De Gids. Jaargang 114

[p. 376]

W. van Maanen
Kroniek der Engelse letterkunde

Rumoer om Shakespeare

P.H. van Moerkerken, Achter het mombakkes.
(van Oorschot, 1950)

In een onlangs gehouden debat te Cambridge over de vraag: Wie was Shakespeare?, kwam de minderheid tot de conclusie dat hij Iemand Anders was, terwijl de meerderheid meende te moeten aannemen dat Edward de Vere, 14de graaf van Oxford, de schrijver van Shakespeare's werken is geweest. Een klap voor de zogenaamde Stratfordianen! Maar wat de meerderheid in een studenten-debatingclub uitmaakt kan voor hen, die zich herinneren tot welk een onverantwoordelijke geestdrift de ‘heyday in the blood’ vermag op te voeren, geen opperste gelding hebben. Om tot een wezenlijk gefundeerd oordeel te komen moet men doen wat Prof. P.H. van Moerkerken heeft gedaan: zich een halve eeuw bezighouden met de vraag die door de studenten in een paar verhitte uren werd beantwoord. En ook dan blijft de twijfel, die zelfs door de fanatiekste Veriaan niet weggenomen kan worden. Voor mij - en ik ben niet eens een van die door Prof. Van Moerkerken zo diep geminachte Stratfordianen - blijven er in zijn theorie zoveel onzekerheden dat ik haar in haar geheel onaannemelijk acht. Het geschrift van van Moerkerken steunt in hoofdzaken op het in 1920 verschenen boek van J. Thomas Looney; Shakespeare Identified. Toen Looney zijn werk begon was hij een leek en, groter handicap, een on-litterair, een a-musisch man. Het laatste kan stellig niet van de zeer begaafde Prof. van Moerkerken gezegd worden, het eerste echter wèl. Als grote Engelse Shakespearekenners zoals E.K. Chambers en J. Dover Wilson zich niet willen of kunnen uitspreken over het auteurprobleem lijkt het mij, minst gezegd, aanmatigend voor een Hollander om dit wel te doen, een Hollander die blijk geeft niet eens de taal van Shakespeare (of de Vere) voldoende te verstaan.¹ Het is hier niet

1 p. 35 god-head vertaalt v.M. door godenhoofd; het betekent goddelijkheid. p. 36 light door lichtzinnig; het betekent luchtig: p. 46 oyur only jig-maker door je enige grapjas; het moet zijn een geweldige grapjas (ironisch).
p. 115 Why write I still all one door steeds nog door; het moet zijn aldoor hetzelfde; etc. etc.

[p. 377]

de plaats diep in te gaan op de details van Van Moerkerken's these. Een zijner grofste dwalingen mag ik de lezer echter niet onthouden, n.l. zijn verwerping van The Tempest als authentiek stuk van Shakespeare - De Vere. Hij moet hiertoe wel komen daar het eerste opvoeringsjaar van het stuk - 1611 - vrijwel onomstotelijk vaststaat, zodat de Vere, die in 1604 stierf, het dus onmogelijk geschreven kan hebben. Van Moerkerken (pp. 131-133) volgt Looney, die een appendix van 27 bladzijden aan The Tempest wijdt - op de voet. Het stuk, zegt hij hem na, is kennelijk van een tweede rangs auteur. (Lord Derby, de schoonzoon van Oxford, wordt ermee vereerd!); het is onpoëtisch; het blank verse hobbelt; er is geen geest in. De protasis van Prospero (I. 2) is prozaïsch en vervelend: Miranda kan er nauwelijks naar luisteren. Maar van dit zelfde toneel zegt Coleridge dat het bevat: ‘the finest example of retrospective narration for the purpose of exciting immediate interest’, en verzoekt ons op te merken ‘the perfect probability of the moment chosen by Prospero... to open out the truth to his daughter, his own romantic bearing, and how completely anything that might have been disagreeable to us in the magician, is reconciled and shaded in the humanity and natural feeling of the father.’¹ Sir Arthur Quiller-Couch die de inleiding schreef voor The Tempest in The New Cambridge Shakespeare (1921) spreekt van ‘the exquisite use’ van Prospero's inleiding en de lof die vele critici daaraan hebben geschonken. Looney - hij heeft dit zelf als een der scherpste kanten van zijn probleem gevoeld - moet zich roekeloos van The Tempest ontdoen, maar hij kan dit niet anders dan door het stuk, dat door vele Shakespearekenners en minnaars als een der diepzinnigste en tegelijk tederste wordt beschouwd, op grove wijze te versmaden. Een man die het pril ontwaken der liefde - ‘At the first sight They have changed eyes’ - meent te moeten qualificeren met ‘milk and water sentimentality’ (p. 515), heeft voor mij zijn gezag als schrijver over Shakespeare verloren. Laat hem diens werk toeschrijven aan wie hij wil, hij heeft van de geest van Shakespeare, c.q. de Vere, niets begrepen.

Het is te betreuren dat Van Moerkerken Looney tot voornaamste voorlichter heeft gekozen. Hij is daardoor op een dwaalspoor gekomen en heeft zelfs de scheldwoorden van zijn voorman overgenomen. Het is ieders goed recht te twijfelen of zeker te zijn; men kan, desnoods, eerbied hebben voor het vernuft en de ijver van wetenschappelijke speurders, maar het is moeilijk respect op te brengen voor de toon die een oud en erudiet man nodig achtte te gebruiken tegen de legendarische figuur, die velen, ondanks

1 S.T. Coleridge, Shakespeare. Notes and Lectures.

[p. 378]

alles, lief is gebleven, en die zich niet meer verweren kan. Misschien steekt er toch wel meer in dat ‘platte’ grafschrift in de kerk te Stratford - dat overigens ook al eens misbruikt is om aan te tonen dat Shakespeare eigenlijk Bacon heette - dan pro- en anti- Stratfordianen erin lezen:

‘Good frend for Iesus sake forbeare
To digg the dust encloased here:
Bleste be the man that spares these stones
And curst be he that moves my bones.’

Kunnen wij ons niet van de dode losmaken en alleen maar dankbaar zijn voor zijn levende werken?

Duff Cooper, Sergeant Shakespeare.
(London, 1949)

‘Clever men prove all kinds of nonsense’, schrijft Duff Cooper in de aanhef van zijn Sergeant Shakespeare, en als we hiervan maken: trachten allerlei onzin te bewijzen, zou zijn dictum als motto kunnen dienen voor Van Moerkerkens geschrift zowel als voor het zijne. Duff Cooper hoort niet tot de Baconianen of Verianen. Laat er maar eens iemand bewijzen, zegt hij, dat Shakespeare niet zelf zijn stukken geschreven heeft! Maar dat is nog nooit gebeurd. Omdat hij ons geen schoenen heeft nagelaten, moeten wij daarom aannemen dat hij niet kon lopen? Hij was niet geleerd genoeg, zeggen zijn tegenstanders, om de schrijver van zijn Italiaanse en Romeinse stukken te zijn. Was de man geleerd die van de zeekust van Bohemen sprak? Die van Venetië alleen maar de Rialto kent, die in Rome de klok laat slaan en de samenzweerders hoeden laat dragen? Wij moeten ons gelukkig prijzen dat hij niet zo heel geleerd was: het heeft hem ervoor behoed vervelend te worden of pedant. Het heeft geen zin vast te stellen dat Shakespeare slecht opgevoed was. Er dient bewezen te worden dat hij zo onwetend was en zo weinig intelligentie bezat, dat hij onmogelijk de werken kan voortgebracht hebben die hem worden toegeschreven. En daarmee lijkt mij de kwestie van het auteurschap bij de onoplosbare problemen te zijn bijgezet.

Maar nu Duff Cooper zelf: maakt hij zich niet schuldig aan wat hij in anderen wraakt? Omdat Shakespeare zoveel over militairen schrijft, is het daarvoor nodig dat hij zelf soldaat of sergeant is geweest? ‘this fell sergeant Death Is strict in his arrest’, zegt Hamlet. Maar de dood, noch Hamlet, noch Shakespeare hoeft daarom Sergeant te zijn geweest! Het is een aardig boekje, geschreven in de heldere, elegante stijl die wij van Duff

[p. 379]

Cooper kennen uit zijn Talleyrand en die hij nu ook, met iets minder gepastheid misschien, heeft gebruikt voor zijn eerste, korte roman Operation Heartbreak (Nov. 1950). Heb ik je overtuigd, vraagt hij aan het eind van zijn vluchtige tocht door een aantal van Shakespeare's stukken: I have almost convinced myself. En in dat almost ligt het grote en weldadige verschil tussen van Moerkerkens boek en het zijne. Het ging er Duff Cooper in de eerste plaats niet om om te overtuigen: hij weet te goed dat overtuigen een van de moeilijkste en ondankbaarste der menselijke ondernemingen is. Hij wilde, allereerst, van zijn liefde en bewondering voor de grote kunstenaar getuigen. En, zo vervolgt hij zijn vraag aan het eind van zijn boekje: ‘Wat had Shakespeare niet kunnen zijn? Hij had een soldaat kunnen zijn als Cervantes, een zeeman als Marryat, een ketellapper als Bunyan, een rijk man als Byron of een arm man als Burns...Het enige wat hij onmogelijk had kunnen zijn was een sluwe Lord Chancellor, die zijn weldoener verried, die fraaie kleine opstellen schreef en steekpenningen aannam.¹ Hij blijft een verrukking en een mysterie, waarvan wij het hart niet gemakkelijk zullen uitrukken.’

1 Een toespeling op Bacon.

Shakespeare, Leer om leer.
Bewerking van Gerard den Brabander. (van Oorschot, 1950)

Welke kennis wij ook van Shakespeare hebben welke opvatting van zijn kunst en de intenties daarvan, er moet altijd ruimte in ons blijven voor een opschudding onzer meningen. Den Brabanders bewerking van Measure for Measure heeft bij mij zulk een opschudding teweeggebracht. Het was mijn Shakespeare niet die ik over het voetlicht hoorde komen; het was een gemutileer de Shakespeare, sprekend zo nu en dan als de dichter Den Brabander, dan weer als Thomasvaer, en soms maar o, zo zelden, met de ‘mellifluous tongue’ van de Elizabethaan. Deerde mij dit? Ja en nee. Ik kan nu eenmaal Shakespeare niet losmaken van zijn taal, de schoonste die ik ken. Iedere vertaling, iedere bewerking betekent voor mij een verlies. Toch hoor ik niet tot die principiëlen die hem niet in een andere taal willen horen, noch tot die studeerkamer-aestheten, die hem alleen maar willen lezen. Hoe schoon Shakespeare's taal ook is, en hoe onvertaalbaar, de toneelschrijver, d.i. de situatie-schepper en karakter-uitbeelder, is in hem primair. En deze, verwezenlijkt door het voortreffelijke spelersteam, kwam, ik zou haast zeggen ondanks Den Brabanders bewerking, tot ons, zo al niet in al zijn facetten,, dan toch in vele. Wat bewijst dit? Dat men de grootste van alle toneeldichters nooit totaal verminken kan; dat er altijd

[p. 380]

iets - en op enkele plaatsen veel - overblijft van zijn vurige bezieling, van zijn machtige verbeelding, van zijn universele menselijkheid. Nadrukkelijk heeft Den Brabander aan de pers verklaard dat zijn Leer om Leer een bewerking is en geen vertaling. Maar het is moeilijk om deze begrippen volkomen gescheiden te houden. Iedere vertaling is in zekere zin een bewerking, en een bewerking kan niet zonder vertaling tot stand komen. Wat Den Brabander met zijn verklaring bedoelde was, zo wil het mij voorkomen, dat hij geen kritiek verwachtte op zijn kennis van het Elizabethaanse Engels, noch op de vorm - het rijmend onregelmatig vers - waaraan hij de voorkeur had gegeven boven Shakespeare's blank verse en proza. Wij willen hem dan ook niet op zijn vertalingsfouten attent maken - dat zijn grotendeels dezelfde als Burgersdijk beging, zoals, bijvoorbeeld, sikkels voor shekels en Pof voor Bum, dat een veel plattere betekenis heeft waarvoor den Brabander niet bang hoefde te zijn. Wij moeten hem echter wel kwalijk nemen dat hij enkele der fraaiste passages dusdanig bewerkte, dat er van taal noch tekst iets te herkennen bleef. Zo verminkte hij, bijvoorbeeld, de wijsheid-zware woorden van Isabella:

But man, proud man
Drest in a little brief authority -
Most ignorant of what he's most assur'd,
His glassy essence - like an angry ape,
Plays such fantastic tricks before high heaven
As make the angels weep; who, with our spleens,
Would all themselves laugh mortal...

tot:

De boze mens doet alles averechts.
Hij dondert als een God, maar stuntelt als een aap
en houdt met zijn tumult de spreeuwen uit den slaap
en speelt voor 't oog des hemels zulke vreemde kluchten,
dat daar geen engel weet, of hij moet lache' of zuchten.

en maakte het tedere liedje van Shakespeare's¹ toverfluit:

Take, o take those lips away
That so sweetly were forsworn;
And those eyes, the break of day,
Lights that do mislead the morn;
But my kisses bring again, bring again,
Seals of love, but seal'd in vain, seal'd in vain.

tot een zoetelijk bioscooporgeldeuntje:

1 of van Fletcher, maar dat doet niet ter zake.

[p. 381]

 

Neem, o neem die lippen mee,

 

die zo zoet, zo vals bezworen;

 

en die ogen, neem ze mee:

 

morgens, die in regens smoren.¹

 

Maar mijn zoenen, breng ze weer, breng ze weer,

 

deze zegels van weleer, van weleer.

Daartegenover staan een paar zeer goed-geslaagde ‘bewerkingen’, zoals Angelo's meditatie in het achtste toneel en de tirade van de Hertog over de dood in het negende en een aantal verspreide regels, waarin de dichter Den Brabander zijn eigen klare taal spreekt.

Het blijft een vreemd geval. Maar nu ik de opschudding weer wat te boven ben, kan ik niet nalaten mezelf en mijn lezers af te vragen: Mag dit nu maar zo? Het antwoord door het theaterpubliek gegeven klonk bevestigend. En dat zou voor Shakespeare genoeg zijn geweest.

1 het oorspronkelijk zegt: de ogen der geliefde zijn zo helder dat zij de morgen misleiden; een bekend Elizabethaans beeld (‘conceit’), dat noch door Burgersdijk noch door den Brabander begrepen is.