De Gids. Jaargang 94

[p. 130]

Bibliographie

H. Marsman, De vijf Vingers (1929) en: Witte Vrouwen (1930), beiden uitgegeven bij De Gemeenschap, te Utrecht.

Tegen het soort proza als dat van Marsman heb ik één bezwaar, één slechts, maar een onoverkomelijk. Het is zoo ultra-litterair. Het riekt naar de lamp. Ik kan het tot op zekere hoogte nog wel waardeeren, maar het voldoet nooit aan wat voor mij, voor poezie zoowel als voor proza op hun best, het beslissende criterium is: dat men de voortreffelijkheid ervan haast niet merkt. Dat het volkomen natuurlijk is, zou ik willen zeggen, ware het niet, dat dit woord voorbestemd schijnt om te worden misverstaan en opgevat als een algeheel gebrek aan verbeelding en verheffing, dat in waarheid de ergste onnatuur is.

Over het soort proza als dat van Marsman’ schreef ik en daarmee gaf ik eigenlijk al te kennen, dat het beste wat hij op dit gebied heeft geschreven niet onder dit verwijt valt. En ik zou deze opmerking zeker niet, of niet dan terloops, hebben gemaakt, omdat men iemand als hem niet naar zijn weinige fouten, maar naar zijn vele voortreffelijkheden beoordeelt, ware het niet, dat Marsman iets nog veel onvergeeflijkers doet dan in zijn zwakke momenten zulk proza schrijven, n.l. het in zijn nog zwakkere momenten verdedigen en aanprijzen, en wel in sommige van zijn ‘program-artikelen’, tot de jongeren en jongsten gericht. Tot hij - welke deugden Marsman als criticus mag hebben (en hij heeft er vele), zich zelf gelijk blijven is er niet de voornaamste van (en in zekeren zin is dat gelukkig, omdat het hem belet, in tegenstelling met vele critici, in zijn dwalingen te verharden) - tot hij, als smaak en inzicht hun plaats hernemen, met dezelfde hand, die nog kort te voren goedkeurend en bemoedigend op der jongeren hoofd rustte, hen om de ooren geeft.

Nu dit gezegd is kan worden volstaan met de vermelding, dat in ‘De vijf vingers’ een paar stukjes staan (het zijn de twee oudste en dat lijkt mij zeer voor den schrijver te pleiten), waartegen bovengenoemde bezwaren kunnen worden ontwikkeld. ‘De matroos en de maan’ is het zwakste, ‘De zwarte vloot’, ofschoon erg rhetorisch, is reeds beter. Blijven over drie hoogst merkwaardige prozastukken: ‘Penthesileia’, ‘Provence’ en ‘Clean Shaven’, welk laatste zonder eenig voorbehoud meesterlijk moet worden genoemd. Een herinnering aan een vrouw, een reisbeschrijving, een bezoek aan den barbier. De reisbeschrijving is het meest niets-dan-dat, de herinnering aan een vrouw wordt echter een bespiegeling over de werkelijkheden van ziel en lichaam en de liefde, het bezoek bij den barbier een fantazie over ruimte en dood. Hiermee is al

[p. 131]

aangegeven, wat de meest karakteristieke eigenschap van Marsman is. Hij is een bij uitstek spitirueel, zelfs intellectueel, dichter, die krachtens zijn aard de menschen en de dingen niet anders kan zien dan in grootere verbanden, de lijn der gevoelens en gedachten onmiddellijk naar hun oorsprongen doortrekt.

Dit is de eene kant van zijn wezen: bezinning, niet echter bezinning, die door langzame meditatie verkregen wordt, maar die, welke in een bliksemende verheldering wordt geopenbaard; daarin juist toont zich zijn dichterschap. De andere kant, daarmee slechts schijnbaar in tegenspraak, is hartstochtelijkheid. Deze doet hem steeds weer de niet door gedachten geremde felheid, het roekelooze leven, de juichende sprong in den dood als bovenal begeerlijk zien. Wel verre van elkaar te vernietigen, maken deze twee eigenschappen weerzijds elkander, en hem als dichter, mogelijk. Zijn dichtelijke verbeelding stijgt het hoogst in een evenwicht tusschen fantazie en rede (Clean Shaven).

* _* *

Het hierboven gezegde slaat natuurlijk ook op zijn poëzie. Maar even natuurlijk is het, dat er in dit geval zoo niet bepaald een andere eigenschap, dan toch een ander accent bijkomt, een zekere gevoelstoon, en een vormverschil, een grootere, althans anderssoortige en meer gepraedetermineerde, gebondenheid, die poëzie in het algemeen van proza onderscheidt.

Formeel (altijd weer die ten slotte onjuiste, maar evenzeer onmisbare, scheiding) - formeel gesproken is ‘Witte Vrouwen’ ongetwijfeld weer een schrede verder in de ontwikkeling van Marsman's verstechniek. - Toen de dichtbundel ‘Penthesileia’ verscheen, wantrouwde wijlen v. Ostayen een zoo snelle overgang van het eenigszins Duitsch-expressionistische van Marsman's eerste verzen tot het schijnbaar classicistische van dien bundel, van zijn (v.O.'s) standpunt, en vooral in dien tijd, begrijpelijk. Toen ‘Paradise regained’ verscheen, en nu nog duidelijker, bleek echter de ratio van deze evolutie. Na zijn eerste ‘Verzen’ moest Marsman wel terug (historisch-prosodisch gesproken) naar ‘Penthesileia’ om te kunnen komen tot die volmaakte fusie, of juister verbinding (in chemischen zin) tusschen beide stijlen, die de beste gedichten uit ‘Paradise regained’ kenmerkt. ‘Witte Vrouwen’ gaat (deels) weer verder, opent en verwezenlijkt (deels) nieuwe mogelijkheden.

De eerste gedichten uit den bundel zijn min of meer geschreven in wat ik maar de Penthesileia-stijl zal noemen, doch veel vrijer. Af en toe wordt men ook nog - evenals in Penthesileia zelf - herinnerd aan Roland Holst en Rilke. Tegen het eind evenwel komen een paar zeer korte gedichten, die, misschien niet in het algemeen, maar wel uit formeel oogpunt beschouwd, de merkwaardigste van dezen bundel zijn, en die ik in het bijzonder op het oog had toen ik sprak van ‘nieuwe mogelijkheden’. Ik citeer er een van.

Tusschen dit oogenblik en mijn dood
ligt misschien een lang leven;
ook een groot?
de hoop daarop heeft mij allengs begeven;
maar is groot of klein niet om het even

[p. 132]

 

voor wie gelooft dat wij pas met den dood

 

gaan leven?

Nogmaals: ik wil niet beweren, dat dit gedichtje als poetisch product beschouwd schooner zou zijn dan bijv. zulke gedichten als ‘In memoriam P.M.S.’ of ‘De hand van den dichter’, eerder het tegendeel. Maar wel weet ik, dat dergelijke verzen verwezenlijken wat ik voor mij als de taak bij uitstek van den hedendaagschen dichter zie - en die nog maar een heel enkele, zooals Yeats en Jammes en Jacob Israël de Haan in hun latere werk, hebben verwezenlijkt -: een vers te schrijven, dat alle rhetoriek, in de eerste plaats de z.g. moderne, die ondraaglijkste van allen, heeft afgelegd, dat in zijn naaktheid haast het proza nadert en toch dat ten slotte ondefinieerbare in zich heeft, dat het een gedicht doet zijn.

Beschouwen wij ten slotte ‘Witte vrouwen’ naar zijn inhoud. Een samenvatting van een dichtbundel, zelfs van een zoo kleine als deze, kan uitteraard niet geschieden zonder een vereenvoudiging, die te veel elimineert om geheel juist te kunnen zijn. Misschien is Marsman's jongste bundel nog het best te karakteriseeren door te zeggen: het is een boek van den dood. Het is merkwaardig, maar de inspiratie van dezen modernen dichter is haast middeleeuwsch te noemen (gelukkig is er niets uiterlijks, namaakprimitiefs, dat eraan herinnert). Toch moet men telkens denken aan middeleeuwsche doodendansen en aan een verlaat middeleeuwer zooals Donne. Deze overeenkomst is niet alleen in het onderwerp der gedichten gelegen, maar ook bijv. hierin, dat de elegisch-weemoedige toon, die sinds de romantiek (Lamartine) van dit onderwerp welhaast onafscheidelijk scheen, vervangen is door een villoneske helderheid en hardheid, waarme de dood en zijn verwoestingen worden beschouwd. Men moet deze opmerking niet al te letterlijk nemen, geen dichter van nu is zoo geheel los van zijn voorgangers, dat er niets meer van deze in hem zou zijn, maar voor het kenmerkendste van deze poëzie geldt zij ongetwijfeld. Zoodat ten slotte Marsman's nieuwe bundel niet alleen formeel, maar ook naar den inhoud, behalve een bundel zeer schoone gedichten, een deels verwezenlijkte, deels nog te verwachten, vernieuwing van zijn en onze huidige poëzie beteekent.

J.C. Bloem.