De Gids. Jaargang 111

[p. 215]

Nederlanders en Vlamingen
Een stem uit Vlaanderen

In het nummer van October 1947 van dit maandblad tracht Dr J.E. Verschaffelt, oud-hoogleraar in natuurkunde aan de universiteit te Gent de Nederlanders te verklaren hoe hun broeders de Vlamingen de oorlogsjaren hebben doorgemaakt en hoe ze op het oorlogsgebeuren reageerden. Hij besluit zijn betoog met den wens dat de Nederlanders de Vlamingen zouden beschouwen als een ‘vooruitstrevend volk’ en als zodanig met waarderende minzaamheid, niet met een neerbuigende vriendelijkheid zouden behandelen. Welnu, Dr Verschaffelt heeft natuurlijk het recht te menen dat hij door dit artikel ‘de Nederlanders, die hun verhouding tot de Vlamingen op een al te idealistische basis mochten willen gronden, voor een mogelijke desillusie gevrijwaard’ heeft. Wij menen dat hij èn Nederlanders èn Vlamingen een slechten dienst bewees. Hij schildert den Vlaming in zeer grauwe, al te grauwe kleuren. De doorsnee-Nederlander, die doorgaans zeer weinig van Zuid-Nederlandse toestanden afweet, zal daarenboven het artikel van Dr Verschaffelt lezen met een versterkt superioriteitsgevoel, want de Vlamingen treden uit het artikel van Dr Verschaffelt te voorschijn als achterlijke pummels, die hun feitelijke meerderheid niet weten te exploiteren en als zeer onbetrouwbare staatsburgers, die aan de Duitsers zeer zwakjes weerstand boden. Van Zuid-Nederlandse zijde kwam op dit artikel - voor zover ons bekend - geen reactie. Nu de natuurlijke eenheid der Lage Landen na lange eeuwen onnatuurlijke ‘tweeheid’ haar economische en culturele bevestiging krijgt, menen wij dat onze Noord-Nederlandse broeders recht hebben op een veelzijdige beschouwing van specifiek Zuid-Nederlandse toestanden en tegenover de ons inziens eenzijdige belichting van Dr Verschaffelt willen wij een afwijkende beschouwing van mensen en dingen stellen.

Ieder objectief-denkend Vlaming geeft grif toe dat de Vlamingen nog veel achterstand in te lopen hebben en dat het Vlaamse volk zelf schuld heeft aan zijn achterlijkheid, ‘omdat het over 't algemeen te weinig belangstelling heeft getoond voor zijn eigen zaak en niet in massa de door intellectuelen gevoerde Vlaamse beweging heeft gesteund.’ Nogmaals, ieder Vlaming erkent dit feit. Maar ter verontschuldiging van de massa voert hij aan, dat ze zodanig in haar strijd om het loutere bestaan gewikkeld was, dat ze oog noch hart had voor hogere waarden, waartoe

[p. 216]

de doeleinden van de Vlaamse beweging toch ongetwijfeld behoren. De massa kon niet bevroeden dat de Vlaamse beweging tenslotte de verdediging van haar geestelijke en stoffelijke belangen beoogde. De intellectuelen konden dit wel. En al is het nu waar dat in de gelederen van het ‘Vlaamse heir’ bijna uitsluitend intellectuelen opmarcheerden, het is even waar dat andere intellectuelen in Vlaanderen - en wel het overgrote deel - de Vlaamse beweging in den rug geschoten hebben. Hier denken wij aan de dokters, apothekers, notarissen, advocaten, universiteitsprøfessoren en dies meer, die in het hart van Vlaanderen onuitroeibare haarden van fransquillonisme onderhouden, die door hun invloed en hun sociale positie den gewonen man tot vreemde taal en oneigen levensvormen verleiden.

Wie daarenboven Nederlanders over de achterlijkheid der Vlamingen onderhoudt zou deze gelegenheid te baat moeten nemen om het geweten der Nederlanders te onderzoeken. Dr Verschaffelt doet dit niet. Dr Geyl evenwel deed het dikwijls en onlangs nog in ‘Eenheid en Tweeheid der Nederlanden’. En zonder bitterheid, integendeel met veel begrip voor de historische omstandigheden waaruit het Noord-Nederlands onbegrip voor den strijd van hun Zuid-Nederlandse broeders voortvloeide, moet het de Vlamingen van het hart dat ze van de broeders uit het Noorden weinig positieve hulp ontvingen. Terwijl de Nederlandse taal en de levensvormen van het Nederlandse volk in het Zuiden verkommerden en door het zegevierend offensief van de Franse cultuur onder den voet gelopen werden, klonken in het Noorden slechts enige profetenstemmen, die de Noord-Nederlanders op hun plicht wezen: de Nederlandse cultuur op de Zuidelijke frontlijn te helpen verdedigen. De profeten predikten evenwel in de woestijn. Heel wat Noord-Nederlanders beschouwden de verfransing van het Zuiden als een gerechte straf voor den opstand van 1830. Tot heden toe bleef wat een alternatieve stroom van begrip en belangstelling behoorde te zijn, eenzijdige geestdrift van het Zuiden voor het Noorden. In brede lagen leeft in het Zuiden belangstelling voor al wat in het Noorden gebeurt. In het Noorden wordt deze belangstelling slechts door enkele sporadische intellectuelen gevoed.

Nog minder kunnen wij ons aansluiten bij het beeld van de zogenaamde collaboratie in Vlaanderen dat Dr Verschaffelt met brede trekken schetst. Terecht zet hij de Nederlanders aan te geloven dat de Vlamingen geen ‘onderdrukt volk’ meer zijn, dat zij beschikken over een arsenaal vol wetten om hun aard en be-

[p. 217]

langen in het Belgisch Staatsverband te doen eerbiedigen. Alhoewel de Noord-Nederlanders nog al eens verbaasd zouden opkijken, moest men hun in den brede uiteenzetten op hoeveel onwil, kwaadwillige veronachtzaming, berekend verzet de toepassing van deze duurgekochte wetten wel stuit, hoe de commando-posten van het Belgisch centraal bestuur nog bijna uitsluitend door Walen of verfranste Vlamingen bezet worden, hoe grote en zeker geen Vlaamse vennootschappen uit de rijkdommen van Vlaamsen bodem en ondergrond dividenden putten. Waar Dr Verschaffelt evenwel schrijft ‘dat het Vlaams-nationalistisch verbond...tijdens den tweeden wereldoorlog dezelfde rol heeft gespeeld als de N.S.B. in Nederland’ zullen heel wat Vlamingen deze bevestiging niet bijtreden. Vooreerst omdat ze niet strookt met de historische waarheid. Hoe ver het V.N.V. zich ook waagde op den weg der collaboratie, toch bleef het - zij het dan ook zeer zwakke - pogingen aanwenden om een zekere zelfstandigheid ten opzichte van de Duitsers te bewaren. Tegen het einde der bezetting kozen de Duitsers zelf meer volgzame en buigzame collaborateurs - de De Vlag bijvoorbeeld - en het V.N.V. werd op een zijspoor geschoven. Dit zeer minieme verzet tegen de Duitse almacht heeft nu de N.S.B. in Nederland zeker niet op haar actief. Doch niet alleen zuiver historisch gezien gaat een gemeenschappelijk doodverven van V.N.V. en N.S.B. mank. De motieven, die de collaboratie inspireerden liepen uiteen en moesten uiteenlopen. Vooraleer we deze bewering verder verduidelijken, openen we een parenthesis om misverstand te vermijden. Zowel in Nederland als in Vlaanderen was het vooral de zucht naar gewin, die heel wat oninteressante lui tot collaboratie met de Duitsers bewoog, toen deze laatsten als ware wereldveroveraars de Swastika op de Acropolis plantten en in den Kaukasus ‘den laatsten Russischen weerstand’ uitroeiden. Niemand zal dit vuige meelopen met den meester van het ogenblik willen verontschuldigen, alhoewel het vooral in het Zuiden niet krachtdadig genoeg bestraft werd. Vervolgens ontmoette men zowel in het Noorden als in het Zuiden in de rangen van de knechten der Duitsers geboren avonturiers, die nu eens gelegenheid kregen om hun hart op te halen; verbitterden, die hun momentele machtspositie misbruikten om oude veten te regelen en op machteloze vijanden weerwraak te nemen. Ook voor hen vragen we noch begrip, noch verontschuldiging en op grond van sommige gegevens vermoeden we dat dit soort collaborateurs in de rangen van de N.S.B. bijzonder goed vertegenwoordigd was. Begrip en aandacht vragen we evenwel voor de collaborateurs,

[p. 218]

die te goeder trouw de duurzame belangen van hun volk meenden te verdedigen door samenwerking op kleine of grote schaal met de Duitsers te aanvaarden, vooral toen het in 1940-1941 een eis der realistische politiek scheen met een lange of misschien wel definitieve Duitse heerschappij rekening te houden. In Nederland en in Vlaanderen stonden toen mannen op, die juist om hun volk voor totale verknechting en totale annexatie te vrijwaren, concessies meenden te moeten doen. Vooral in Vlaanderen hoopten deze mannen - die, ten onrechte zo denken wij met de meerderheid der Vlamingen, maar hun overtuiging was daarom niet minder een feit, den Belgischen Staat onbekwaam achtten om het Zuid-Nederlandse volk volwaardige zoniet aanvaardbare levensmogelijkheden te schenken - in het raam van een Germaans rijk een waarlijk ‘volks’ leven te kunnen leiden. De omstandigheden hebben hen in het ongelijk gesteld en de besten onder hen hebben hun vergissing zeer snel ingezien. Ze zaten evenwel vast in het raderwerk en moesten hun weg tot het bittere einde afleggen om het vege lijf uit de handen van de Gestapo te redden. En we durven aan ieder Nederlander in gemoede vragen: wie had de meest gegronde reden om te hopen dat sommige binnenlandse aangelegenheden met behulp van Duitsen steun zouden opgelost worden: de verbitterde Vlaming - laten we nogmaals de gegrondheid van zijn verbittering buiten beschouwing - die op de middelbare school reeds om wille van zijn overmoedige blauwvoeterij gepest en misschien doorgezonden werd, die moest vaststellen hoe de Belgische staat broksgewijze en met tegenzin het recht van het Vlaamse volk erkende en dan nog met meer tegenzin tot de uitvoering van het rechtsherstel overging of de verbitterde Noord-Nederlander, burger van een land met een glorierijk verleden, door de wereld om zijn stoffelijke beschaving en zijn geestescultuur geroemd, waar belangentegenstellingen en gewettigde aspiraties misschien met verloop van tijd, doch zonder gevaarlijke schokken voldoening krijgen? We laten onze Noord-Nederlandse vrienden deze vraag beantwoorden. Niet vooraleer we hun evenwel op het hart gedrukt hebben dat de rechtgeaarde Vlamingen er niet aan denken voor hetzij welke ‘inciviek’ straffeloosheid of klakkeloze amnestie te eisen. Wat de Vlamingen eisen is begrip voor de omstandigheden die in Zuid-Nederland het verraad begeleidden, zonder het te rechtvaardigen. In onze humanistische eeuw vraagt de rechter zich af of de misdadiger tegen het gemeen recht niet door zijn erfelijke belasting, verkeerde opvoeding, dwingende omstandigheden tot het plegen der misdaad gevoerd werd. Het zal ten eeuwigen dage

[p. 219]

de Belgische justitie als een schande aangerekend worden dat zij bij de berechting van een vadermoordenaar ruim rekening houdt met al de argumenten, die op een vermindering van verantwoordelijkheid en toerekenbaarheid wijzen, terwijl - vooral aanvankelijk - alleen het verraad en de misdaad van de politieke delinquenten onderlijnd werden en de voorgeschiedenis van de strafbare daad moedwillig vergeten of geïgnoreerd werd.

Dr Verschaffelt handelt in zijn artikel ook vrij uitvoerig over de activisten van 1914-1918. Terecht brandmerkt hij de houding van sommigen onder hen, die in den tijd tussen de beide oorlogen een pacifisme ‘à outrance’ verdedigden en tijdens den tweeden wereldoorlog als nieuwe Wallensteins soldaten ronselden voor het Oostfront. In dit verband brengt hij de leuze van het IJzerkruis - Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus - te pas op gevaar af in het Noorden de mening te verspeiden, dat al degenen die deze leus voor den oorlog tot de hunne maakten ze later ‘als moderne Judassen... verloochenden’. Om ieder misverstand te vermijden weze hier opgemerkt dat het hart van de Vlamingen tijdens den oorlog gebloed heeft, toen Duitse officieren deelnamen aan de zg. IJzerbedevaarten en toen de graven van onze gesneuvelde IJzerjongens ontheiligd werden door de vertegenwoordigers van een militaire kaste, die ze ten koste van hun leven tijdens den eersten wereldoorlog bevochten hadden.

Wel werd sindsdien het IJzerkruis door misdadige handen verwoest, maar de leuze van dit kruis leeft onverbasterd voort in de harten van de katholieke Vlamingen en welhaast breekt de dag aan dat de Vlamingen weer naar het stenen symbool van hun overtuiging zullen pelgrimeren om hun geloof in de christelijke hergeboorte van het Zuid-Nederlandse volk te belijden.

Dr Verschaffelt spreekt zeer schamper over den weerstand, die door de Staatsuniversiteit te Gent aan den bezetter geboden werd. Het zou evenwel vermetel zijn uit de houding van de Gentse universiteit te besluiten dat de Vlaamse universitaire wereld slechts zwakjes op de Duitse verdrukking reageerde. We vragen hier de aandacht voor het verzet van de Leuvense universiteit. Natuurlijk is de katholieke universiteit te Leuven geen uitsluitend Nederlandstalige instelling. Er studeren ruim drie duizend Vlaamse studenten en het professorencorps telt een imposant aantal Vlamingen. Onder leiding van den Vlaamsen rectormagnificus Mgr Van Waeyenbergh hebben onze Vlaamse professoren samen met hun Waalse collega's zich taai tegen alle

[p. 220]

Duitse inmenging verzet. Toen de Duitsers met het oog op de verplichte tewerkstelling van de Belgische burgers een volledige lijst van de ingeschreven studenten eisten, weigerde Mgr Van Waeyenbergh, bracht de lijsten in verzekerde bewaring en moest zijn manhaftig verzet met enige maanden kerkerstraf bekopen. Dezelfde Mgr Van Waeyenbergh aanvaardde, na toelating van Kard. Van Roey, in de katholieke universiteit te Leuven, wier onderwijs op de katholieke wereldbeschouwing gegrondvest is, de leerlingen van de Vrije Universiteit te Brussel, die door de Duitsers gesloten was.

Tenslotte nog een opmerking, die wel slechts op een detail slaat, doch in deze beschouwing niet mag onderbreken. Wanneer Dr Verschaffelt het politiek klimaat in Vlaanderen vóór 1940 beschrijft, onderscheidt hij drie gedachtenstromingen: de eerste beoogde de grondvesting van een onafhankelijken Staat Vlaanderen, de tweede een autonoom Vlaanderen in een bondsstaat België, de derde ijverde voor aanhechting van Vlaanderen aan Nederland. Dr Verschaffelt gaat hierbij echter een zeer belangrijke, doch slechts door enkele schaarse intellectuelen beleden overtuiging voorbij. Deze kleine schaar streed voor den oorlog en blijft nog strijden voor de grondvesting van een publiekrechtelijke entiteit, die de Lage Landen zou omvatten. Zeker willen ze het avontuur van 1815 niet herbeginnen en een kunstmatigen Staat in het leven roepen, die op geen innig samenhorigheidsgevoel en op geen werkelijke belangengemeenschap berust. Ze zijn overtuigd dat een duurzame staatsgemeenschap de term is van een lange, natuurlijke en geleidelijke evolutie, die slechts met wettelijke middelen mag ondersteund worden. Als eerlijke mensen bekennen ze dat de vurigheid van hun overtuiging zeer moeilijk met de traagheid der evolutie te verzoenen is. Doch als het niet anders kan, murmelen ze het woord dat Gambetta sprak tot zijn landgenoten, die de contingenties van de politiek veronachtzaamden en te onbesuisd ijverden voor de hereniging van Elzas-Lotharingen met Frankrijk: ‘Pensez-y toujours, n'en parlez jamais’. Het verlate uw gedachten niet, doch spreek er nooit over.

J.M. Sterken