgende romans lezen wij over de gebeurtenissen die Brulez meemaakt tot en met de tweede wereldoorlog.

Het Pakt der Triumviren begint in 1913 op de dag dat de knaap Raymond met zijn vrienden Julien en Bertrand het plechtige verbond sluit, om elkaar altijd bij te staan.

[p. 241]

Door de eerste wereldoorlog worden de drie vrienden voor moeilijke problemen gesteld, ook ten aanzien van hun pakt. Het is een uiterst oorspronkelijke manier waarop hier de wereldoorlog voor ons wordt opgeroepen. Zonder éclat, zonder tragische beschrijvingen verplaatst de schrijver ons in de tijd van die vreemde eerste oorlog, waarvoor Nederland toen door zijn neutraliteit gespaard bleef, maar die in België grote veranderingen in het totale levens-aspect teweeg bracht.

Brulez heeft voldoende afstand tot zijn jeugdherinneringen bewaard, om ook zelfs in deze donkere jaren telkens de humor te laten doorglinsteren, een humor, die soms jongensachtig optimistisch aandoet, maar die hier en daar ook naar de wrangheid van de satire neigt. Julien leren wij kennen als een idealistisch Vlaams activist, Bertrand als anti-flamingant.

Ook historisch bezit dit boek een geheel eigen waarde, want wij krijgen hier van nabij inzicht in verhoudingen (het Vlaamse activisme, dat een zekere welgezindheid ten opzichte van de Duitse overheersers meebracht), die toen nog niet de schrille consequenties in zich droegen van die in de tweede wereldoorlog.

Bijzonder virtuoos wordt de figuur van Moret getekend, de man die onder het mom van Deutsch-Freundlichkeit voor de geallieerden werkte. Zijn tragische dood die bijna achteloos wordt verteld, wekt bij de lezer grote piëteit. In het gehele boek toont de schrijver zijn bijzondere gave om zonder enige ophef, soms zelfs schijnbaar onbewogen, navrante gebeurtenissen te beschrijven, terwijl de woorden met onzichtbare weerhaakjes zich in de herinnering van de lezer hechten.

In het derde deel, De Haven, komt de verteller zo brillant op dreef, dat men denkt: dit overtreft de vorige romans, tot men zich realiseert, slechts het vervolg in handen te hebben van het grote vlechtwerk dat de auteur in dit levensverhaal heeft ondernomen. Want het is de haven van huwelijk en werkkring, het zich vestigen, een gezin stichten en wortel schieten in de tijd, die ons wordt verhaald. Brulez heeft afscheid genomen van Borgen en zich na zijn huwelijk te Claven gevestigd, waar hij de volheid van het leven beschrijft met die verkwikkende ironie, met dat ondoofbare optimisme dat bij dit levenssegment behoort. Er straalt een weldoende warmte uit van deze visie op het leven, een harmonie waarin de lezer wordt opgenomen.

Deze harmonie vinden wij in stijgende lijn terug in Het Mirakel der Rozen, de bekroning van de cyclus. Zeker, deze boeken zijn memoires, maar dan toch in speciale zin, want de schrijver geeft ons in deze tetralogie een onvergetelijk, want zo karakteristiek beeld van Vlaanderen, ja van geheel België. Ongetwijfeld heeft zijn verbeeldingskracht hier en daar zijn herinnering aangevuld, maar de descriptieve gedeelten van plaatsen, stadshoekjes, kerken, kapelletjes, kosterijen, populierenlanen die het vlakke land doorkruisen, zijn authentiek, scherp waargenomen en met vaste hand neergezet.

Een der triumviren, Bertrand Daelman, wordt hier een op de voorgrond tredende figuur, die 'n goed zakenman, overtuigd katholiek, opeens uit de benardheid van een onvolkomen huwelijk losbreekt. Hij wordt verliefd op het dochtertje van een verongelukte employé, een meisje dat hij in zijn huis had opgenomen. Zijn leven verandert geheel, de ongebreidelde erotische drang sleept hem van het ene avontuur naar het andere, om de teleurstelling van de platonische huwelijksband te vergeten.

Er zijn in deze historie bladzijden, die men nooit zo zou kunnen schrijven boven de Moerdijk. Als voorbeeld een anonieme brief, die de echtgenote van de losgeslagen Bertrand ontvangt:

[p. 242]

Madame, Het is mijn plicht u te waarschuwen. Onze gehele stad spreekt schande over de toeroesen van uw man die zijn geld verspilt aan scheuvels van allerhande conditie.

Gij zult wel weten wat te doen.

Ik stuur u mijn beleefde complimenten.

Iemand die het wel meent met u.

De andere pakt-verbondene, Julien, heeft zich ontwikkeld tot een der belangrijkste socialistische leiders, die in de tweede wereldoorlog een voorname rol in het verzet heeft gespeeld en die bij de bevrijding voor de radio de grote toespraak tot het volk zal houden. Het boek eindigt met de eerste woorden van Julien: ‘Waarde landgenoten!...’

Het is het afsluiten van een tijdvak, het is het slot van de tetralogie. In dit laatste boek, dat de jaren van 1935 tot 1945 omvat, doet een nieuwe figuur haar intrede. Aan Elisabeth's karakter is de titel Het Mirakel der Rozen ontleend. Zij is degene, die altijd de lijdenden helpt, alle hulpbehoevenden die zij op haar weg ontmoet wil, ja moèt zij steunen. In de oorlog neemt zij in haar huis onderduikers, Joden, geallieerde piloten op, maar na de bevrijding pleit zij ook voor verraders en collaborateurs en tracht hun lot te verzachten. Naastenliefde en moed zijn het, die haar leiden en Brulez geeft in zijn laatste boek zijn bewondering weer voor deze heldhaftige figuur.

Een terugblik op een halve eeuw, die rijker aan evoluties op allerlei gebied is geweest dan enig tijdperk in de geschiedenis daaraan voorafgaand. Bijzonder ontroerend zijn de herinneringen die de schrijver weergeeft in de laatste bladzijden van zijn werk, als hij zich voor de geest roept, hoe hij aan het slot van de eerste wereldoorlog naar huis terugkeert, en een vergelijking maakt tussen die twee keren dat hij na een oorlog huiswaarts is getrokken.

‘Dertig jaren waren voorbijgetogen.... Voorbij de oorlogen van weleer! In déze kolonne reed geen enkele ruiter, maar aan het stuurrad der tanks zaten bedachtzame voerders en in de jeeps lachende gebronsde boys, mild getooid met bloemen ...’

Een indrukwekkend werk is met deze vierdelige reeks romans tot stand gekomen, een werk, dat zich met geen ander in Vlaanderen laat vergelijken. Brulez' stijl staat geheel op zichzelf, men denkt nergens aan Marnix Gysen, aan Walschap, aan Roelants, noch aan een der jongeren, Jonckheere, Lampo of Claus.

Brulez is geboren chroniqueur, zijn stijl is die van de verteller, van de mensenkenner. Aan Somerset Maugham herinnert soms zijn ironie, zijn scherpe psychologische visie, zijn smaak in het verhaal. Maar wat deze cyclus onderscheidt van alle andere vertel-kunst, is de breedheid van het panorama, de nauwkeurige notities van individuele gedragingen opgenomen in het totaalbeeld. Met onmiskenbaar meesterschap is het kaleidoscopische bewegen van sociale toestanden, van gevoelsmotiveringen, van politieke kleurverandering in het wereldbestel van een halve eeuw voor de geschiedenis van de mensheid bewaard.

E.v.L.