De Gids. Jaargang 114

[p. 217]

Gabriël Smit
Kroniek der Duitse letteren

Nagelaten werk van Rilke

Tot de belangrijkste actualiteiten op de Duitse boekenmarkt behoren ongetwijfeld de vier deeltjes Aus Rainer Maria Rilkes Nachlass, die het bekende Insel-Verlag heeft aangekondigd. De eerste twee zijn al verschenen: Aus dem Nachlass des Grafen C.W. en Briefwechsel in Gedichten mit Erika Mitterer; binnenkort volgen nog Aus Taschenbüchern und Merkblättern en Die Briefe an Grafin Margot Sizzo. Alle vier behelzen zij geschriften uit Rilke's laatste jaren en zij verrijken dus het inzicht en de kennis inzake de wonderlijke tijd rondom en na de eruptie, die zijn leven als dichter bekronen zou: de Februari-dagen van 1922, toen hij de Sonnette an Orpheus dichtte en de Duineser Elegien voltooide.

Deze publicatie blijft tot de belangrijkste actualiteiten behoren, ook al taant de belangstelling voor Rilke onmiskenbaar. Vlak na de oorlog kende zij in Duitsland enige opleving doch de reden daarvan bleek over het algemeen van weinig poëtische aard: zij scheen grotendeels te berusten op het feit, dat de literatuurbeschouwing der nazi's zich zo duidelijk van Rilke had gedistancieerd. Wat Hitler uitdrukkelijk niét bewonderde, had na de wapenstilstand even uitdrukkelijk een zekere voorkeur. Toen die voorkeur niet het krachtige voedsel vond, dat ook zij niet missen kon, wendden velen zich van Rilke af. Of liever: de aandacht voor zijn werk verplaatste zich. In literaire kring is en blijft men over het algemeen van oordeel, dat hij zijn twee delen Neue Gedichte niet overtrof en zelfs niet evenaarde. Zij die zich verdiepen in hetgeen, bij gebrek aan een Nederlands, kan worden aangeduid met het elastische Duitse woord ‘Geisteswissenschaft’, hebben zich echter meester gemaakt van de Duineser Elegien en aanverwante zaken. Zij hebben de late Rilke ontdekt als min of meer lyrisch filosoof en schepper van een nieuw wereldbeeld, bijna als stichter van een nieuw soort ‘godsdienst’. Aan deze aspecten van Rilke's poëzie zijn de laatste jaren in Duitsland vele en vaak opmerkelijke beschouwingen

[p. 218]

gewijd. (Een der interessantste uit deze reeks is de studie Rainer Maria Rilke die de inmiddels tot Nederlander genaturaliseerde letterkundige Karl Josef Hahn in 1949 bij Josef Habbel te Regensburg uitgaf; volledigheidshalve vermeld ik eveneens de voortreffelijke studie van Romano Guardini: Zu Rainer Maria Rilkes Deutung des Daseins, Francke-Verlag, Bern 1945).

Maar over het algemeen werpen de filosofen en theologen zich niet op een prooi dan nadat de dichters die hebben achtergelaten. Rilke als profeet kwam niet aan de orde vóór de Europese poëzie, waarop hij een haast onvergelijkelijke invloed heeft uitgeoefend, zich aan zijn greep ontworsteld had. (Hoeveel miserabele, verkleinde Rilke-copieën hebben omstreeks de dertiger jaren ook in onze poëzie niet rondgewandeld!) Rilke's dichterlijke getij verliep. Toen een aantal lieden van het bekende, vegetarische slag ook in ons land half-zachte boekjes begon uit te geven, waarin citaten uit zijn brieven waren gerangschikt tot een geparfumeerd brevier, was het leed geleden. Het aantal Rilke-vertalingen slonk tot het normale peil.

Dat hij intussen een der vier, vijf grootste dichters van de eerste helft dezer eeuw blijft, spreekt vanzelf. Daarom alleen reeds is de publicatie van zijn literaire erfenis van bizondere betekenis, ook al betreft het geen ander werk dan wat hijzelf als scherven heeft gezien. Wie aan de hand van zijn brieven zijn leven bestudeert, kan zich niet onttrekken aan de indruk dat hij meende met de Sonnette an Orpheus en vooral de Duineser Elegien zijn taak als dichter definitief te hebben volbracht. Wat daarna aan losse verzen nog ontstond, ook de Franse, was toegift. Alles wat in Rilke met de Elegien samenhangt, is van ongekende hevigheid. Het heeft afmetingen en spanningen, die niet alleen met strikt artistieke begrippen kunnen worden verklaard; hij heeft dit zelf ook uitdrukkelijk niet gewild. Hoe men verder ook over deze dingen denken kan, Rilke zelf beschouwde zijn laatste grote werk als een verlossende boodschap aan de geschonden wereld: zijn diepste ontmoeting met de dingen en zijn poëtisch overmeesteren ervan zag hij als een wezenlijk herscheppen van hetgeen in de schepping door de liefdeloosheid der mensen van zijn oorsprong was vervreemd, een hergeboorte in de oorspronkelijke zuiverheid. En als een komende geboorte droeg hij dit alles ook jarenlang in zich om, erover pratend en schrijvend, het koesterend met die subtiele vrouwelijkheid welke zijn minder sterke poëzie vaak van een zo onbehaaglijke weekheid maakt.

De gedichten Aus dem Nachlass des Grafen C.W. stammen uit de tijd, dat

[p. 219]

Rilke voor het eerst na de oorlog '14-'18 een plek vond waar hij voelde aan zijn opdracht misschien te kunnen voldoen of althans er zich voor gereed te kunnen maken. Hij was in October 1920 een week in Parijs geweest, had gelopen waar Malte Laurids Brigge liep, had er oude en nieuwe vrienden en beroemdheden ontmoet. Zelf noemde hij zijn verblijf in de Franse hoofdstad ‘onbeschrijfelijk’. Nog vol en gespannen van de overstelpende indrukken was hij naar Zwitserland teruggekeerd, waar het kleine kasteel Berg am Irchel hem een ideale toevlucht bood. Daar schreef hij eind November de eerste tien gedichten Aus dem Nachlass des Grafen C.W.; gedurende enkele maanden daarna af en toe de andere elf, die de huidige publicatie completeren.

Het is met deze gedichten een vreemde geschiedenis. Rilke heeft ze nooit als eigen werk willen erkennen en ze daarom zelf ook niet gepubliceerd. Hij beschouwde ze als het dictaat van een vorige kasteelbewoner die hij graaf C.W. noemde; een ervan dateerde hij Palermo 1862. Spiritisme, parapsychologie hadden jarenlang zijn levendige belangstelling, zodat het niet behoeft te verwonderen dat hij over graaf C.W. in talrijke brieven heeft geschreven als een reële gast. Ook over de verzen schreef hij als over die van een ander: hij vond ze over het algemeen niet zo goed als hijzelf zou hebben gewild en gekund, maar om enkele kostelijke formuleringen benijdde hij de dichter toch eveneens.

De waarde en de werkelijkheid van dergelijke avondlijke bezoeken en dictaten buiten beschouwing latende - hetgeen overigens niet betekent dat ik ze ontkennen zou en dat ze op zichzelf niet de moeite van een diepere studie zouden rechtvaardigen - doet men dus het best deze verzen te zien als een eerste oefening voor het latere grote werk aan de Elegien. Een étude, een beproeven van nieuwe mogelijkheden, het inspelen van het instrument. Als zodanig, doch over het algemeen niet méér, is de waarde onmiskenbaar. Om het beeld van de étude voort te zetten: er zijn veel moeizame, vrij vervelende loopjes, wat routinewerk, maar plotseling lukt het en klinken er een paar geniale accoorden. Dan gaan eensklaps de deuren open naar de ruimte, waaraan de ‘Elegien’ een wonderbaarlijke gestalte zouden geven. De eerste klanken van een grandioze muziek, vaag, soms nog wat verward, maar ontegenzeglijk grandioos.

Het meeste van wat over Aus dem Nachlass des Grafen C.W. werd gezegd, geldt vrijwel onveranderd voor de Briefwechsel in Gedichten mit Erika Mitterer, maar wat voor het eerste deeltje kon gelden als een ‘nog-niet’, geldt voor het tweede als een ‘niet-meer’. Rilke beschouwde na de

[p. 220]

‘Elegien’ zijn taak als geëindigd en hij zou aan een min of meer omvangrijk, samenhangend dichtwerk niet hebben gedacht wanneer hij in Mei 1924 op Muzot niet bizonder getroffen was door een schriftuur van de hem grenzenloos vererende, toen achttienjarige Erika. Zij schreef hem een brief in dichtvorm: overspannen, sentimentele rethoriek, die feitelijk in de prullebak had moeten belanden. Dat wil zeggen: de meeste mannen, ook verreweg de meeste dichters, hadden hem daarin zeker gedeponeerd. Wat was het dan, dat Rilke er zo in trof? Hij was beroemd genoeg om door déze roem niet geïmponeerd te zijn en slechte Rilke-imitaties moet hij méér hebben gelezen. Deze ijdelheid, dit salon-profetendom, blijft een der pijnlijkste kanten van zijn wezen; de rijke, oude dames, gravinnen en hertoginnen, die het hem mogelijk maakten kasteelkamers te betrekken, woekeren als een wee soort schimmel over zijn latere levensjaren en de uitvoerige correspondentie, die hij met haar onderhield, heeft - hoe belangrijk ze ook ongetwijfeld kan zijn - een kant, die gruwelijk irriteert. Hoe delicaat ook, er zit iets naargeestig goedkoops in, een gebrek aan waardigheid dat alleen te excuseren valt door eigen onzekerheid.

Maar hoe dan ook: Erika kreeg antwoord, ook in dichtvorm, en daarmede was natuurlijk het hek van de dam. Erika was ‘in alle staten’, met huid en haar aan de verre Rilke overgeleverd. De briefgedichten vloeiden haar bevend en overvloedig uit de pen. En Rilke antwoordde, hoffelijk, enigszins ontsteld door de explosie, voorzichtig afwerend, maar er toch zozeer door gestreeld dat zijn verweer eerder een aanmoediging werd. Het is een wonderlijk schouwspel, deze gedichtencorrespondentie. Erika werd lyrisch ver boven zichzelf uitgetild en het is, geloof ik, vooral dit proces dat Rilke in haar en aan haar geboeid heeft. Want direct persoonlijk hield hij zich van haar verwijderd: slechts éénmaal mocht zij hem op Muzot bezoeken, in November 1925, toen de ziekte waaraan hij sterven zou, hem reeds vrijwel geheel in haar macht had en hij dus tegelijkertijd door haar beveiligd was. Daarna was het met de briefwisseling ook gedaan. Een lyrische noodkreet van Erika, in Augustus 1926, beantwoordde hij nog met het laatste gedicht dat in het Duits van hem bekend is. (Hij schreef de laatste jaren veel verzen in het Frans.)

Deze briefwisseling heeft dus vreemde, moeilijk verteerbare facetten genoeg. (Erika had ook nog een pijnlijke verhouding tot een vriendin, Melitta, waarvoor Rilke, op nog pijnlijker en onverantwoordelijker wijze, als advocaat optrad.) Dit alles neemt echter niet weg, dat in Rilke's deel van deze lyrische correspondentie een aantal prachtige verzen staan. Bescheidener dan de ‘Elegien’, een wat vermoeide terugval, meer in de toon

[p. 221]

der Neue Gedichte - ook wat de vorm betreft - maar met alle verworvenheden van zijn laatste tijd. Daarenboven zijn er merkwaardige ophelderingen inzake enkele zeer karakteristieke aspecten van Rilke's persoonlijkheid, zoals deze zich tijdens zijn ziekte openbaarde. Hij was zozeer aan het unieke van zijn leven geketend dat hij meende ook een unieke kwaal te hebben, door geen arts te achterhalen. De verre Erika vertrouwde hij terzake wonderlijke dingen toe.

In ieder geval: de briefwisseling met Erika Mitterer, hoe discutabel ook en zeker niet het beste dat hij schreef, is veel belangrijker dan het dictaat van de grafelijke geest. Er staan prachtige regels, kwatrijnen in en zij geeft de sleutel in handen tot veel van hetgeen in de persoon van de late Rilke totnogtoe gesloten bleef.