De Gids. Jaargang 114

[p. 139]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

De Nederlandse Comedie heeft in de regie en met de decors van Johan de Meester het toneelspel Strange Interlude van Eugene O'Neill opgevoerd met de titel Vreemd Tussenspel, in de vertaling van mevr. Wagener-Schilperoort.

Van Amerika's grote toneelschrijver, die drie maal werd bekroond met de Pulitzerprijs en in 1936 met de Nobelprijs, hebben wij het vorig seizoen door de Haagsche Comedie Rouw past Electra zien vertonen en ons toen reeds bewust kunnen maken, op welk geestelijk niveau het werk van O'Neill ligt.

Als zoon van een uit Ierland naar Amerika geëmigreerd toneelspeler leefde hij in zijn kinderjaren reeds in de toneelsfeer, maar later zwierf hij op goed geluk rond, nu eens met goudzoekers mee naar Honduras, dan als matroos op een Noors schip. Toen bleek dat hij t.b.c. had en een langdurige rustkuur moest doen. In het sanatorium begon een nieuw leven voor hem. Hij las, filosofie, dramaturgie, romans en begon zelf te schrijven. Na zijn genezing volgde hij aan de Harvard University een jaar de colleges in dramaturgie, maar wenste zijn nieuwverworven kennis in de stukken die hij schreef niet toe te passen. Hij experimenteerde (Emperor Jones is een monoloog in acht tafrelen) en zocht bovenal de allerpersoonlijkste vorm van hetgeen hij door het medium van het toneel tot expressie wilde brengen. Met grillige tussenpozen schreef hij zijn stukken, waarvan er soms verschillende tegelijk werden gespeeld. Hij werd bekend, zijn roem ging van Amerika naar Engeland, naar Europa. Een van zijn meest beroemde stukken Desire under the Elms (Liefde onder de Olmen) werd indertijd door het Oost Nederlands Toneel door van Dalsum opgevoerd.

Vreemd Tussenspel werd in 1928 geschreven en toont de afkerigheid van de auteur om platgetreden paden te begaan; het gegeven, zowel als de uitwerking zijn ongewoon. Hetgeen in dit stuk de moeilijkheid vormt voor

[p. 140]

de acteurs en ook voor het publiek, is de dialoog, waarbij de spelers eerst, als het ware volgens het ouderwetse ‘terzijde’ hun ware gedachten tot uiting brengen, voor zij het ‘officiële’ antwoord geven. De personnages spreken aldus hun intiemste gedachten hardop uit, waardoor dik wijls het daarmee in schrille tegenstelling gegeven antwoord een eigenaardig licht werpt op de verschillende karakters. Ofschoon ongetwijfeld psychologisch door deze techniek de figuren in het meedogenloze licht der felle waarheid komen te staan, heeft m.i. dit experiment meer schade dan voordeel aan de uitvoering gegeven. In de eerste plaats is het ‘dubbel’ spreken, - hoe knap en onopvallend de gedachtengang van de innerlijke mens ook werd gegeven, - krampachtig, maar vooral belemmert het de acteur in zijn spel. Een goed acteur kan door houding, gebaar, aarzeling, even goed, zo niet beter, aanduiden dat hetgeen hij zegt eigenlijk andere achtergronden of motieven heeft.

Deze moeilijkheid heeft het gezelschap niet verhinderd een bijzonder mooie opvoering van dit belangwekkende stuk te geven. De hoofdpersoon, Nina, is het middelpunt van een aantal mannen. Haar vader heeft haar belet, met de oorlogsvlieger Gordon te trouwen. Zijn gegeven motief: dat Gordon als hij sneuvelt, Nina's toekomst in gevaar brengt, contrasteert met de ware reden: hij wil niet alleen blijven en weigert zijn dochter af te staan uit jaloezie. Haar trouwe bewonderaar, de onbelangrijke schrijver Marsden, voelt zich gedwongen haar over te halen, te trouwen met een domme man, omdat hij vreest, dat Nina die door de dood van Gordon uit het lood is geslagen, dwaasheden zal doen. Als Nina met Evans is getrouwd en vol blijdschap een kind verwacht, hoort zij van Evans' moeder dat dit kind niet ter wereld mag komen, daar er in de familie zoveel krankzinnigheid heerst. Nu beweegt Nina de jonge dokter Darrell, die een vriend van Gordon was, haar het verlangde kind te schenken, maar zij moeten beiden hiervoor boeten, door de tussen hen ontbrande liefde ten eeuwigen dage te moeten verheimelijken voor de vermeende vader. Als het kind volwassen is, ontvlucht de jongen de verstikkende atmosfeer, om met een evenwichtige lieve vrouw te trouwen. Evans is gestorven in zijn gewaand geluk, Dr Darrell, vereenzaamd en ontgoocheld, wijdt zich aan de wetenschap en nu krijgt Marsden, de vaderlijke vriend, zijn geliefde Nina, op wie hij zijn hele leven gewacht heeft, eindelijk tot vrouw, nu zij beiden grijs en moe zijn. Hij noemt het leven een vreemd tussenspel, een tijd van beproevingen, waarin onze ziel wordt schoongewassen van onzuiverheid en de waardigheid verwerft, om tot vrede te verbleken.

Ondanks veel, dat aanvechtbaar is, blijft dit stuk van grote waarde en de

[p. 141]

Meester komt de eer toe, niet slechts de opvoering te hebben aangedurfd, maar die tot een der hoogtepunten van het seizoen te hebben gemaakt, mede door de voortreffelijke praestaties van zijn acteurs. Ank van der Moer gaf Nina met een rijkgeschakeerd palet; deze gecompliceerde figuur vraagt aanhoudend subtiele overgangen, van hulpeloosheid naar tyrannie, van overspanning naar berouw, van tederheid naar haat. De figuur kwam volkomen tot haar recht. Fons Rademaker speelde de echtgenoot met ontwapenende argeloosheid en met de bonhommie der domheid; zeer ontroerend gaf hij de scène, waar hij op zijn knieën zinkt, om God te danken, dat hem een kind zal geboren worden.

Han Bentz van den Berg toonde zich geheel opgewassen tegen de moeilijke rol van de jonge dr Darrell; zowel in zijn hartstochtelijke liefdesbehoefte als in de verschrompelende eenzaamheid later bleef hij tot in alle nuances overtuigend. Misschien was Ton Lutz als de trouwe bewonderaar Marsden nog de beste van allen, maar de gehele bezetting, met La Chapelle als de vader in een voortreffelijke rol, bracht gelijkelijk de beste krachten in het geding, om van dit prachtige stuk iets bijzonders te maken.

Na het overlijden van Shaw hebben enkele gezelschappen werk van hem opgevoerd. Het Rotterdams Toneel bracht in een geslaagde voorstelling Pygmalion, het beroemde, over de gehele wereld gespeelde blijspel, dat de auteur schreef voor mevrouw Campbell, die destijds de titelrol vervulde; zij overleed in 1940, haar laatste brief was gericht aan Bernard Shaw. De Rotterdamse voorstelling onder regie van Richard Flink, bracht het geestige stuk van het bloemenmeisje, dat tot een grote dame moet worden omgevormd, met veel succes op de planken. Lily Bouwmeester als Eliza, Richard Flink als Henry Higgins en Jan van der Linden als Alfred Doolittle speelden met vaart en verve.

De Haagsche Comedie vertoonde Mevrouw Warrens Bedrijf, een van die stukken, waarin Shaw de misstanden van het maatschappelijk leven aan de kaak stelt. Brillant van opzet, knap van uitwerking heeft Shaw met dit stuk een karakteristiek specimen van zijn kunst gegeven. Hoewel zijn stelling bedacht is, komt hij bij de uitwerking van zijn thema tot zeer diepgaande en gevoelige situaties, die voortreffelijk voor toneel zijn geschreven. Mevrouw Warren heeft haar dochter Vivie een uitermate verzorgde opvoeding gegeven, en het meisje heeft aan de universiteit een prijs voor wiskunde behaald. Dan komt echter het ogenblik, dat Vivie wil weten, hoe haar moeder, die haar altijd buiten de ‘zaken’ heeft gehouden, aan haar geld komt. Mevrouw Warren blijkt directrice te zijn van een lucratief internationaal bordeelbedrijf en zij verrijkt zich met de verkoop der kostbare

[p. 142]

ongereptheid, die zij voor haar eigen dochter zo zorgvuldig heeft veilig gesteld, daarin geholpen door Sir Georges Crofts, die haar bedrijf financiert.

Shaw koos de prostitutie als symbool voor de zich in verscheiden opzichten steeds prostituerende wereld, waar evenzeer ongereptheid, betrouwbaarheid en waarachtige overtuiging verkwanseld worden terwille van een begeerde positie of geldelijke vooruitgang.

Vivie is verstandig genoeg, om de oorzaken van haar moeders staat te begrijpen. Deze vrouw, die vroeger een mooi, omzwermd meisje is geweest en die zich met moeite door de wereld geslagen heeft, is een ‘zakenvrouw’ geworden tot wie ternauwernood doordringt, hoe weerzinwekkend haar bedrijf is.

Vivie breekt met haar moeder, om zelf in haar levensonderhoud te voorzien; tevens wordt door deze gebeurtenissen haar verloving met Frank onmogelijk en Vivie gaat de eenzaamheid tegemoet, wetend dat haar moeder haar bedrijf zal voortzetten, en dat de zich prostituerende wereld op dezelfde weg zal voortgaan. Alleen wenst zij aan dit alles geen deel te hebben.

Onder regie van Paul Steenbergen gaf de Haagsche Comedie een uitmuntende voorstelling van dit stuk. Hij speelde zelf de rol van Sir Georges Crofts, de ploertige geldschieter uit de grote wereld; misschien was hij nog iets te fatsoenlijk, al had hij zich uiterlijk goed gemetamorfoseerd. De mooiste rol van de avond werd door Fie Carelsen gespeeld. Zij gaf mevrouw Warren met alle facetten van de geslepen zakenvrouw met de geborneerde horizon, met de achtergrond van haar verleden, de strijd om het bestaan en de zucht om haar dochter te geven, wat zij zelf nooit had gehad. Vooral dat laatste bedrijf was prachtig, waarin tenslotte alleen de moeder maar is overgebleven, die bedelt om de liefde van haar kind. Wederom bewees Fie Carelsen, welk een groot actrice zij is.

Ook Elisabeth Andersen gaf een zeer mooie vertolking van Vivie, het ontgoochelde meisje; zij had zeer treffende accenten en het samenspel van deze twee vrouwen gaf de gehele vertoning relief. Jan Retel voldeed zeer goed als Frank. Het was een voorrecht deze voorstelling bij te wonen.