De Gids. Jaargang 114

[p. 226]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Jo Sternheim heeft zijn veertigjarig toneeljubileum gevierd en tot in lengte van dagen zal hierover worden gesproken. Want deze kunstenaar heeft op hoogst originele wijze zijn feest alleen willen laten plaatsvinden, wanneer het tot grondslag werd gemaakt voor een Fonds van weduwen en wezen van toneelspelers. Een prachtige geste, die onmiddellijk de mens Sternheim ten voeten uit weergeeft. Ieder die met het toneel te maken heeft, hetzij functioneel, hetzij als vriend, is getroffen door dit gebaar, waarin een steeds zeldzamer altruïsme tot uiting komt. Het huldigingscomité smaakte het genoegen, Sternheim te kunnen mededelen, dat het geld binnenstroomde en dat door zijn toedoen de basis was gelegd voor een belangrijk kapitaal, waaruit het Fonds de zorg voor weduwen en wezen van acteurs op zich kan nemen.

Een uitverkochte Stadsschouwburg heeft Sternheim gehuldigd, na de voorstelling van De reis van Noach op de wateren. (De franse auteur van dit stuk, Obey, had voor het goede doel zijn auteursrechten afgestaan). De rol van Noach ligt Sternheim bijzonder goed en zo werd de voorstelling van het A.T.G. een waardige omlijsting van het feest. Veertig jaren... een reeks van rollen werd herdacht, waarin Sternheim bewees, welk een sterke persoonlijkheid hij is, doordrenkt van de echte liefde voor het toneel. De nar in King Lear, Zola in De zaak Dreyfus, de professor in Dekker's De wereld heeft geen wachtkamer, Grumio in de Getemde feeks, Protapapas in Luisa Treves' De ring en de kelim, de treffende kellner in Lady Pitts en vele andere rollen, waarin Sternheim getuigenis aflegde van zijn toewijding aan het toneel. Tal van bekende figuren hebben Sternheim gehuldigd, om zijn kunstenaarsschap niet alleen, maar ook om zijn voortreffelijkheid als mens en collega.

Het Rotterdams Toneel bracht Moeder Courage en haar kinderen, het spel

[p. 227]

van Bertolt Brecht, ten tonele in de vertaling van Anna Blaman en met de regie van Ruth Berlau. Deze episode uit de 30-jarige oorlog maken wij mee in tien tafrelen, die afwisselend in Polen, Zweden of Duitsland spelen. Moeder Courage is een marketentster, die haar drie kinderen door de oorlog verliest maar niettemin uit winstbejag de oorlog achternaloopt, vergezeld van een veldprediker, die haar voorspoed en tegenslag deelt.

Een groot aantal figuren treedt in dit stuk op, soldaten, boeren, een lichtekooi, een ronselaar. De auteur van de beroemde Driestuivers-opera is er ondanks de grote opzet niet in geslaagd, Moeder Courage tot een belangrijk stuk te maken, het is te fragmentarisch en heeft geen centrale gedachte, die de toeschouwer boeit. Aaf Bouber, die de titelrol vertolkte, toonde zich een actrice met vaak bewonderenswaardige momenten; de moed van haar rondtrekken met de schilderachtige wagen, haar onverstoorbare kordaatheid kwamen wel over het voetlicht, maar haar stem was niet vitaal genoeg, om deze keiharde vrouw uit te beelden. Er waren teveel mensen op de scène; of men nu twee soldaten ziet of dertig maakt weinig verschil; de wreedheid, het cynisme van de oorlog kan met meer resultaat in één enkele scène en met luttele figuren worden gesuggereerd dan in een lange reeks op elkander gelijkende tafrelen. ‘Zo lang de massa door de politiek wordt beheerst,’ zegt Brecht, ‘kunnen de mensen, wat er met hen gebeurt, niet zien als een beproeving, slechts als hun noodlot, en zij leren van hun rampen evenmin iets als een proefkonijn van de biologie.’ De commerciële marketentster laat zich door het noodlot haar kinderen afnemen, maar zij gaat op haar eenmaal gekozen levensweg ondanks alles voort. De voorstelling, met decors van Theo Otto en met muziek van Paul Dessau, gaf blijk van toegewijde voorbereiding, maar, met uitzondering van het trommel-tafreel, waarin Mieke Flink excelleerde, de door Kees Brusse uitnemend gespeelde veldprediker en de kok van Richard Flink bleef het geheel toch onbevredigend.

Het Amsterdams Toneelgezelschap gaf den Haag de eer der premiére van het nieuwe stuk van A. den Hertog Het gezicht in de spiegel, dat de auteur reeds enige tijd geleden voltooide. Dit toneelspel ademt een andere geest dan vorig werk; de vlugge, geestige dialoog van het blijspel Des duivels Prentenboek heeft hier plaats gemaakt voor de toon van de psychologische speurder. Het van scène tot scène construeren van verwikkelingen, zoals in het charmante ‘Prentenboek’ plaats vond, is ook hier toegepast, maar waar de auteur in het vorige stuk van het heden naar de toekomst schreef, daar werkt hij hier andersom: van het heden naar het verleden.

[p. 228]

De beroemde schilder Herbert Brinck heeft een moord gepleegd. Onder politie-bewaking teruggebracht in zijn atelier, heeft hij een gesprek met de psychiater die door de rechtbank is belast met een onderzoek naar de toerekeningsvatbaarheid van de schuldige. Hetgeen Herbert zich in dat gesprek bewust maakt, wordt in een aantal tafrelen voor ons ten tonele gebracht.

Herbert heeft zijn beroemdheid te danken aan zijn modieuze damesportretten, waarvan hij echter tot stikkens toe genoeg heeft, evenals van zijn huwelijk met een vrouw die hem bedriegt. Hij vindt ontspanning in het schilderen van de boef Lowieke, een zakkenroller met humor en levenskennis. Dan dringt Wanda, een begaafd actrice, bij Herbert aan, háár portret nog te schilderen; zij weet zo met hem te praten, dat hij zijn toch reeds labiele evenwicht geheel verliest en plotseling alle remmen voelt losslaan. Als hij op dat moment in de spiegel kijkt schrikt hij van de bestiale kop, die hem aanstaart. Hij vlucht naar een havenkroegje en begint daar aan het portret van een meisje van de vlakte, in wie hij een madonna ziet. Als een der mannen met wie zij relaties heeft, Herbert's idool wil aanranden, geraakt hij in zulk een woede, dat hij de man neerschiet.

De psychiater begrijpt, dat Herbert op dat ogenblik zijn eigen spiegelbeeld wilde doden en concludeert tot ontoerekeningsvatbaarheid, zodat vrijspraak mag worden verwacht voor de schuldige.

Het is een zware taak, een zo gecompliceerd geval op het toneel te brengen. De auteur is er voortreffelijk in geslaagd, het dreigend gevaar, waarin de schilder verkeert ten opzichte van zijn eigen toekomst te suggereren; de rebellie tegen de maatschappelijkheid, tegen zijn huwelijk, tegen het gemakkelijke succes is volkomen overtuigend, en dat hij uit behoefte aan contrast met alles wat hem zo tegenstaat, meent, zuiverder levenswaarden te vinden bij een zakkenroller en een straatvlinder, kan men ook aanvaarden. De moord echter brengt dit alles op een ander plan en men vraagt zich af, hoe het verder leven van de zo ontwrichte Herbert zal verlopen. Jacques Snoek gaf een uitstekende vertolking van de schilder, Paul Huf kweet zich virtuoos van de ondankbare taak, de psychiater aanvaardbaar te maken. Loudi Nyhoff kon niet geheel overtuigen als Wanda. Het meisje van de vlakte werd zuiver en genuanceerd gespeeld door Marianne van Waveren. De beste van allen was de Lowieke van Van Gasteren, een vrijbuiter en levensfilosoof, die zo smakelijk en warm gespeeld werd, dat het publiek met een open doekje eerst, en met een ovatie aan het slot van Gasteren daarvoor dankte.

[p. 229]

De Nederlandse Comedie bracht Leocadia in het Leidseplein theater. Dit blijspel, dat Anouilh in 1939 schreef, werd in de regie van de Meester tot een verrukkelijk-geestig en gracieus stuk toneel, met verrassende decors van Doeve, die telkens met applaus werden beloond, en met lichte muziek van Poulenc, bescheiden, dartel of melancholiek de handeling begeleidend. Anouilh geeft in dit spel een milder levensvisie dan in zijn ‘Gasten op het Kasteel’, (vorig jaar door de Rotterdammers gebracht), hoewel er een overeenkomstig wrang element in schuilt. Ook in dit stuk wordt een jong meisje uit haar eenvoudig milieu van hoedenmaakster gehaald door de oude hertogin, - die een kasteel bewoont met een onmetelijk park, - ten gerieve van de jonge prins. Hij treurt om het verscheiden van Leocadia, de schone, bizarre vrouw, die zich voedde met het sap van orchideeën. Amanda, de modiste, lijkt als twee druppels water op Leocadia en de hertogin hoopt, dat deze bekoorlijke levende werkelijkheid de prins uit zijn droeve droom zal halen, wat ook lukt. Hier en daar is de charmante onzin wat karikaturaal, hetgeen de glimlach van de toeschouwer niet doet wijken, integendeel. Welk een verfrissing, deze fijn geciseleerde, sierlijke spot, die door de gehele bezetting van het stuk in voorname stijl werd gebracht. Lous Hensen was een on weerstaanbaar-natuurlijk mooi jong meisje, de hertogin van Mary Dresselhuys werd een meesterstukje van aristocratische dwaasheid, heerlijk-mal gaf Dick Swidde de baron weer, die achter de hertogin aansukkelt in haar meest tegenstrijdige grillen. Henk Rigters speelde met humor de maître d'hotel, en Pierre Myin drie kleine rollen, alle drie uitstekend. De Prins was een rol, die Guus Oster op het lijf bleek te zijn geschreven; hevig gekweld lijdt hij eerst door het sterven van de geliefde, dan door de ontdekking dat hij de dode begint te vergeten; een groot deel van de rol speelt hij met gesloten ogen, en hoé expressief!

Tot in elk detail verzorgd was dit stuk, dat een orkaan van applaus oogstte. Bekorting, vooral in het begin, zou het geheel nog ten goede komen, maar ook aldus heeft Amsterdam zich laten bekoren door een avond van het allerbeste toneelspel op dat hoge niveau, waar droom en werkelijkheid elkaar ontmoeten.