De Gids. Jaargang 102

[p. 331]

Aanteekeningen en opmerkingen

Het systeem der eindexamens

De kwestie is in den treure besproken en het lijkt daarom wellicht verstandiger, om er nu maar over te zwijgen. Maar wanneer de tegenstanders van een bestaand stelsel verstommen, beroepen de voorstanders er zich te eeniger tijd op, dat er geen klachten meer worden vernomen. Daarom wordt hier nog maar eens, met verontschuldiging bij voorbaat over het volstrekte gemis van oorspronkelijkheid zoowel van het aangeroerde strijdpunt als van de beschouwingen, waartoe het aanleiding geeft, de vraag gesteld, of het tegenwoordige systeem van de eindexamens der gymnasia en hoogereburgerscholen redelijk is.

Men weet, waaruit het bestaat: de eindexamens der genoemde schooltypen zijn schoolexamens, die onder regeeringstoezicht worden afgenomen; de opgaven voor het schriftelijk werk worden, voor de H.B.S. geheel, voor het Gymnasium ten deele, van regeeringswege uniform gesteld; de beoordeeling van het schriftelijk werk geschiedt door de docenten, die in de hoogste klasse les hebben gegeven in de geëxamineerde vakken; op die beoordeeling wordt toezicht uitgeoefend door de regeeringsvertegenwoordigers. Onder hun toezicht en met hun medewerking wordt het mondeling examen door de docenten afgenomen; die medewerking bestaat in de eerste plaats in het overleg over het toe te kennen cijfer; op het eindexamen der H.B.S. blijft ze verder beperkt tot de betrekkelijk zelden gebruikte bevoegdheid, den examinator te verplichten tot het stellen van vragen over een bepaald gedeelte der leerstof; voor de gymnasia kan zij daarin bestaan, dat de gecommitteerde het examen geheel of ten deele zelf afneemt; de normale gang van zaken is echter ook hier deze, dat in hoofdzaak de docent examineert.

[p. 332]

In groote lijnen kan dus het stelsel als volgt worden omschreven, dat de docenten, die de leerlingen op het eindexamen hebben voorbereid, het belangrijkste aandeel hebben in de beoordeeling van het gemaakte schriftelijk werk en in het afnemen van het mondeling gedeelte. De kwestie, die de meeningen in onderwijskringen verdeeld houdt, is, of dit systeem in beginsel als redelijk kan worden aanvaard.

Het zijn in hoofdzaak twee overwegingen, die velen, waaronder ook den schrijver dezes, van die aanvaarding weerhouden:

a.	het is ongewenscht, dat de opleider voor een examen tevens dat examen afneemt;
b.	er bestaan niet voldoende waarborgen, dat het peil van het eindexamen op alle scholen hetzelfde is.

Ter toelichting van het argument a. kan men vooreerst opmerken, dat een examen niet alleen een onderzoek vormt naar de praestaties van den geëxamineerde, maar tot op zekere hoogte tevens naar de qualiteit van zijn opleiding, en dat dus een eindexamen in zekeren zin ook een beoordeeling inhoudt van het door den docent gegeven onderwijs. Men moet natuurlijk het verband tusschen gegeven onderwijs en de aan leerlingen waarneembare resultaten daarvan niet te nauw zien: luiheid en onvoldoende intelligentie van een leerling kunnen de verdiensten van een docent krachteloos maken, zooals uitmuntende aanleg en ijver de tekortkomingen van het onderwijs kunnen verbloemen. Beschouwt men echter het gemiddelde examenresultaat voor een bepaald vak over een groot aantal jaren, dan zal men beziaarlijk kunnen ontkennen, dat dit een maatstaf vormt voor de waarde (althans voor de practische efficientie) van het in dit vak gegeven onderwijs.

Het is in overeenstemming met dit inzicht, dat men in het algemeen zoowel in als buiten de kringen van middelbaar en gymnasiaal onderwijs en dat in het bijzonder iedere instantie, die over het peil van dat onderwijs heeft te oordeelen (inspectie of schoolleiding) geneigd is, aan eindexamenresultaten groote waarde te hechten. Waarvan het gevolg is, dat het voor de docenten, hetzij met het oog op hun reputatie, hetzij ter wille van bevorderingskansen, van practische beteekenis kan zijn, hoe die resultaten uitvallen.

Het systeem der eindexamens brengt dus mee, dat de examina-

[p. 333]

toren een zeker belang kunnen hebben bij het behaalde resultaat; zij examineeren in hun leerlingen als het ware zichzelf en ook wanneer iemand van zijn reputatie verzekerd en voor bevorderingskansen onverschillig mocht zijn, zal toch examensucces de strekking hebben, zijn besef van eigenwaarde te streelen, zooals mislukkingen hem zullen ergeren of bedroeven.

In ieder geval staat bij het schooleindexamen de docent-examinator niet met zoo volkomen objectiviteit tegenover het af te nemen examen, als dat bij een onderzoek, waardoor een schoolloopbaan wordt afgesloten en de toegang tot nieuwe onderwijsinstellingen wordt geopend, wel wenschelijk zou zijn.

Aan de zoo noodige objectiviteit mangelt het nog om een andere reden, dan omdat de persoonlijkheid van den examinator zelf in het geding is. Ze ontbreekt ook hierom, omdat hij de candidaten te goed kent en te veel met hun omstandigheden op de hoogte is; daardoor loopt hij het gevaar, invloed te ondergaan van gevoelens van sympathie of antipathie, van deernis of van ergernis, die een vreemde niet zou kennen. Men pleegt dit argument weliswaar met bijna pathetische verontwaardiging af te wijzen en men wil er liefst een ongeoorloofde verdachtmaking in zien, maar men zal moeilijk aannemelijk kunnen maken, waarom, waar in zoo talrijke gevallen in het maatschappelijke leven wèl met de mogelijkheid van uit zuivere menschelijkheid voortvloeiende tekortkomingen rekening wordt gehouden, bij de eindexamens van H.B.S. of Gymnasium juist de fictie van hun afwezigheid zou moeten worden gehandhaafd.

Het sub b. genoemde argument zal slechts weinig toelichting vereischen. De ervaring leert, dat niet op alle scholen dezelfde maatstaf van beoordeeling wordt aangelegd, dat deskundigen of gecommitteerden niet steeds bij machte en niet steeds van zins zijn, om althans voor de groep van scholen waarover zij toezicht uitoefenen, gelijkmatigheid van beoordeeling af te dwingen en dat er belangrijke onderlinge afwijkingen voorkomen in de beslissingen over het resultaat van het examen op grond van de behaalde cijfers. Dit laatste klemt vooral voor de H.B.S., omdat daarin veel geringere mate dan op het Gymnasium normen voor afwijzing of toelating reglementair zijn vastgelegd.

De Inspectie van het Middelbaar Onderwijs heeft in de laatste jaren getracht, door de instelling van z.g. normvergaderingen,

[p. 334]

bijeenkomsten van de examinatoren voor een bepaald vak voor een zeker rayon van scholen, althans in de beoordeeling van het schriftelijk werk eenige uniformiteit te brengen. Deze semiofficieele, op geen enkele bepaling in wet of reglement steunende, met geenerlei gezag bekleede en tot het maken van bindende afspraken niet competente vergaderingen, hebben voornamelijk beteekenis als symptoom, dat althans bij de Inspectie het besef van een tekort aan uniformiteit bestaat; voorzoover zij die uniformiteit practisch bevorderen, doen ze dit overigens door het peil van de beoordeeling naar beneden te nivelleeren.

Het voornaamste argument vóór het heerschende systeem der eindexamens is dit, dat de docenten hun leerlingen het best kennen en dat zij dus ook het best in staat zijn om te beoordeelen, of hun het einddiploma moet worden verleend. De zwakte van dit argument blijkt wel hieruit, dat nog geen verantwoordelijke autoriteit het heeft aangedurfd, de consequentie ervan te trekken: als het waarheid bevatte, zou het redelijk zijn, om het eindexamen tot een even interne aangelegenheid van de school te verklaren als de bevordering tot een hoogere klasse het is en dus het al of niet toekennen van het einddiploma aan de leerarenvergadering over te laten.

Van de strakheid van deze conclusie is de tegenwoordige regeling evenver verwijderd als van de huldiging van de grondgedachte, dat examens voor alles in uniformiteit en met objectiviteit moeten worden afgenomen. Schommelend tusschen vertrouwen en wantrouwen in de docenten van het middelbaar en voorbereidend onderwijs stapelt zij de eene inconsequentie op de andere: ze stelt een schoolexamen in, omdat de docenten hun eigen leerlingen zoo goed kunnen beoordeelen, maar ze zendt regeeringsvertegenwoordigers om op die beoordeeling toe te zien; ze laat uniform schriftelijk werk maken, opdat het examen voor allen gelijk zal zijn; ze verstoort die uniformiteit weer, doordat ze dit werk door de docenten laat nazien en doet dan een zwakke poging haar weer te herstellen door de normvergaderingen; ze laat mondeling examineeren door den docent, maar kent aan den bijzitter overheerschenden invloed toe bij de vaststelling van het toe te kennen cijfer; ze eischt in het algemeen, dat geen mondeling examen zal worden afgenomen zonder toezicht van een

[p. 335]

regeeringsvertegenwoordiger, maar laat op het eindexamen van de H.B.S. voor sommige vakken een collega-docent als bijzitter toe. En ze zet de kroon op het werk door voor te schrijven, dat het eenstemmig oordeel van gecommitteerden of deskundigen bij de eindbeslissing den doorslag geeft, ongeacht de meening der examineerende docenten, aan welker competentie tot het uitspreken van een oordeel het gronddenkbeeld van het systeem juist ontleend is.

E.J. Dijksterhuis