De Gids. Jaargang 117

[p. 404]

Jan Wit
Woord en water
Naar aanleiding van de poëzie van Guillaume van der Graft

Al overkomt het ons misschien enkele keren in ons leven dat wij terecht kunnen zeggen ‘Ik had er geen woorden voor’, veel vaker hebben wij woorden bij de hand voor zaken die er niet zijn. In elk geval staat het wel vast dat men heel wat kan zeggen wat men niet kan denken. Of wij hieruit de conclusie kunnen trekken dat de taal van fundamentelere aard is dan de gedachte, wil ik graag aan het specialistendom laten, voor mij is het in elk geval een aantrekkelijke overweging, die zijdelings nog wordt bevestigd door het wantrouwen van alle examinatoren in de plechtige verzekering ‘Ik weet het wel, maar ik kan het niet zeggen.’ Ik elk geval ben ik overtuigd dat de beoogde stelling opgaat voor de poëzie.

‘De dichters liegen de waarheid’ zegt één van de verzen uit Vogels en Vissen van Van der Graft. Dat wil dus zeggen dat de waarheid nà of op zijn best mèt het gedicht ter wereld komt. Al wat men vóór of, als men wil, achter het gedicht zoekt is nog niet eens aan de leugen toe, maar komt daar vermoedelijk wel aan toe zodra het onder niet poëtische woorden gebracht wordt. Zulke leugens zijn dus waarschijnlijk de Oedipuscomplexen en moederbindingen van de kunstpsychologen, de programmatische phrasen van de theoretici der -ismen en de poëtische intenties van de gemiddelde recensenten.

Hoe men het ook keert of wendt, woorden hebben betekenissen. Alchimie des Verbes is onherroepelijk ook Alchimie des Significations. Alleen, het gaat niet om de betekenissen van de dichter, maar om de betekenissen van de woorden. Zelfs de dichter zal zich nog wel eens de ogen uitwrijven bij de waarheid waartoe hij ‘de taal uit elkaar gelogen heeft.’ Maar als hij niet hoopte nog eens over een eigen gedicht zijn ogen uit

[p. 405]

te zullen wrijven, dan zou hij het dichten vermoedelijk wel laten. Intussen, al die belangwekkende of pietluttige zaken waarmee de biograaf, de schrijver over...en de commentator van...komen aandragen kunnen wel degelijk van tijd tot tijd enig inzicht geven in het oeuvre van een bepaald schrijver. En zo is het uiterst significatief dat Willem Barnard, de dominee die Guillaume van der Graft in het dagelijks leven is, zijn eerste preek in het ‘randschap’ van Kerk en Kunst hield over de doop in de Jordaan.

Ik had aanvankelijk boven dit artikel willen zetten ‘Guillaume van der Graft, de dichter van de geboorte’. Ik meen n.l. dat het centrale thema van zijn gehele werk betrokken is op het definitief losraken uit de moederschoot. Ik heb het niet gedaan omdat in zekere zin ook Vogels en Vissen geboren worden. Maar hun geboorte is niet zo definitief. Er heeft geen overgangsrite plaats. In alle culturen heerst de mening dat het mensenkind eigenlijk nog niet geboren is wanneer het tussen de dijen van zijn moeder ligt te spartelen. Er moet nog het een en ander gebeuren om dit natuurwezen in de menselijke gemeenschap binnen te halen. De doop is dan ook waarachtig niet door de Christelijke kerk uitgevonden. Het water, herinnering aan het vruchtwater en anticipatie van het doodszweet, komt er al heel wat eerder aan te pas dan bij Johannes de Doper en de Apostelen. En de naamgeving, het woord dat het ding ‘baby’ onverwisselbaar maakt, is van de oertijd af een plechtige aangelegenheid geweest.

Woord en water zijn in de poëzie van van der Graft grondmotieven. Het woord ook al om de woordspeligheid van deze poëzie. Men heeft die van der Graft vaak verweten. En inderdaad zo nu en dan lijkt het om simpele taalgrapjes te gaan.

...‘een vergeeld fregat
met opgetogen masten’

Het lijkt een simpel taalgrapje en toch, hier krijgt het vers een dubbelzinnigheid die ‘opgetuigde’ onmogelijk had kunnen geven, een dubbelzinnigheid die de plastische kracht vergroot. Natuurlijk, niet altijd is dit woordspel overtuigend. Maar wie in de conversatie heeft meegemaakt hoe Van der Graft uit zijn omgang met de taal inderdaad nieuwe waarheden weet op te delven, begrijpt dat deze woordspeligheid, ook waar

[p. 406]

zij te kort of te ver schiet, een conditio sine qua non is, en waarlijk niet alleen voor Van der Graft's poëzie.

Veel fundamenteler is de betekenis van het woord, wanneer men er op let dat het bij Van der Graft altijd weer symbool is voor de menselijke staat. Ziehier het slot van ‘Aangaande Abraham’ uit Vogels en Vissen:

Dit is het eerste einde. 's Nachts
begint de reis weer onverwachts
opnieuw, de hemel weet wanneer.
De hemel weet het ook niet meer,
sedert de ban brak als een ei.
De stilstand is voor goed voorbij,
de scherven van de eierschaal
liggen verspreid over de taal
en Abraham treedt aan het licht
als een los woord uit een gedicht.
Nog klam van het geboortezweet
blind als een vogel die niet weet
hoe hij zich eenzaam redden moet
buiten de banen van het bloed,
ademt hij diep de vrijheid in.
De wereld staat aan haar begin.

De vrijheid, maar als een los woord uit een gedicht of zoals Jacob zegt in het spel ‘Een ladder tegen de maan’ als een woord waarachter de mond is toegesloten. Het woord is hier symbool van het eigenaardige samengaan van definitiefheid en voorlopigheid dat karakteristiek is voor de menselijke staat.

Wij zijn hier vrij dicht bij Martin Heidegger, al geloof ik dat alles wat Van der Graft bewust van deze auteur weet uit gesprekken met schrijver dezes stamt. Trouwens, ook de eigenaardige woordspelige omgang met de taal heeft Van der Graft met Heidegger gemeen. Een existentialist is hij overigens absoluut niet. Vooral het Franse existentialisme heeft de kloof tussen de mens en de dingen veel breder gemaakt dan die in het werk van Van der Graft uitvalt. Integendeel, de mens zit nog aan alle kanten vast aan het cirkelronde zijn. Het zit nog of hij wel geboren is, laat staan gedoopt. Dat blijkt wel duidelijk uit het titelgedicht van de bundel Vogels en Vissen:

[p. 407]

 

‘Ik zat in de bioscoop

 

en keek naar een film van Parijs

 

negentienhonderd.

 

De tijd werd spotgoedkoop

 

en de mensen leken niet wijs,

 

ik zag verwonderd

 

hoe men zich repte als vogels

 

op glad ijs,

 

de vrouwen het staartje omhoog,

 

de mannen de snavel omlaag,

 

- het navelstaartje,

 

het snavelbaardje -.

 

Wit waren de mensen en zwart

 

en met een veel vloeibaarder hart

 

dan wij die hard zijn en grijs.

 

 

 

Maar wij daarentegen

 

wij bewegen

 

ons vloeiend als vissen van celluloid

 

zonder vleugelbeginsel

 

en zonder dracht van poten.

 

En ik bedacht:

 

ik ben zelf onverwachts

 

onder het ijs geschoten

 

van dit bevroren paradijs

 

waar men lacht om Parijs

 

negentienhonderd;

 

maar als ik weer opduik

 

en kom uit het wak van de Uitkijk

 

en sta op de Prinsengracht

 

onder de bomen,

 

dan kan ik mij niet vergissen:

 

vogels en vissen

 

werden geschapen op één dag

 

en overmorgen zullen de mensen komen.

‘Vogels en Vissen werden geschapen op één dag’

Het mag dan waar zijn, wat het jury-rapport bij het verlenen van de Van der Hoogt-prijs aan Van der Graft zegt, dat in deze naam de vissen

[p. 408]

de natuur en de vogels de bovennatuur symboliseren, beide zijn ze nogniet-menselijk, in de taal van Sartre beide zijn ze ‘en soi’. Laten we eens even aannemen dat in een vermeende mythologie van Van der Graft, overigens geen originele, de mens een tussenpositie innam tussen engel en dier, dan behoort die engel tot de ongedifferentieerde eeuwigheid en dat dier tot de ongedifferentieerde tijd. Voor Van der Graft komt dat ongeveer op hetzelfde neer. Ik geef toe dat zo nu en dan de vogels een prae krijgen, maar de eigenlijke differenties moeten van de mensen komen en worden aangebracht met woorden. Daarom laten de vogels verstek gaan, wanneer Van der Graft ze wil laten zingen

‘tegen de aardbeving
tegen het onweer dat rolt langs de wegen
tegen de branding in de lucht.’

Hij had het dan ook, naar luid van hetzelfde gedicht (‘Halleluja’ in Vogels en Vissen) aan de mensen moeten vragen.

Maar ook de mensen laten veelal verstek gaan, ook de mens Van der Graft.

‘Ik loop als een aardman binnen
bij bloedvriendinnen, bij
langverdronken godinnen.
Ik kruip in de schulp van het ei.
Met de dierenriem binden
bedrogen goden mij.’

Wel, wel, daar zijn we dan toch waarachtig aangeland bij de ‘regressus in uterum’ van de psychologen. Het menszijn is dan ook een precaire aangelegenheid Het zou veel aangenamer zijn terug te keren in het alomvattend zinsverband van het stromende leven ‘dat met zichzelf de dood bedoelt.’ Of om maar weer Jacob uit ‘Een ladder tegen de Maan’ aan te halen:

‘Mijn voorouders vonden rust en geluk,
vergetelheid, roes en droom
in de dubbele wenteling
van de hemel die draait om de maan
en de aarde die zwenkt om de steen der wijzen

[p. 409]

 

en de nacht was hun warm als een schoot.

 

Zij hadden het wiel uitgevonden

 

en dat is de grootste ontdekking -

 

het ronde voortsnellende zijn.’

Maar terugkeer is onmogelijk. Jacob vervolgt:

‘Maar ik,
nee, ik ben voor goed geboren,
ik ben wakker geworden,
ik ben als een woord gesproken
uit de mondholte van het leven
en de lippen sloten zich achter mij.
Ik ben Jacob, voor altijd Jacob.
Alleen Jacob, - een woord zonder weerklank,
een vraag, voor goed op weg,
of ik dood ben of levend. O God,
Die mij uitgelokt hebt, ik word gek,
mijn gedachten splitsen mij
van één vraag tot duizend vragen.’

Inderdaad, het is voor Van der Graft JHWH die met de roeping van Abraham de mens gelokt heeft uit het evenwicht tussen vogels en vissen. Van der Graft is een ‘Christelijk’ dichter. Maar hij is geen zuilenheilige, ook niet in de zin waarin de zuilen in het Nederland van vandaag vigeren. Het heeft overigens wel even geduurd voor de samenwoning van dichter en dominee zonder al te opzettelijk elkaar voorbij lopen en zonder huisvredebreuk kon plaats hebben. In de eerste twee bundels In Exilio en Achterstand schenen de beide heren elkaar nog niet te kennen. In de derde bundel Poëzie in Praktijk zijn zij vergroeid tot een speelse en goedgebekte puber. Maar hij heeft nog ‘Barth in de keel’. En pas als die er uit is, in Mythologisch, is de dichter Guillaume van der Graft ronduit wat hij is. Hiermee wil ik niet zeggen dat er in de eerste drie bundels geen prachtige verzen staan.

Het gaat intussen in alle bundels en in de spelen van Van der Graft om de menswording van de mens. Die wordt hier dichterlijk beleden, maar dat is een zeer fundamentele zaak, als tenminste Hölderlin gelijk heeft met zijn: ‘Voll Verdienst, aber dichterisch wohnet der Mensch

[p. 410]

auf dieser Erde.’ Wordt nu die menswording in de mythologische taal van Van der Graft door het water, de oervloed, alleen maar bedreigd? Veel gedichten uit Vogels en Vissen en ook uit de andere bundels doen het vermoeden. Maar dan heeft hij zich dus in het eerste gedicht van In Exilio ten opzichte van zijn eigen visie vergist. Daar wonen n.l. de mensen in een paradijselijke dierlijkheid in een duinpan:

‘Maar wie van ons het ruisen der zee vernamen,
wilden haar zien, stegen een duin ten top,
tuurden tot aan de kim en nieuwe namen
vielen hen in. Sindsdien gaan zij rechtop.’

Zo eenvoudig is het dan ook niet. De preek over de doop deed het al vermoeden. Water en woord roepen de mens qua mens tot aanzijn. Maar het woord moet over het water weerklinken:

‘Laten we zingen dat het een aard heeft,
laten we zingen over zee!’

Wanneer het ‘water over het woord slaat’ is de chaos op handen.

Dit opstel is uit tijdnood en andere noden geboren. En dan laat men zich natuurlijk verleiden tot het gesignaleerde commentariëren van...en schrijven over...Het zou eigenlijk beter zijn over gedichten te praten dan over dichters. Een heuglijk feit als het verwerven van de Van der Hoogt-prijs lokt echter uit tot het tegendeel. Nu wordt alles natuurlijk hoogdravender en zwaartillender dan het eigenlijk zou moeten zijn. En hoog en zwaar...dat loopt op ongelukken uit. Toch heeft de goede verstaander misschien een (ik zeg niet de) sleutel op het werk van Van der Graft in handen gekregen. De beste verstaander had hem natuurlijk zelf al gesmeed.