De Gids. Jaargang 114

[p. 382]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Toen in het begin van het vorig seizoen het Franse Theater Hébertot hier met een voorstelling kwam van Caligula, het indrukwekkende drama van Albert Camus, rees bij velen het verlangen, dit stuk in vertaling op ons toneel te zien. Tegelijk vroeg men zich af, wie deze moeilijke rol zou kunnen spelen. Comedia heeft ons verrast met een voorstelling, die op sommige punten het won van de Franse vertoning, en die het stuk niet alleen geheel tot zijn recht deed komen, maar het ook zeer veel dichter bij de Nederlandse toeschouwer bracht. Dit was, behalve aan de uiterst genuanceerde vertaling van Victor E. van Vriesland, te danken aan het spel van Guus Hermus, die met de rol van de jonge Romeinse keizer een creatie gaf, even schoon als aangrijpend.

Toen Camus ‘Caligula’ schreef, was hij 24 jaar; zijn latere stukken hebben dit dichterlijke jeugdwerk niet overtroffen. In de figuur van de jonge keizer, wiens zieleleven ontwricht is door het plotseling sterven van Drusilla, de zuster die hij als minnaar liefhad, heeft Camus essentiële aspecten van onze tijd tot fel-dynamisch leven gebracht. Men behoeft geen existentialist te zijn, om de verbittering, de geschoktheid van deze jonge mens te verstaan, die de droom van het geluk ziet vernietigd door het onverbiddelijke der natuurwetten en daarin slechts zinledigheid vindt, de absurditeit van het bestaan, welke hij tot in het maniakale doorvoert. Hij ziet, dat de ‘mensen sterven en niet gelukkig zijn’; geobsedeerd door het onmogelijke (hij wil de maan hebben), vergiftigd door afschuw en minachting, tracht hij zich te bevrijden door wreedheid en moord, door het verwerpen van vriendschap en liefde. Hij ontkent het goddelijke, hij ontkent het menselijke en aldus, in een gruwelijke eenzaamheid, bereidt hij op superieure wijze zijn eigen ondergang voor. Camus beeldt de hartstocht voor het onbereikbare uit, in al het excessieve en verwoestende van een uitsluitend op zichzelf gerichte intelligentie. Caligula moet tegronde gaan, omdat er geen vrijheid, geen levensmogelijkheid bestaat, die op het leed van anderen is gebaseerd.

[p. 383]

Diepzinnig en dichterlijk is het smachtende verlangen naar ‘de maan’, het smeken van de jonge ziel om opheffing der onontkoombare werkelijkheid; de maan, de blijvende liefde, de volmaaktheid, de onsterfelijkheid - het blijft onbereikbaar, het blijft de mens ontzegd.

Deze gecompliceerde figuur van de door vergeefse liefde liefdeloze heeft gestalte gekregen in de soms grandioze vertolking van Guus Hermus. Met een sterk-innerlijke geladenheid, vertwijfeld, fanatiek speelde hij met inzet van zijn gehele wezen deze hartstochtelijke idealist, die uit wanhoop om het onbereikbare meedogenloos wordt in zijn haat en verachting. Hermus heeft een der meest aangrijpende creaties van dit seizoen gegeven, meeslepend en boeiend, met diep begrip van deze natuur.

Vera Bondam als de trouwe Caesonia was meermalen voortreffelijk; haar verschijning, de totale overgave aan haar liefde en de wijze waarop zij de door Caligula geschapen situaties aanvaardt, waren bewonderenswaardig; slechts haar sterven overtuigde niet geheel. Waardig en imponerend was Gobau als Chaerea; uitstekend van jeugdig élan en dichterlijke spontaneïteit was Jef de Groot als Scipio. Ook de andere patriciërs werden voortreffelijk gespeeld. De regie van Cor Hermus getuigde van inzicht en verfijnde smaak. Een avond van groot en nobel toneel, waarvoor men Comedia dankbaar mag zijn.

De Haagse Comedie bracht De Revisor van Gogol, onder leiding van de grote Scharoff die ook ‘De drie zusters’ en ‘Oom Wanja’ in ons land regisseerde. Deze goedmoedige satire over de corruptheid van een aantal autoriteiten in een provinciestad van het negentiende-eeuwse Rusland doet ons meeleven met de opschudding in de stad als er bericht uit Petersburg komt, dat een revisor inspectie zal houden. Een oplichter in onberispelijke kleren, die zonder een cent zijn intrek in een hotel heeft genomen, wordt voor deze revisor, die incognito zou reizen, aangezien. De losbol accepteert goedgunstig alle aangeboden maaltijden en bankbiljetten en verlooft zich met de dochter van de burgemeester, waardoor de gehele familie in de wolken is. Als de bedrieger op het nippertje de wijk heeft genomen, ontdekt men het snode verraad en midden in de ontreddering wordt de komst van de echte revisor aangekondigd, terwijl de talrijke feestvierders op de verlovingsreceptie de débâcle van de autoriteiten meemaken.

Het stuk is, ondanks caricaturale trekjes, naar het leven getekend, en heeft onweerstaanbaar komische scènes, waarin het rijke scala van figuren tot een kleurig mozaïek wordt. Wij zien mensen, die wel corrupt maar niet boos-

[p. 384]

aardig zijn, en in hun afdwalingen steeds iets kinderlijks behouden. Daardoor blijft de wereld, waarin Gogol ons binnenvoert, van een lichtheid en charme, die de toeschouwer tot een voortdurende glimlach stemmen. Met vaste hand heeft Scharoff het grote aantal medewerkenden geleid, een taak, die hoge eisen aan regie en acteurs stelt. Het is niet gemakkelijk voor Hollanders om in een Russische huid te kruipen, en dat is toch onontbeerlijk voor het welslagen van dit stuk. Kostelijk was in de eerste plaats Laseur als de corrupte burgemeester, die over zijn zenuwen heen raakt, om alles weer zoveel mogelijk in het reine te brengen, voor de revisor achter zijn streken komt. Jan Retèl als de gewaande revisor kon zijn gaven voor het komische ten volle ontplooien en was in de dronkemans-scène onovertrefbaar dwaas. Een prachtig stel kwebbelende mannetjes gaven Max Croiset en Bob de Lange, die elkaar niet aan het woord wilden laten, om het brandende ‘nieuws’ te vertellen. Annie Leenders als de burgemeestersvrouw en Ann Hasekamp als het bekoorlijke dochtertje gaven de scènes waarin de pseudo-revisor ze het hof maakt, reliëf. De talrijke medewerkenden speelden met veel entrain, zodat de voorstelling een doorslaand succes werd.

Het Amsterdams Toneelgezelschap gaf een goed voorbereide voorstelling van Weisenborn's Uilenspiegel, in de vertaling van Han Hoekstra, met muziek van Wijdeveld en decors en costuums van Lex Metz. De leiding was in handen van Kees van Iersel, die zich een begaafd regisseur toonde, mede door een zeer persoonlijk en vaak verrassend gebruik van het licht. Hij benutte de vaste decorbouw met de hoge trap en het los-zwevende plateau voor diverse groeperingen, die in dit oorlogsstuk door de landsknechten of door de boeren worden gevormd. De strijd tussen de boeren, die uitgehongerd zijn en de landsknechten, die de korenvelden vertrappen, wordt in kleurige tafrelen ten tonele gebracht, waarbij Uilenspiegel, de rappe grappenmaker, de boeren helpt met zijn listige invallen. Tevergeefs zet hij de boeren aan, vol te houden, zij verzuimen hun kans en worden uitgemoord door Baffer, de hoofdman der soldaten. Uilenspiegel, de strijder voor vrijheid, vliegt als een vonk door het stuk, hij is overal, in steeds andere vermomming, en is ieder te slim af. Men zag Ben Groenier hier in een rol, die hem volkomen tot zijn recht deed komen. Voortdurend hield hij de aandacht gespannen, met lenige vaart rondrennend, op het plateau klauterend ieder aanzettend tot moed en volharding. Fascinerend, als toneelfiguur van prachtige, muzikale plastiek, met heldere dictie de snelle ketsende betogen houdend, boeide hij door sarcasme, zowel als door

[p. 385]

tederheid. Hij werd uitnemend gesecundeerd door Mies Hagens als Pluimpje, het soldatenmeisje, dat hem eerst aan Baffer wil verraden, doch hem later het leven redt. Loudi Nijhoff, onherkenbaar als een dikke koppelaarster, gaf in de rol van Poppedijn uitnemend spel, evenals Rob de Vries als Baffer. Het drietal boeren van Lo van Hensbergen, Jacques Snoek en Johan Walhain was zeer goed.

Voornamelijk door regie en vertolking behaalde de voorstelling groot succes. Het stuk, in de trant van Moeder Courage en de Driestuiversopera herinnert aan het Duitse expressionisme, maar heeft met zijn vele lege leuzen voor onze tijd weinig te zeggen, al biedt het talrijke speelkansen. De Uilenspiegel van Groenier zal in de herinnering blijven als een der beste creaties van deze knappe acteur.

In geheel andere sfeer brengt ons Vader Thuis van Clarence Day, een blijspel dat door Comedia werd opgevoerd; het is een ‘familie’ stuk, waarin de bekoorlijke moeder haar bullebak van een echtgenoot en haar drie opgroeiende zoons onder de duim houdt. Rie Gilhuys is hier te zien met mooie japonnen, lieve maniertjes en vrouwelijke strategie. Remmelts is de ‘bullebak’, een goede tegenhanger van de suikerzoete lieftalligheid. Aardig is het jonge paartje van Manon Alving en Onno Molenkamp, terwijl John Soer een pracht van een dominee op de planken zet. Een aangenaam-onderhoudend stuk, dat geen vlieg kwaad kan doen.

Twee buitenlandse gezelschappen gaven ten onzent voorstellingen. ‘the Old Vic’ vertoonde als posthume hulde aan Shaw, zijn Captain Brassbound, het stuk, waarin Lady Cecily alle mannen de baas is. Bijna wordt zij op Brassbound verliefd, maar het lot redt haar op het nippertje van deze zwakheid. Het is niet een van Shaw's sterke stukken, maar het werd met warmte en toewijding gespeeld.

Het Théâtre Hébertot voerde hier Claudel's L'Annonce faite à Marie op, het levenswerk van de beroemde auteur. Waarom dit stuk gekozen werd voor de tournée van het Franse gezelschap, is niet duidelijk; in elk geval slaagden de acteurs er, ondanks het waardeerbare spel, niet in, de zaal onder de indruk te brengen van het religieuze effect, dat het beoogt. Dit keer viel de vergelijking tussen Frankrijk en Engeland ten gunste van het laatste uit.