De Gids. Jaargang 100

[p. 108]

Institut de beauté

In het Louvre is een Rembrandt schoon gemaakt. Schoonmaken: het begrip is bij een schilderij niet anders dan als gold het ons huis of onze handen. Al is ook de bewerking niet altijd even eenvoudig.

Er bestaat in de behoefte aan grootere of geringere zindelijkheid een mode, die tot zeer uiteenloopende meeningen kan leiden. Adellijk wild, de oude eieren van de chineesche keuken hebben hun equivalent bij de appreciatie van kunstvoorwerpen en zelfs van schilderijen. Gedurende vele jaren werd een overdreven belang gehecht aan de ‘patine’ van oude meubels, die nu volgens de laatste mode weder geheel schoon worden geschuurd.

Een dwaling is het een schilderij met een kunstvoorwerp gelijk te stellen; het is meer verwant aan een boek of aan muziek. Alleen een middelmatig werk zou als bibelot beschouwd kunnen worden, en heeft dan toch als decoratie ook weinig waarde. Zulke middelmatige schilderijen kunnen door een laag opeengehoopt vernis een valsche geheimzinnigheid krijgen, die ze verfraait; gelijk ook een weinig boeiend vrouwengelaat door de behandeling der moderne schoonheids-instituten de aandacht kan trekken. Een mooien kop daarentegen zien wij liever zonder maquillage. Hetgeen in principe een pleidooi zou beteekenen voor het schoonmaken van oude meesterwerken.

Er blijft de kwestie van de materieele uitvoering en de materieele mogelijkheid. De Halsen in Haarlem kunnen altijd als het gelukkigste voorbeeld genoemd worden. Deze restauratie heeft ons geleerd, dat het meesterschap van Hals niet bestond in het aanschouwen van de wereld door een vuilen spiegel; maar dat hij wit, zwart of een vleeschtoon zag en weergaf, zooals u en mij dat natuurlijk toeschijnt. In de National Gallery zag ik een paar

[p. 109]

Titiaans schoongemaakt. Het resultaat is zoo verrassend, dat ik aarzel een meening uit te spreken. In elk geval zal hier bij iedereen het vermoeden worden gewekt, dat het gangbare beeld van de oude Venetianen valsch is. Dat hun kunst veel eenvoudiger en veel krasser is geweest dan wat de musea ons tot dusver getoond hebben.

Wiens droom zou het niet zijn, de Rembrandts te zien, ontdaan van de museum-saus, die zelfs den naam van Rembrandttoon had verkregen? Maar er zijn de stoffelijke bezwaren! En de laatste operatie in het Louvre heeft mij niet overtuigd van de mogelijkheid, hier ooit een bevredigend resultaat te zullen aanschouwen.

De manie van verjongingskuren, die bij museumbesturen een gevaar dreigt te worden, brengt mij terug tot de ‘Instituts de Beauté’. Wij kennen middelen om schilderijen te reinigen, zooals er ook voor onze huid bestaan. Maar er bestaan gevaren voor het schilderij, zooals de manucure nauwelijks het in haar vak vermoedt. De onreinheden op het schilderij zijn scheikundig dikwijls nauw verwant aan de verf, die eronder zit en sommige vernissen zijn daarmede samengegroeid. Verder is de mogelijkheid om de kieren te zuiveren met puntige voorwerpen, zooals de manucure dat doet, bij het schilderij uitgesloten. Groot is hierin het verschil tusschen een glad geschilderden Frans Hals en de ruige peinture van een Rembrandt. In de lichtpartijen zal een schoongemaakte Rembrandt een overdreven geaccentueerde schildering vertoonen door het donker blijven der gleuven.

Ten slotte het vraagstuk: wanneer en hoe kan geconstateerd worden, dat men het schoone oppervlak door de reiniging bereikt heeft? Geldt die kwestie onze handen - nu ja: ieder kent wel zoowat de kleur van zijn handen, en ook is het niet moeilijk te constateeren, wanneer per ongeluk iets van ons stoffelijk ik wordt mede verwijderd. Wat kan men bij een schilderij als voorzorgsmaatregelen nemen? Wachten totdat het chemisch onderzoek der watten bewijst, dat de verflaag is aangetast? Dan is het te laat! Dus op het gevoel, op het oog schatten, of men er al is?

Daar komen wij op het eenige belangrijke, op het artistieke punt van de kwestie. Er wordt aan den restaurateur overgelaten te beoordeelen: zóó was de Rembrandt of zóó was hij niet. Een Rembrandt, dien hij tevoren niet gekend kan hebben; waar hij

[p. 110]

zich vergist staat die vergissing gelijk met overschildering, met maquillage.

Men heeft den indruk bij het geval in het Louvre, dat er een vrij conscientieus werkman aan den gang is geweest en dat hier niet sprake is van de roekeloosheid, die soms betreurd moet worden. En zelfs zegt men op het eerste gezicht even: ‘Hé!’ - wat misschien al bedenkelijk is; want een echte Rembrandt lokt dat niet uit, aangezien er zoo heel veel meer te zeggen zou zijn.

Wij staan bij dit jonge-mannen-portret voor een der meest classieke uitingen van den schilder. Wil men van phantasie spreken, dan beteekent dat hier alleen het aanvaarden van het verbazende in de natuur, die als eenige waarheid erkend wordt. En wie de natuur bestudeerd heeft geleid door Rembrandt, kan in dit werk de verrassingen vinden, die alle schoonheid met zich draagt, maar geen grillen. Geen koketteeren met accenten, geen gewichtig nadruk leggen, geen opzettelijke geheimzinnigheid. De onafscheidbare uitdrukkingsmiddelen: vorm, licht en kleur zijn er in directe navolging van de zichtbare wereld gebruikt. In deze zuivere taal is elke afwijking daarvan een vloek er tegen.

De etsen, die wij in ongeschonden toestand kennen, geven ook telkens weer het voorbeeld der logische accoorden van licht, halve tint en schaduw. En voor het bestudeeren der verdeeling van de veelkleurigheid behoort de Brunswijksche familiegroep tot de beste voorbeelden, die als sleutel kunnen dienen.

Ons oog is een beter restaurateur dan men oppervlakkig zou vermoeden, mits de beschouwing aandachtig zij en schilderijen kijken niet op één lijn worde gesteld met bonbons eten. En wie gewoon is heen te kijken door de oranje-bruine patinelaag, die de witten warmer en donkerder, en de zwarten lichter maakt, zal door vergelijking met niet-gerestaureerde werken erkennen, dat de thans vernieuwde Rembrandt niet gelijk aan het origineel kan zijn, omdat hij nu in strijd met de natuur is.

Bij het schoonmaken der lichtpartijen was vermoedelijk eenig houvast. Een vrij natuurlijke vleeschtoon kwam te voorschijn, die misschien iets van zijn rood heeft ingeboet, hetzij door het verwijderen van een dun glacis of door de geringe standvastigheid van veel roode kleurstoffen. Maar daar, waar het

[p. 111]

halve tinten en schaduwen gold - daar miste de restaurateur blijkbaar elken leiddraad. Als voorzichtig man schijnt hij gedacht te hebben: liever vuil laten dan beschadigen. En het resultaat is een symphonie, waarvan de oneven maten in den oorspronkelijken toonaard zijn teruggebracht, en de even maten getransponeerd in een anderen.

Het licht kan bij Rembrandt ingesloten zijn; het is nooit in een gevangenis. En het is niet omdat de kleeding donker is, dat borst en schouder geen licht moeten vangen - trouwens eenige toetsen lichter bruin zijn nog half verscholen zichtbaar en bewijzen hoe de figuur vastheid zou moeten krijgen. De diepten, de holten, die dit lichaam beweeglijk in de ruimte deden staan - zij zijn ondoordringbare duisternis geworden. De compositie bevat op de hand een zwakkere herhaling van het licht op het gelaat. Deze partij is met veel relief geempateerd. De voorzichtige hersteller heeft die vrijwel vuil gelaten, zoodat het licht op het gezicht nu werkt als de eenzame felle lichtstraal op de solo-danseuse van Casino de Paris. Rembrandt in populaire uitgave! De verhoudingen zijn verwrongen en hebben hun bouwende kracht verloren; de kleur is onlogisch koud-en-branderig als op gekleurde ansicht-kaarten.

Nadat ik het voorgaande geschreven had verscheen een verdediging van de operatie, die blijkbaar al heel wat critiek heeft uitgelokt. De schrijver laat ook even den restaurateur aan het woord. Deze verklaart met sympathieke bescheidenheid, zelf nog niet volkomen tevreden te zijn; maar legt den nadruk erop, dat hij niet verder is gegaan dan de vernislagen te verwijderen - en dat nog niet eens volkomen. Wij willen hem gaarne gelooven.

Doch juist omdat wij te maken hebben met een betrekkelijk gunstig geval dient op de gevaren gewezen te worden. En de tegenstrijdigheden in een zin van den verdediger bevestigen mijn meening. Hij zegt namelijk: ‘thans ziet men het schilderij en kan het bewonderen, hoewel de bruinen, in het bizonder die van de kleeding en de muts, wat donker blijven in verhouding tot den toon van het gezicht’. - Wat bestaat er in kleur nog anders dan verhoudingen?

Bij elk vuil en door levensslijtage beschadigd schilderij heeft onze geest een transscriptie te verrichten. Is intusschen niet ook

[p. 112]

elk kersversch kunstwerk slechts een transscriptie van de bedoeling des kunstenaars? En laat dan liever het wezen tot ons komen door de toevalligheden der tijden heen dan door de persoonlijke vergissingen van een mistastenden opknapper. Men begrijpe, dat wie een Rembrandt schoon maakt daarmede een Rembrandt schildert. En dat gaat den meesten boven de pet!

J.A. Pollones