De Gids. Jaargang 117

[p. 258]

P. Minderaa
Pieter Nicolaas van Eyck †
1887-1954

Al was zijn gezondheid sedert de beroerte, die hem in 1945 trof, steeds précair, nog onverwachts is de dichter, kritikus en geleerde Mr Dr P.N. van Eyck, op de 10de April door de dood overvallen. Op witte donderdag is hij, naar zijn uitdrukkelijke wens, in alle stilte door zijn beide zonen ten grave gedragen.

Op veelzijdigheid en onrustig zoeken wijst zijn uiterlijke levensloop. Geboren te Breukelen op 1 October 1887, ontving hij zijn opleiding aan het Haagse gymnasium, studeerde rechten te Leiden, waar hij in 1914 de meestertitel behaalde, was van 1914 tot 1916 als correspondent van de N.R.Ct. te Rome werkzaam, leefde van 1916-1918 teruggetrokken in Driebergen, zich verdiepend in de studie van christelijke en Oosterse mystici, aanvaardde dan een departementale betrekking (souschef afdeling Volksgezondheid in het departement van landbouw, nijverheid en handel, 1918/19), werd daarna opnieuw correspondent van de N.R.Ct., nu te Londen voor een periode van niet minder dan 15 jaar, om eerst in 1935, als opvolger van den ‘meester’ Albert Verwey de levensfunctie te verkrijgen, waarin hij zich ten volle kon ontplooien, het hoogleraarschap te Leiden.

Het is moeilijk te beslissen op welk terrein deze rijk toegeruste, aristocratische geest het grootst is geweest, of hij dat was als universeel kenner en doorgronder van literatuur, als docent, als religieus denker, of als dichter. Het waren trouwens geen gescheiden sectoren; in zijn met geraffineerde intellectualiteit ontledende kritieken hoort men achter de ingewikkelde perioden, waar elke nuance der gedachte verantwoord wordt, steeds de stem van de dichter; zijn colleges konden openbaringen worden niet alleen door de wijsgerige geschooldheid en de doorgronding

[p. 259]

van de structuur en de psychische problematiek der kunstwerken, maar in de eerste plaats doordat hij tot de kern doordrong met de intuïtie van de kunstenaar; zijn verzen, die verre van cerebrale gedachtenspinsels te zijn, opwelden uit een bewogen gemoedsleven, onderstellen steeds een brede intellectuele cultuur, wel te verstaan niet als encyclopaedische kennis en daarop bouwende beschouwing, maar als het levensklimaat van een markant, persoonlijk geestes- en zieleleven.

Wat dit laatste betreft is vooral van Eycks dichtwerk dikwijls misverstaan. Dat gaat terug op de legende van een gesloten Beweging-groep, een school van Verwey, waar de bezonnen uitbeelding van ‘de idee’ primair was. Mag dit met de nodige reserves voor Verwey gegolden hebben, van Eyck had, al was de mantel van de meester op hem gevallen, en al was hij in universaliteit van cultuur en in scherpte van denken waarschijnlijk nog diens meerdere, een veel dynamischer, bewogener natuur. Aanvankelijk was zijn inspirator bij uitnemendheid de tragischgespleten Baudelaire en hij vond eerst door veel strijd en lijden heen een evenwicht in mystisch Spinozisme. Hij was ook tegenover de naar de wereld gekeerde Verwey in hoge mate introvert; nog in het laatste jaar werkte hij aan een, helaas nu onvoltooid gebleven, groot gedicht, dat zijn geestelijke autobiografie bevatte. Toen Van de Woestijne in een poëzie-kroniek in de Groene ook van Eycks werk onder de algemene noemer bracht, die voor hem het kenmerk was van de Beweging, overwicht van de gedachte ten koste van het directe leven, reageerde van Eyck dan ook pijnlijk verwonderd. In een brief aan Verwey uit hij zich daarover o.m. in de volgende woorden: ‘Ik schrijf mijn gedichten meestal volkomen impulsief en onder den aandrang, meestal onvoorzien, van een of andere plotselinge ontroering of gebeurtenis. Wat praat hij (v.d. Woestijne) dan van bezonnenheid? Er schrijft geen dichter onbezonnener dan ik. Alleen de bouw van mijn persoonlijkheid is zóó, dat niet die ééne ontroering of die ééne gebeurtenis zelf de uitsluitende inhoud van het gedicht wordt. Het gehééle levensgevoel, dat door die ontroering of gebeurtenis bewerkt wordt, schiet los, komt soms dan in die ontroering tot uiting, maar dringt anders tot het beeld waarin het volledig kan leven.’

Het is veelzeggend dat van Eyck hier niet spreekt van een levensconceptie of een visie op het leven maar van ‘het gehele levensgevoel’. Uit deze emotionele sfeer ontstonden zijn gedichtem, hetgeen geenszins uitsluit, dat ze de weerspiegeling zijn van een denkend doorgronden van

[p. 260]

ik, wereld en kosmos, maar dan van een denken dat de warme polsslag kreeg van het bloed.

In de monumentale reeks van zijn grote kritische essays (ik herinner slechts aan die over Verwey, Gorter, Leopold, Marsman, Slauerhoff, de inleidingen bij de uitgave van Drosts Hermingard en van Limburg Brouwers Akbar) zocht hij, voorbereid door een gewetensvolle materiaalstudie, aan de hand van een zo volledig mogelijke analyse van de psychische structuur van de auteur, zoals hij die aflas aan de structuur van het werk, een synthetisch beeld te geven van de persoonlijkheid, van de menselijke levenservaring die zich naar de aard dier persoonlijkheid in het werk uitsprak. Dat in deze arbeid de rede een zeer belangrijk aandeel had, spreekt vanzelf. Maar (men leze het na in zijn inaugurele rede Kritisch onderzoek en Verbeelding, van Eycks beginselverklaring als literatuurhistoricus en kritikus), het redelijk wetenschappelijk denken was daarbij niet alles en niet het voornaamste; het kunstwerk was voor hem slechts in zijn wezen te kennen in een beleven door de verbeelding. De eis die hij zich daarbij stelde ‘de volstrekte wil van de onderzoeker tot persoonlijke onbevangenheid,’ heeft hij gehoorzaamd voorzover het in het vermogen ligt van een levend mens. Volstrekte objectieve geldigheid hebben zijn studies daarmee natuurlijk niet verkregen; ik ben geneigd te zeggen: gelukkig niet, want deze zou pas mogelijk zijn bij een onpersoonlijk reagerend instrument. Ze zijn, óók door hun bouw en schrijftrant, maar niet minder door het ten grondslag liggende geloof in de tot godservaring opleidende functie der poëzie, onverwisselbaar van van Eyck. Ook wie, van andere substrata uitgaande, andere accenten legt, vindt in deze studies zó indringende ontledingen, als vrucht van scherpzinnigheid en vermogen tot inleven, dat hij voor het verstaan van geen enkel door van Eyck behandelde figuur, aan hem voorbij kan gaan. Een integrale uitgave van het omvangrijk essayistisch werk - er ligt ook nog veel als manuscript - bleek tijdens het leven van de dichter onmogelijk; zullen na zijn dood de uitgevers de handen ineenslaan en de fondsenbeheerders inzien, dat zij hier de bewaring en openbaring van een bijzondere Nederlandse cultuurschat mogelijk te maken hebben?

Wie doordringen wil tot de zin-in-schoonheid van van Eycks poëzie in haar heldere, stijgende ontwikkelingslijn, heeft zich natuurlijk voor alles in het werk zelf te verdiepen. Aan niemand, tenzij hij verblind is door een of ander afsnoerend -isme, zal de beheerste schoonheid der expressie, de geladenheid van gevoel en geest, de verbeeldings- en bovenal de liefdekracht verborgen blijven. Samenvattend kan hij daar-

[p. 261]

naast de laatste intenties en de diepste roerselen van de in deze verzen zingende ziel uitgesproken vinden in de studie Over leven en dood in de poëzie. De poëzie, waarin het rhythme het wezenlijkste element is, wordt voor deze dichter een, in vormen van taal hoorbaar geworden harmonie van individuele levensbeweging met de universele rhythmus van de cosmos. In zijn Spinozistische gedachtengang is de scheppende actie van de dichter een medewerken aan Gods zelfopenbaring. In dit beperkte aardse leven daarin nog veelvuldig geremd, ziet hij met heimwee en verlangen uit naar de volmaakter mogelijkheden generzijds het sterven, wanneer Medousa's kind Pegasus in vlammend licht ten hemel klimt, al vervreemdt hem dit verlangen niet van zijn taak hier op aarde. De spanning tussen dit verlangen en de liefde voor de schoonheid en het werk hier en nu geeft aan vele gedichten uit van Eycks laatste bundels - ik noem hier slechts het titelgedicht van ‘Herwaarts’ en ‘De Tuin’ - hun levende en tedere vibrering.

Het is allerminst zó, dat ecstatische hoogtepunten gelijk de juichende verzen ‘..... ben ik niets meer dan een heldre beker/door en voor God zelf met licht gevuld.....’ van de aanvang af de natuurlijke evocatie waren van dit dichterleven, noch ook zó, dat de gedichten een poëtische omschrijving werden van een Spinozistische theologie en cosmologie. Wat het eerste betreft, er is een lange weg van De Getooide Doolhof met zijn melancholische vertwijfeling om de tweeheid van hartstochtelijke zinnen en naar vereeuwiging hunkerende geest, over de gelaten berusting in het lijden dat als eeuwige noodzaak is erkend (in Inkeer en Voorbereiding) tot het levend evenwicht van aards en hemels in Herwaarts. De ruimte ontbreekt mij hier de stadia van deze ontwikkeling gedétailleerd aan te wijzen; in het grote symbolische gedicht Medousa heeft van Eyck deze stadia in obiectieve verbeeldingen en lyrische tussenzangen meesterlijk geschilderd. Hoe deze ontwikkeling zich voltrok onder de toeëigenende verdieping in werk en leven van zeven geestelijke leidslieden, Boeddha, Lau-Tze, Platoon, Christus, Hadewijch, San Juan de la Cruz en Spinoza, toont de onvergetelijk-rijke bundel Meesters.

Wat het tweede aangaat, ik kan slechts herhalen, wat ieder, die voor poëzie hart en oor heeft, ervaart: de gedichten ontspringen in steeds sterkere mate (in de Getooide Doolhof was inderdaad nog veel ‘literatuur’) aan de overweldigende ontroering van het ogenblik. De verzen groeiden daarmee van een aanvankelijk moeizaam en dikwijls raisonnerend spreken, gehuld in een soms overladen aesthetische praal, tot een licht en melodisch zingen.

[p. 262]

De klacht om tweespalt was - hoe zou het kunnen? - aan het einde niet verstomd. Maar geheel overheersend was het vervoerde fluisteren geworden der liefde, liefde voor de schone aarde, liefde voor de in aardse symbolen zich aankondigende vervulling, liefde niet het minst en in onzegbare tederheid voor de vrouw die in 40 huwelijksjaren naast hem ging en een deel werd van zijn ziel. Lees, onder vele verzen, Een Hooglied in Herwaarts. En de laatste strofe van die laatste bundel zegt het in blij geluk:

Ben, liefste tussen bloemen, waarlijk ik

nu klaar tot zingen,

Geef gij 't stil lied, dat naar uw lof wil dingen,

De diepte van uw blik.