De Gids. Jaargang 96

[p. 137]

Het dalende geboortecijfer

J. Sanders. The declining birth-rate in Rotterdam.
Martinus Nijhoff 1931.

Dat geleidelijk een andere methode doorbreekt - en door moest breken - bij de beschouwing van maatschappelijke verschijnselen, blijkt wellicht nergens met zoo groote duidelijkheid als op dat ingewikkelde gebied, dat den achtergrond van ons maatschappelijk bestaan vormt: het bevolkingsvraagstuk, speciaal - tot nu toe - het probleem der bevolkingsvermeerdering. Een vroegere wereldbeschouwing, die als wereldbeschouwing wel heeft afgedaan, maar als methode nog doorleeft, bezag, in navolging der natuurfilosofie, de maatschappij als een mechanisme. Volgens deze mechanistische beschouwingswijze is de maatschappij een verzameling individuen, automatisch, krachtens hun natuur, op materieele omstandigheden reageerend, waardoor het geheel een mechanische wetmatigheid zou vertoonen. Het was vooral de klassieke ekonomie, die zich de maatschappij op deze wijze dacht - en het bevolkingsvraagstuk zoo oploste: Malthus' theorie en Ricardo's ijzeren loonwet waren voorbeelden hiervan: de bevolking vermeerdert zich zoover als de grenzen van voedselvoorziening en inkomen dit toelaten.

Dergelijke mechanistische, generaliseerende theorieën kunnen niet meer dienen ter verklaring van de verschijnselen der samenleving van nu. Binnen zekere - ruime - grenzen van materieelen en natuurlijken aard wordt het handelen bepaald door psychische en geestelijke invloeden. Alleen door deze alle in onderling verband na te gaan kan begrip worden verkregen van de levensuitingen van den mensch - als individu en in de samenleving.

[p. 138]

Het is op deze wijze, dat de schrijver van bovengenoemd werk een onderzoek heeft ingesteld naar de daling van het aantal geboorten. In een uitvoerige statistische analyse is nagegaan het verloop der geboorten in 24.664 Rotterdamsche gezinnen. Deze gezinnen zijn op twee wijzen ingedeeld naar de sociale, kultureele invloeden, die zij ondergaan: naar beroep en naar godsdienst. Nagegaan wordt welke invloeden daarvan uitgaan op de geboorten. Dat zuiver ekonomische invloeden (welvaart) daarbij van minder belang zijn dan vroeger werd aangenomen, was in den laatsten tijd reeds voldoende duidelijk geworden.

Naar de maatschappelijke positie heeft de heer Sanders zijn materiaal verdeeld in de volgende zes groepen:

A.	Welgestelden en beoefenaars van intellectueele beroepen.
B.	Hoogere ambtenaren (‘They are methodical people with regular habits, those, whose time is systematically mapped out. They excel in the art of rationalisation; even in the matter of begetting children.’)
C.	De middenstand, vooral winkeliers.
D.	Geschoolde arbeiders en lagere ambtenaren.
E.	Geoefende arbeiders.
F.	Ongeschoolde arbeiders.

Aan deze groepen werd een zevende toegevoegd:

G.	Leden van den Nieuw-Malthusiaanschen Bond, vrijwel geheel behoorende tot de klasse der arbeiders.

De verdeeling naar den godsdienst is de volgende:

I.	Beide ouders Nederlandsch Hervormd.
II.	Beide ouders Gereformeerd.
III.	Beide ouders Roomsch-Katholiek.
IV.	Beide ouders Joden.
V.	Beide ouders eenzelfde andere godsdienst.
VI.	Geen van beiden behoorend tot een kerkgenootschap.
VII.	Protestantsche vader, Roomsch-Katholieke moeder.
VIII.	Protestantsche moeder, Roomsch-Katholieke vader.
IX.	Andere gemengde huwelijken.

Van de talrijke tabellen, die het werk bevat, willen wij enkele overnemen. De eerste geeft het aantal kinderen per 100

[p. 139]

gezinnen van iedere beroepsgroep, in vroeger periodes en nu, naar de jaren waarin het huwelijk gesloten werd.

	A	B	C	D	E	F	G	Tot.
1878 en daarvoor			582					588
1879-1893	329	363	569	537	629	653		597
1894-1903	302	304	469	474	550	593		510
1904-1913	266	242	353	400	394	442	322	379
1914-1918	258	222	256	302	293	300	273	278
1919-1928	147	125	136	148	146	173	139	154

Hieruit blijkt ten eerste, dat vroeger het aantal kinderen per gezin grooter was, naarmate dit lager stond op de maatschappelijke ladder. Dit verschil is echter nu voor de eerste vijf groepen geheel verdwenen. Verder blijkt er uit de absolute achteruitgang in kindertal; een achteruitgang die duidelijker spreekt uit het indexcijfer, als de eerste periode = 100 gesteld wordt, in deze tabel:

	A	B	C	D	E	F	G	Tot.
1879-1893	100	100	100	100	100	100		100
1894-1903	91.8	83.7	84.3	88.3	87.4	90.8		85.4
1904-1913	80.9	66.7	62.0	74.5	62.6	67.7	63.5	63.5
1914-1918	78.4	61.2	45.0	56.2	46.6	45.9	53.7	46.6
1919-1928	44.7	34.4	23.9	27.6	23.2	27.1	27.3	25.8

Hieruit blijkt, dat de daling het grootst was bij de lagere groepen, die in dit opzicht den grootsten ‘achterstand’ hadden ‘in te halen’.

De indeeling naar kerkgenootschappen geeft, merkwaardigerwijze een gelijksoortig beeld. Naar deze verdeeling bedroeg het aantal kinderen per 100 gezinnen:

[p. 140]

	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	IV, V, VI
1879-1893	622	684	597				547	642	474	488
1894-1903	517	552	545	372	348		541	495	437	373
1904-1913	371	485	413	270	334	301	367	347	339	296
1914-1918	271	355	310	248			258	276	258	262
1919-1928	147	209	180	130	164	163	152	150	140	151

Hieruit blijkt eveneens een vermindering van de verschillen tusschen de groepen. De Gereformeerden hebben steeds de meeste kinderen, daarop volgen de Roomsch-Katholieken.

Dat in al deze groepen de daling in het aantal geboorten echter ongeveer gelijk is geweest, blijkt uit de volgende tabel, waar de absolute cijfers weer door percentages zijn vervangen, de eerste periode = 100 gesteld.

	I	II	III	IV, V en VI	VII	VIII	IX
1879-1893	100	100	100	100	100	100	100
1894-1903	83.1	80.7	91.3	76.4	98.9	77.1	92.2
1904-1913	59.6	70.9	69.2	60.6	67.1	54.0	71.5
1914-1918	43.6	51.9	51.9	53.7	47.2	43.0	54.4
1919-1928	23.6	30.6	30.2	30.9	27.8	23.4	29.5

Uit deze cijfers blijkt, dat ook bij die kerkgenootschappen, die zich uitdrukkelijk keeren tegen geboortebeperking, de daling ongeveer even groot is geweest als bij de andere. Deze bedroeg bij de groepen II-VI 70%, bij de Nederlandsch-Hervormden 76%, bij de andere daar tusschen in. Ook wanneer men de laatste periode niet meetelt, omdat in de gezinnen uit dien tijd nog meerdere kinderen verwacht kunnen worden,

[p. 141]

blijkt er voor alle groepen een ongeveer even sterke daling te zijn.

Het aantal kinderlooze huwelijken is in alle groepen toegenomen - weer het minst bij de Gereformeerden. Was in de eerste der genoemde perioden het meest voorkomend kindertal van twee tot acht, in de jaren 1914-1918 lag dit tusschen twee en drie, in de laatste (nog niet afgesloten) periode tusschen nul en twee. In deze laatste periode komt het gezin met één kind het meest voor bij de arbeiders, de hoogere intellectueelen (groep A) hebben meestal twee kinderen, ambtenaren (B) en winkeliers (C) geen.

In zijn conclusie wijst de schrijver er o.m. op, dat de resultaten van zijn onderzoek de reeds op andere gronden berustende meening bevestigen, dat de vermindering van het aantal geboorten niet veroorzaakt wordt door mindere vruchtbaarheid of degeneratie, maar door bewuste regeling. Dit blijkt o.m. uit het feit, dat het aantal kinderlooze huwelijken, en de toeneming van dit aantal, anders is bij de verschillende groepen van beroep of godsdienst. Ware het een natuurlijk verschijnsel, dan zou het overal gelijk moeten zijn. Ook blijkt het uit het feit dat, is in een gezin een kind gestorven, veel vlugger een nieuw kind wordt geboren dan wanneer geen sterfgeval heeft plaats gehad. ‘De praktijk van de bewuste geboortebeperking,’ aldus dan ook de conclusie van den schrijver, ‘welke bij de hoogere standen is begonnen, is nu doorgedrongen tot de lagere standen, en geen tegenstand is sterk genoeg gebleken om dit tegen te houden. Het is als een vloed over de bevolking gegaan, en heeft alles opzij gedrongen wat het in den weg stond.’

Nog op vele andere verschijnselen vestigt de heer Sanders de aandacht: leeftijd der ouders, duur van het huwelijk, aantal illegitieme en te vroege geboorten bij de verschillende groepen - waaruit o.m. blijkt, dat bij de groepen D en F in meer dan de helft der gevallen het eerste kind binnen negen maanden na het huwelijk geboren wordt.

Deze uitvoerige studie bevat tal van gegevens, die uit demografisch en sociologisch oogpunt van belang zijn, die getuigen van de veranderingen in gewoonten en levenswijzen, veranderingen in de kultuur. Het is de vrucht van moeizame

[p. 142]

bearbeiding van uitvoerige statistieken en van de levendige belangstelling van den arts voor de bevolking om hem heen. Het werd zoo, wat sociologische studie behoort te zijn: een objectief onderzoek van het maatschappelijk leven, waarvan wij zelf deel deel uitmaken.

J. Bierens de Haan