De Gids. Jaargang 104

[p. 52]

Getemperde voldoening

Simon Stevin, Het Burgherlick Leven. Herdrukt naar de eerste uitgaaf van 1590, ingeleid door Dr. Annie Romein-Verschoor en Prof. Dr. G.S. Overdiep en met een voorwoord van Prof. Dr. C.G.N. de Vooys. Voor de Stichting ‘Onze Oude Letteren’ door de N.V. Wereldbibliotheek te Amsterdam uitgegeven in 1939.

De Stichting ‘Onze Oude Letteren’, die zich volgens artikel 2 van haar statuten een ‘geregelde en stelselmatige publikatie van critische tekstuitgaven van de belangrijkste voortbrengselen der Nederlandsche taal- en letterkunde van vroegere tijden’ ten doel stelt, heeft een eerste levensteeken gegeven door een werkje van Simon Stevin, Het Burgherlick Leven, te laten verschijnen en belooft, dat in een editie van Valerius' ‘Gedenkklank’ een tweede spoedig volgen zal. Wat van het verder strekkend werkplan, dat o.a. een nieuwe Hooft-uitgave omvat, verwezenlijkt zal kunnen worden, hangt af van de mate, waarin geldelijke steun zal toevloeien. De voorzitter van de commissie van redactie, Prof. de Vooys, meent, dat de Stichting wel eenig recht op financieele medewerking kan laten gelden: ‘Waarom zouden’, zoo vraagt hij ietwat afgunstig, ‘particulieren en overheid wel ruimschoots gelden beschikbaar stellen voor aankoop van schilderijen en bouwwerken, voor behoud van natuurmonumenten, en niet om zeldzame werken, in bibliotheken verscholen, aan het daglicht te brengen, met welverzorgde en degelijk toegelichte tekst, in smaakvolle uitvoering?’ We helpen den voorzitter hopen, dat particulieren en overheid (die wellicht zelf wat verbaasd zullen staan over hun klaarblijkelijke royaliteit op ander gebied) zich deze vraag ter harte zullen nemen.

Want inderdaad, het doel, dat de Stichting zich stelt, is nobel en verdient daadwerkelijke sympathie: men kan een schrijver nu eenmaal niet beter eeren dan door zijn werken in druk te doen

[p. 53]

voortleven, de herinnering aan het geestelijk verleden van een volk niet werkzamer in stand houden dan door de vruchten daarvan voor den tijdgenoot toegankelijk te maken.

Het moet voor een Commissie van Redactie, waarin Nederlanders en Vlamingen gelijkelijk vertegenwoordigd zijn, een aantrekkelijke gedachte zijn geweest, de rij der uitgaven met een werk van Stevin te openen. Zuid-Nederlander van afkomst, Noord-Nederlander door zijn werkkring, behoort hij aan de Vlamingen zoowel als aan ons; dat hij aan groote wetenschappelijke verdiensten een krachtigen en weldadigen invloed op onze taal paart, heeft zijn aanspraken op de eerste plaats nog moeten versterken.

Of het echter een goede greep geweest is, hem op deze eerste plaats juist door zijn Burgherlick Leven te vertegenwoordigen? Het werkje is ongetwijfeld biographisch-psychologisch niet zonder beteekenis: wie eenmaal Stevin heeft leeren kennen en waardeeren, zal ook voor de politieke denkbeelden, die hij hier ontvouwt, belangstelling gevoelen en al lezende ook hier telkens weer behagen scheppen in zijn karakteristieken betoogtrant.

Maar.... kennis van en waardeering voor Stevin en zijn werk zijn in ons land nog niet zoo heel sterk verspreid; en het staat zeer te bezien, of het Burgerlickh Leven, dit eenigszins nuchtere opportunistische geschrift, wel iets tot die verspreiding zal kunnen bijdragen.

De uitgevers twijfelen daar zelf ook wel aan: ‘....voor de kennis van den mens en geleerde Stevin is het ontoereikend en daarom onrechtvaardig’, zegt mevr. Romein-Verschoor aan het slot van haar inleiding. Een verrassende bekentenis, die de vraag: ‘waarom deze keuze?’ onderstreept.

Maar wat had het dan moeten zijn? Het antwoord lijkt ons onbetwijfelbaar: de Weeghconst, Stevin's meest oorspronkelijke, in binnen- en buitenland befaamde, werk, waarop zijn eervolle plaats in de geschiedenis der natuurwetenschappen in hoofdzaak berust, waarin zijn meest vernuftige vondsten staan opgeteekend, waarin hij zijn taalscheppende werking onafgebroken uitoefent.

Dit klassieke geschrift uit het verleden der Nederlandsche cultuur is namelijk practisch vrijwel onbereikbaar. Enkele bibliotheken bezitten de oorspronkelijke editie van 1586, maar er is slechts een enkele bij, die niet weigert haar uit te leenen; wie het

[p. 54]

werk wil lezen, ziet zich gewoonlijk op den onhandelbaren foliant van de Wisconstige Gedachtenissen aangewezen. Het gevolg is, dat het, hoe beroemd ook, in zijn details zoo goed als onbekend is gebleven. Had een stichting, die er naar streeft ‘zeldzame werken, in bibliotheken verscholen, aan het daglicht te brengen’ een schoonere taak kunnen ondernemen dan dit werk met zijn pakkenden betoogtrant, zijn merkwaardige woordenkeuze, zijn verbluffend eenvoudige en vernuftige redeneeringen en zijn curieuse illustraties toegankelijk te maken?

Het is waar: de Weeghconst handelt over statica en de statuten der Stichting spreken van ‘de belangrijkste voortbrengselen der Nederlandsche taal- en letterkunde’. Het lijkt dus wel heel onredelijk van haar te verlangen, dat zij een werk over mechanica zou zijn gaan uitgeven.

Maar wat beduidt de geciteerde beginselverklaring eigenlijk? ‘Letterkunde’ alleen ware duidelijk geweest; bij dit woord, hoe onlogisch ook gevormd (want het duidt een kunst als kunde aan en geeft aanleiding tot eenzelfde benaming voor kunstenaar en kenner) denkt iedereen aan literaire kunstwerken. Maar wat beduidt de toevoeging ‘taalkunde’? Zal naast literaire geschriften een enkele categorie van wetenschappelijke werken, namelijk die, waarvoor de taal studieobject is, worden toegelaten? Of bedoelt men: werken, die, hoewel niet literair van aard, voor de geschiedenis van onze taal niettemin van belang zijn?

Er schijnt aanleiding te bestaan, het laatste te gelooven. ‘Wie nu Stevin's Burgherlick Leven leest’, aldus mevr. Romein, ‘leze het in de eerste plaats als taalmonument, als staal niet alleen van zeer bijzondere persoonlijke stijl-kwaliteiten, maar ook van de wijze, waarop een jong volk zich een eigen beschaving en in zijn wetenschappelijke taal een eigen beschavings-instrument schiep’.

Wanneer echter het Burgherlick Leven op dezen grond voor uitgave in aanmerking kon komen (literaire qualiteiten zal men er toch niet wel aan hebben toegekend), is niet in te zien, waarom het met den opzet der onderneming in strijd zoude zijn geweest, indien de keuze op de Weeghconst ware gevallen. Want in nog heel andere mate dan het thans uitgegeven werkje is de Weeghconst als een taalmonument te beschouwen. Hier is het, dat de hartstochtelijke bewonderaar der ‘Duytsche tael’, die Stevin was, zijn schoonste terminologische vondsten doet; hier schept hij de

[p. 55]

Nederlandsche wis- en natuurkundige vaktaal, die inderdaad tot een eigen beschavingsinstrument zou worden en hier, niet in het Burgherlick Leven, treft men die vele uitmuntende door hem gevormde termen aan, die, als evenwicht en evenredigheid, tot een onvervreemdbaar bezit van ons taaleigen zijn geworden en waarin zijn werkzaamheid naamloos is blijven voortleven.

Het trekt de aandacht, dat de uitgevers ook dit heel goed weten. ‘Zijn vertalingen in het Burgherlick Leven’, schrijft Prof. Overdiep, ‘zijn niet zoo talrijk, en ook niet zoo belangrijk, als die in zijn wiskundige werken. Het is ook opmerkelijk, dat er betrekkelijk veel bij zijn, die niet in ons taaleigen konden beklijven.’

Dit is wel een merkwaardige aanvulling van de bekentenis, die we mevr. Romein hoorden doen! Het uitgegeven geschrift bleek ontoereikend en onrechtvaardig voor de beoordeeling van den mensch en den geleerde; en nu blijkt het als taalmonument ook al niet het beste te zijn, wat men in Stevin's werk kon aantreffen. Maar opnieuw: waarom is het dan eigenlijk gekozen?

Men zal nu begrijpen, waarom we voor de eerste daad der Stichting, bij alle sympathie voor haar voornemens, niet meer dan een getemperde voldoening kunnen uiten. De Stichting vervolgt een schoon doel, maar haar werk zal pas een waarlijk nationale beteekenis verkrijgen, wanneer zij haar taak, het geestelijk verleden van ons volk te doen herleven, zoo ruim opvat, dat alle gebieden van cultureele activiteit onder haar aandacht vallen.

We citeerden reeds eenige malen de inleiding, die mevr. Romein voor het Burgherlick Leven schreef; hierin gaan aan een heldere en lezenswaarde karakteristiek van den inhoud van het werkje enkele beschouwingen over Stevin's leven en werkzaamheid vooraf, die tot een drietal min of meer kritische beschouwingen aanleiding geven.

De eerste betreft de mededeeling, dat Stevin ‘het eerste bruikbare schriftstelsel’ voor de algebra zou hebben ontworpen. Het staat te vreezen, dat mevr. Romein in een moeilijk parket zou komen te verkeeren, als zij deze bewering eens waar moest maken. Het is bekend, dat de notatie, die Stevin in algebraïsche vergelijkingen toepast, in zooverre een verbetering beduidt ten opzichte van het in de 16de eeuw veelal toegepaste kossische systeem, dat hij de opvolgende machten van de onbekende niet

[p. 56]

langer door afzonderlijke teekens weergeeft, maar door één teeken met veranderlijken index (waaruit later onze tegenwoordige exponentennotatie is voortgekomen). Maar ten eerste is dit denkbeeld niet van Stevin afkomstig, doch van Bombelli; en ten tweede kan men een verbeterde symboliek van de machten van de onbekende nog lang niet als een bruikbaar algebraïsch schriftstelsel (zooals dat onder invloed van Viète zou ontstaan) beschouwen. Stevin heeft ongetwijfeld verdiensten gehad voor de theorie der algebraïsche vergelijkingen, maar deze zijn meer in de uniformiseering van de oplossingsmethoden te zoeken dan in de verbetering van de notatie.

In de tweede plaats betoogt mevr. Romein, dat Stevin's streven om zich in de landstaal uit te drukken, het nadeelige gevolg heeft gehad, dat hij zich daardoor onherroepelijk afsloot ‘van die kleine kring der Europese wetenschap, die in het Latijn een onderling middel van verkeer bezat’ en dat hij zoodoende ‘het voortbouwen op zijn ideeën onmogelijk gemaakt 〈heeft〉.’ Dit betoog lijkt weinig overtuigend. Vooreerst is het een dwaling, te meenen, dat Stevin uitsluitend in de landstaal zou hebben geschreven. Hij publiceerde in 1585 in het Fransch een werk over rekenen en algebra, l'Arithmétique, waarin onder den titel Le Disme zijn geschrift over de decimale breuken is opgenomen; in 1594, eveneens in het Fransch, de Appendice algébraique. In 1608 verscheen de groote samenvatting van de onderwerpen, waarin hij Prins Maurits had onderwezen, op last van den Prins behalve in het Nederlandsch (de Wisconstige Gedachtenissen) ook in het Latijn (Hypomnemata Mathematica) en in het Fransch (Mémoires Mathématiques). En in 1634 gaf Girard eveneens in het Fransch een omvangrijke collectie van zijn werken op het gebied van wiskunde en mechanica uit (Oeuvres Mathématiques). Bovendien is de gebruikelijke bewering, dat de wetenschappelijke literatuur in de 16de eeuw uitsluitend in het Latijn geschreven werd, voor de vakken rekenkunde en algebra niet in overeenstemming met de feiten. Ik behoef er mevr. Romein slechts even aan te herinneren, dat Tartaglia en Bombelli werken in het Italiaansch schreven, Riese, Rudolff en Stifel in het Duitsch, Peletier in het Fransch, Recorde in het Engelsch en Nunes in het Portugeesch om ook bij haar zelf twijfel te wekken, of de verklaring die zij van den inderdaad opvallend geringen invloed, dien Stevin op het weten-

[p. 57]

schappelijke denken heeft uitgeoefend, geeft, wel de juiste is.

Een derde opmerking betreft een grapje, dat mevr. Romein zich veroorlooft naar aanleiding van het, naar men weet, onlangs aan het licht gebrachte feit, dat Stevin een onwettig kind was van een ‘weinig formele’ Brugsche burgerdochter. Zij speelt namelijk met het denkbeeld, dat dit feit van invloed kan zijn geweest op zijn streven, in de natuur overal orde en wetmatigheid op te sporen. Wij zouden mevr. Romein ernstig tegen dergelijke boutades willen waarschuwen; wat bij haar nog scherts is (het zou beleedigend zijn, te onderstellen, dat ze een zoo volstrekte ongerijmdheid anders dan in scherts kan produceeren) wordt namelijk bij volgende auteurs onvermijdelijk ernst. De eerste, die na haar weer populair over Stevin gaat schrijven, zal het ongetwijfeld hebben over de interessante hypothese, die mevr. Romein ter verklaring van Stevin's natuurwetenschappelijken aanleg heeft opgesteld; en bij den volgenden zal men lezen, dat, zooals mevr. Romein heeft aangetoond, een onwettige geboorte zoo bevorderlijk is voor een loopbaan als physicus.

E.J. Dijksterhuis