De Gids. Jaargang 116

[p. 73]

MARTINUS NIJHOFF †

20 April 1894 - 26 Januari 1953

Tijdens het ter perse gaan van dit nummer bereikte ons het bericht van het overlijden van Nijhoff. Wij stellen ons voor, in het Maart-nummer artikelen op te nemen, waarin zijn betekenis voor het letterkundig leven van ons land zal worden belicht. Thans volstaan wij met een woord van dankbare herinnering voor wat hij in de twee perioden van zijn redacteurschap (1926-1933 en 1941-1946) voor ‘De Gids’ heeft gedaan.
Redactie

Anton van Duinkerken
In memoriam A.H. van der Feen

De werkkamer van August van der Feen stond vol ouderwetse dingen, maar ze hadden met hem meegeleefd door altijd stil te staan. Zo iets was mogelijk bij hem. In zijn optreden groeide onbewogenheid. Vroeg leerde hij kalmblijven. Hij won rust. Doch zijn lichte ogen zagen alles heel scherp. Hij herinnerde zich vaak, het eerder gezien te hebben, een beetje anders, ergens anders, bij schellere belichting, hetzelfde. De wereld verandert zo weinig in negen en zeventig jaren!

Zijn volle vertrouwen, moeilijk te winnen, gaf hij ineens en zonder voorbehoud aan het aandachtig-beproefde. Hierna kon weinig meer verwonderen. Het goede hoorde bij zijn huisraad.

Standvastigheid omving hem als de armen van zijn leunstoel. Bij Dickens krijgt een stoel, die een karakter heeft, een stem. Ik kan mij Van der Feen voorstellen, die onder het schrijven op zou kijken langs de kamerwanden om de vertrouwde voorwerpen te ondervragen, hoe het afliep met de verboemelde jonker, over wie hij bezig was iets te verzinnen. Zijn denkbeelden waren reeds werkelijkheid geweest voor zijn omgeving, die hun waarborg werd.

[p. 74]

Was hij van harte conservatief? Men zou dit bij zulk een aanleg verwachten. Pas echter op met zulk practisch conservatisme, want alles kan er bij! Het is uitbreidbaar tot in het oneindige. Het handhaaft gedurig een status quo, die er tien minuten geleden nog niet was. Het hangt aan geen vooroordeel. Het neemt waar.

Mensen verdedigen zichzelf altijd. Ze komen in opstand tegen verwijten, die niemand gemaakt heeft. Ze kiezen partij voor het tegendeel van hetgeen hun toegekend wordt. Dingen zijn eerlijker. Ze blijven requisiet in de levenscomedie. Ze winnen het op de lange duur als getuige. Jassen en kapstokken geven veiliger voorlichting dan gelaatstrekken en woorden, maar het duurt wat langer, eer ze een ziel openbaren. Schrijvers moeten geduld hebben. Ze moeten opletten. Rustig toekijken. Niet te gauw meedoen. Het spel niet bederven. De kleine begeerten niet opschrikken als mussen door handgeklap of voetgetrap. Afwachten! Er niet te gauw ‘bij’ willen zijn. Kijk eens, het komt toch niet terecht. Dan kun je maar beter niets doen.

Het soort humor van A.H. van der Feen ontwierp geen komische verwikkelingen, maar zag ze gedurig in staat van ontbinding. Niets is lang leuk. Zijn statisch levensbesef gaf hem overmacht. Hij begreep de vergeten paraplu eerder dan de vergeter van de paraplu zichzelf begreep. Practijk als belastingambtenaar doordrong hem van de zekerheid, dat mensen bij voorkeur in de war zijn. Anders worden zij hun belang niet gewaar. Een gewone, rustige man met zijn zaken op orde dient nergens voor. Bij ziekte van zijn kind wordt die man interessant. Dan is hij in de war. Maar zijn bestaan krijgt een doel, zijn uitzicht een blikvanger, zijn gemoed een beproeving. In zo'n man stelde A.H. van der Feen het levendigst belang.

Zich interessant maken lukte bij hem zo gemakkelijk niet, vooral niet als iemand het trachtte te doen door ontevredenheid. A.H. van der Feen hield zich volslagen ontoegankelijk voor de ontevredenheid van mensen over hun eigen bestaan of over dat van anderen. Ze is het normale gevolg van in-de-war te zijn. Enkel wie uit de war wil zijn, heeft recht op medeleven. Ontevredenheid is in het gunstigste geval harteloosheid, meestal daarbij nog onbegrip en zelfoverschatting. Deze eigenschappen imponeerden A.H. van der Feen in het geheel niet, al kon hij er maandenlang naar kijken, zoals hij naar een modderplas bij zijn voordeur zou hebben gekeken. Dat gaat over. Er komt weer wel zon. Wantrouwen jegens de bestaande toestand, niet omdat er betere toestanden waren, maar omdat ze mogelijk zijn, is geen conservatisme en geen pessimisme; wat het echter weze, het is een teelgrond voor humor.

[p. 75]

Beoordelaars der geschriften van A.H. van der Feen onderscheiden op zijn eigen voorbeeld en gezag zijn grappige werkjes, uitgegeven onder de schuilnaam F. de Sinclair, scherp van de schamperklinkende schetsen met zijn eigen naam er onder. Ze rekenen die laatste, niet eens volledig gebundeld, tot zijn litteraire arbeid, die eerbied oplegt. De Focus-serie met zijn dolle grappigheden en de andere steeds wat gewild-komieke boeken beschouwen zij als een nauwelijks eerbare gelddwinning. Deze Sinclairs maakten opgang onder de gegoede burgerij, waar men de èchte A.H. van der Feen niet wenste te doorgronden, omdat hij met zijn verhaaltjes vol beroerdigheid een droge kerel leek, die andermans ongeluk bespotte, of het maar niets was.

Hij spotte niet. Hij zag de hulpeloze meewarigheid van wezens-in-de-war. Hij was niet harteloos! Integendeel, als hij zichzelf verdedigde, zoals elk mens doet, verdedigde hij zich tegen de onuitgesproken, maar altijd als een doorn gevoelde beschuldiging, een ouderwetse sentimentalist te zijn, veel te gevoelerig voor de belastingen, een Rhijnvis Feith bij de accijnsen. Wie zag hem hiervoor aan? Het duiveltje, dat hij bevocht. Het fluisterde tot hem wanneer hij Strindberg las: ‘het is toch jammer van de mensen!’

Dirk Coster heeft hem (in het eerste deel van zijn Verzameld Proza) afdoend geportretteerd: ‘met het allerzakelijkste aangezicht, maar met een kleine groef naast den gesloten mond, en soms een schemer, die door de klare oogen strijkt.’ Zó was hij.

Ridder Knol overrompelt in het verhaal, waarvan hij de titelheld is, met domme oorlogswinst de dorre vooroordelen van een uitgediende adelstand. Hij reorganiseert op zijn plat rotterdams de vermolmde gemeenteraad van een Gelders kasteeldorp. Als in zijn villatuin een betonnen bassin wordt gelegd door geschoolde arbeidskrachten, loopt Knol op een klacht van een van die kerels zijn veranda uit en roept door de tuin: ‘Zitten er nog meer raadsleden in mijn vijver?’ Daarna drinken ze samen bier.

Dit is uit een boek van F. de Sinclair, maar het kon uit een boek van Jonathan Swift zijn.

Is het voldoende opgevallen, dat de titelhelden van de satirische romans van Cervantes, Swift en Defoe hun voortbestaan voor een aanzienlijk deel danken aan de ontvankelijkheid van de kinderfantasie? Don Quichote, Gulliver en Robinson Crusoe leert men kennen, als men nauwlijks kan lezen; wat zij beduiden als kritiek op de samenleving, kan geen kind iets schelen. Het zijn uilenspiegels.

Ridder Knol trouwt met de dochter van de baron en hij houdt zich goed

[p. 76]

op de bruiloft, omdat echte satiriek op een of andere manier verwant is aan het sprookje.

Niets in zijn verschijning maakte Van der Feen sprookjesachtig, maar hij was het. Voor het blote oog een doorgefoerneerde burgerheer met welstandsovertuigingen, die een onderstand van het ondersteuningsfonds niet als ‘een premie op de ontucht’ aanvaard wilde zien, liep hij zich voor een arme drommel, wiens verzen hij voor geen geld van de wereld in huis wilde hebben, het vuur uit de sloffen. Hij was de enige Nederlander van zijn tijd, die onderscheidde, wat Marsman gemeen had met Bilderdijk of, Slauerhoff met Poot, allemaal hetzelfde slag te vlugge genialiteit uit ongeduld. Heerlijk om naar te kijken, uit de verte!

Hij zei zulke dingen niet. Hij dacht ze misschien niet eens met volle bewustzijn. Zelfs wist hij, dat ze banaal waren, als alle grondwaarheden der menskundigheid, waarin hij, geen psycholoog nochtans, uitmuntte.

Iemand, die Nietzsche een druktemaker vond, als aesthetisch denker verre de mindere van Boileau, is in onze maatschappij sprookjesachtig. A.H. van der Feen bezat zulke meningen tezamen met de overtuiging, dat ze juist zijn. Hij miste ‘de angst voor het komische’, waarover hij schreef in het Haagsch Maandblad van Februari 1933.

Op de bodem van zijn ontstellende oprechtheid lag van alles, als op een rommelzolder, en het lag nog door elkaar ook, zoals gewoonlijk bij ‘nuchtere’ mensen, maar die bodem zelf was goedheid. Hij vond het waarschijnlijk niet leuk, te worden gehouden voor een goede kerel. Hij kon bars doen en vernepen kijken. Maar hij had een hart van goud. Eigenlijk hoorde hij in Dickens thuis, die hij voortreffelijk kende en zienderogen genoot.

Wat hij voor het ondersteuningsfonds gedaan heeft, zou menigeen niet voor zijn eigen moeder doen. Hij deed het met blijmoedige goedgeefsheid, altijd in twijfel, of het ergens goed voor was. ‘Veel helpen zal het niet’, zei hij, maar hij verstond de kunst, dit op bemoedigende wijze te zeggen. Hij weigerde het woord ‘existentialisme’ te onthouden.

Op 22 Februari zou hij tachtig jaar geworden zijn. Hij overleed op 2 Januari, na een korte ziekte. Het leven, dat hij achter zich liet, heeft hij precies gekend. Dit ontbreekt velen op hun sterfbed.