De Gids. Jaargang 114

[p. 416]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Het mannetje in de maan, de Engelse comedie van Hunter, trok lange tijd in Londen volle zalen. Dit zal wel de aanleiding zijn geweest, om het stuk ook hier te brengen, want om de dramatische betekenis kan het Amsterdams Toneelgezelschap het toch zeker niet hebben uitverkoren. Men ziet hier weer hoe een stuk zonder enige portée het toch tot een goede voorstelling kan brengen, doordat regisseur en acteurs aan de limonadeachtige tekst zoveel smaak en fut van eigen talent toevoegen, dat zij erin slagen, een zaal gedurende enige uren te boeien.

Een pension op het Engelse platteland herbergt een aantal zielige oude en uitgerangeerde mensen, die van een karig inkomen ‘fatsoenlijk’ trachten te leven. Het huis, dat vroeger een kasteel is geweest en nog enige vervallen grootheid toont, wordt op een avond opgeschrikt, doordat een auto in de sneeuwstorm is gestrand en de inzittenden toevlucht in het pension zoeken. De rijke Helen Lancaster, gevolgd door haar sullige echtgenoot en haar dochter, zet het gehele duttende pension op stelten met haar waterval van woorden, haar egocentrische vitaliteit en de vluchtige charme van haar nonsensicale bereddering.

De sneeuw dwingt de familie Lancaster enige dagen te blijven, en zelfs de Oudejaarsavond in het kale pension te vieren. Met de champagne, die zij in hun auto meevoerden, maken zij van die avond een feest, dat voor de ‘onterfden’ herinneringen wakker roept aan beter tijden. De voortvarende Helen, die in het pension een Oostenrijkse balling het hoofd op hol heeft gebracht, begint zich echter danig te vervelen, zodat zij de hemel dankt, als zij de volgende dag kunnen vertrekken en het pension met de grauwe bevolking achter zich laten.

Wat had een goed toneelschrijver van dit gegeven kunnen maken! Hunter heeft het niet verder gebracht dan tot een fantasie-loos relaas. Het Amsterdams Toneelgezelschap heeft echter kans gezien, de voorstelling te redden doordat verschillende rollen voortreffelijk werden gespeeld. Mevrouw Royaards gaf een bijzonder mooie vertolking van de oude mevrouw Whyte, die haar levensavond slijt met moeilijk verwerkte rancune tegen-

[p. 417]

over het lot. De alles overhoop halende Helen Lancaster, die ondanks haar mondaine oppervlakkigheid en egoïste onverschilligheid jegens haar medemensen dan toch voor al die lege levens een evenement is geweest, werd uitstekend gebracht door Loudi Nyhoff, een geacheveerde, zeer levendig gespeelde rol. Carla de Raet verraste met een genuanceerde, gevoelige vertolking van de dochter der pensionhoudster, die, als de champagne de remmen verslapt, een blik geeft in haar innerlijk wanhopig leven. Marie Hamel was kostelijk als mevrouw Ashworth, van wie volgens mevrouw Whyte de koollucht bij het praten haar tegemoet komt; een soort huisnaaister in beteren doen; een uitstekende grime en overtuigende praatgraagheid en volkse goedmoedigheid gaf Marie Hamel aan dit onbelangrijke rolletje. Ook van Gasteren als de steeds induttende oude kolonel was alleraardigst. De toeschouwers vergaten soms bij dit voortreffelijk spel, zich met het naargeestige stuk te vervelen.

De Haagse Comedie nam vriendinnen door John van Druten op het repertoire, een van die society-stukken met een uitnemende, boeiende dialoog, waarin deze Engelse schrijver, (die nu Amerikaans staatsburger is), uitblinkt. Niet het ‘geval’ is hier in de eerste plaats van belang, maar de sfeer van het milieu waarin het speelt. Het stuk is met geroutineerd vakmanschap geschreven, wat nog niet zegt, dat het belangrijk van inhoud is, maar toch, - onbelangrijk is het ook zeker niet.

Mensenkennis, consequente karaktertekening, durf in het ontwerpen van scènes, sprankelende levendigheid kan men op het credit van de auteur schrijven. Daar staat tegenover, dat het ‘geval’ van buiten af geconstrueerd is, en dat ook in de ontwikkeling helaas blijft. Deze comedie raakt niet aan diepere waarheden, er gaat zelfs geen vleugelslag van het tragische aan ons voorbij, maar toch is er een oprechtheid in sommige conflicten van zijn personages.

Twee schrijfsters, Mildred en Katherine, zijn jeugdvriendinnen; in die vriendschap zijn vele ups en downs, vooral door de uiteenlopende levensopvattingen der beide vrouwen. Mildred is getrouwd geweest en gescheiden; haar volwassen dochter voelt zich meer thuis in het milieu van Katherine, die een onaf hankelijk karakter bezit, niet wil trouwen, doch een minnaar heeft. De vriendschap der schrijfsters gaat meermalen gepaard met rancune en kribbigheden, maar als het dochtertje haar hart verliest aan Katherine's minnaar, blijven de twee vrouwen alleen achter en zoeken in elkanders vriendschap en jeugd-vertrouwdheid een bolwerk tegen de eenzaamheid.

[p. 418]

De auteur heeft te veel het contrast der twee vrouwen geaccentueerd, om te doen geloven, dat er enige werkelijke warmte in deze vriendschap schuilt, zodat het slot te sterker de zwakheid van het ‘geval’ doet voelen. Niettemin is deze comedie, zelfs al zou men haar oppervlakkig en cerebraal noemen, een stuk, dat boeit en des te meer, waar het zo voortreffelijk werd gespeeld door Paul Steenbergen als de minnaar, Ida Wasserman als Katherine en Willy Haak als Mildred. Bijzonder charmant en zuiver speelde Kathenka van der Werff het dochtertje.

Het valt te betreuren, dat wij uit Frankrijk zo weinig goeds op toneelgebied te zien krijgen. Eerst kwam het Théatre Hébertot met een voorstelling van Mauriac's le feu sur la terre, dat zelfs in Parijs een matig succes beleefde. Het is de geschiedenis van een overmatig grote liefde van een zuster voor haar broer, die buiten haar weten is getrouwd. De ontdekking van dit huwelijk en alles wat zich erom heen afspeelt, wordt op bijzonder naargeestige wijze op het toneel vertoond. Wat in de grote romans van Mauriac van zulk een beklemmende kracht is, werd in dit stuk benauwd en, ondanks het gegeven, geborneerd. De voorstelling kon geen contact met het publiek tot stand brengen.

Verder zagen wij hier madeleine sologne, (die door de film bekend is bij het Nederlandse publiek) in een toneelstuk van Michel Philippot over het leven van Charlotte Brontë. De Franse toneelgroep van Georges Herbert maakte een tournée door ons land met dit stuk, maar helaas kan men hierin ook geen propaganda voor het Franse toneel zien. De gezusters Brontë zijn weliswaar wereldberoemd, maar wij zouden, - de enkele maal, dat wij in ons land een Frans stuk kunnen zien, - toch liever iets van Franse bodem hebben gehad. Madeleine Sologne toonde zich een actrice van middelmatige begaafdheid, die van haar rol weinig maakte en de enige, die zich die avond onderscheidde, Paul Amiot, als Charlotte's vader, was niet in staat de voorstelling te doen stijgen tot het niveau, waarnaar men uitzag.

Een der belangrijkste stukken van dit seizoen is ongetwijfeld oidipoes en zijn moeder, geschreven en geregisseerd door Max Croiset, die bovendien de hoofdrol erin speelt. Om verschillende redenen is de voorstelling van dit stuk van grote betekenis. In de eerste plaats hebben wij hier te maken met een Nederlands toneelspel dat op zeer hoog niveau staat en in vele gedeelten prachtig van taal is. In de tweede plaats is gebleken, dat de tekst, die zeer veel van de toehoorder vergt, door het publiek met adem-

[p. 419]

loze belangstelling werd gevolgd, zodat de conclusie voor de hand ligt, dat Croiset met dit stuk een gebied heeft betreden, dat voor de moderne denkende mens van diepgaande betekenis is.

Croiset heeft de mythe van Oidipoes, door Sophocles tot een noodlotstragedie gedramatiseerd, in het licht van onze tijd nieuwe betekenis gegeven. De auteur heeft de grote lijnen van het Oidipoes-verhaal behouden: de man, wie voorspeld is, dat hij zijn vader doden en zijn moeder huwen zal en bij haar kinderen zal verwekken. De mythe - zoals de auteur in het programma in herinnering brengt - spreekt van Oidipoes als een jaargod, die zich met zijn moeder, de godin der aarde, Epikaste (later Iokaste) verbindt. Hij doodt zijn vader, zoals het nieuwe jaar het oude: religieuze uitleg van het natuurgebeuren. Als zodanig moet ook gezien worden het te vondeling leggen van het kind met doorstoken voeten en het uitrukken van de ogen bij de dood van Iokaste, daar hiermee het lijden van de jaargod in de winter werd gesymboliseerd.

Met het voortschrijden der Griekse beschaving werden Oidipoes, Laios en Iokaste menselijke figuren. Zo werd Laios tot dronkaard en tegennatuurlijke wellusteling, Oidipoes de verdelger van de Sfinx, daar hij het raadsel van de mens oploste. Ook hier wordt op de mythe gewezen, want de oude Grieken zeiden: ‘Wijsheid wordt uit bloedschande geboren,’ dat is: slechts hij, die niet gebonden is aan de zedelijke orde, kan in de afgronden van het menselijke wezen schouwen.

De Oidipoes uit het toneelspel van Croiset tracht vergeefs de verantwoordelijkheid van zijn wandaden van zich af te schuiven, maar kan zijn bewustzijn (gesymboliseerd in de figuur van Apollo en de Sfinx) niet ontkomen. Zijn tweelingzonen roeien elkaar uit (symbolische handeling bij de Grieken) en wanneer door zijn toedoen ook zijn moeder sterft, verbindt niets deze Oidipoes meer met zijn medemensen en rukt hij zich de ogen uit, want voor hem is blindheid niet erbarmelijker dan het zien.

Croiset heeft dit drama nieuwe vorm gegeven. Zijn Oidipoes is hier niet dupe of werktuig van het noodlot, maar een mens, in het volle bewustzijn van zijn daden en verlangens. Toch kan hij niet anders handelen dan hij doet. Hij is dus tot zekere hoogte meer autonoom, daardoor schuldiger en tevens ook krachtiger, doordat hij het leven aandurft, wetend dat hij zijn ondergang bewerkt, maar daarvoor vrijwillig de schuld en het lijden op zich neemt.

Door deze belichting van de Oidipoes-figuur is dit stuk de moderne mens zeer nabij. Croiset heeft van de antieke stof geen academische verhandeling gemaakt, doch een aangrijpend spel met fascinerende en ontroerende mo-

[p. 420]

menten. De dialoog is bijna voortdurend geladen met een sterke spanning en diepe geëmotioneerdheid. De voor de oppervlakkige toeschouwer stuitende situatie van de man, die bij zijn moeder kinderen verwekt, kan men transponeren naar elke privé-situatie van het individu, dat, door te leven, wordt genoodzaakt de afgronden van de menselijke innerlijke constructie te riskeren (O'Neill drukte het in ‘Strange Interlude’ bijv. uit: ‘Where happiness is concerned, all men are thieves’.).

Wel blijft het stuk in zekere mate een hybridisch karakter behouden, doordat de elementen van de mythe en het daarop gebaseerde verloop der handeling niet corresponderen met de moderne psychologische uitleg, maar anderzijds is het Oidipoes-motief nu eenmaal in dit raam gevat en kan niet zonder schade en verlies van de rijkdom aan details en zinvolle symbolen worden gewijzigd.

De opvoering werd tot een toneelgebeurtenis van de eerste orde. Max Croiset heeft zich als acteur overtroffen en de Oidipoes tot leven gebracht met een aanhoudende spanning, bezield en overtuigend in expressie en intonatie. Willy Haak als Iokaste gaf subliem tegenspel, zodat de dialoog in het tweede bedrijf tot een hoogtepunt van toneelkunst werd. Fie Carelsen bracht waardig de moeilijke rol van Merope, Oidipoes' pleegmoeder. Henri Eerens was zeer goed als Kreoon, Jan Retel als de lijfeigene en Van der Lingen als de blinde ziener Teiresias. Slechts Bob de Lange als de god Apollo en Betty van Brussel als de Sfiny konden niet steeds overtuigen. Decors en costuums waren zeer verzorgd. Minutenlange ovaties hebben Croiset bewezen, dat hij met zijn meesterlijk werk het publiek bereikte.