De Gids. Jaargang 94

[p. 135]

Bij den dood van Jac. van Looy

I.

Toen Jacobus van Looy aan het einde der vorige maand, vier-en-zeventig jaar oud, van ons heenging, hebben wij afscheid moeten nemen van een der edelste geesten, een der grootste schrijvers van ons land.

Wij hebben gestaan aan een graf, wit van bloemen, ongerept als het hart van den doode; aan de groeve, waarin een man neerdaalde en terug werd gegeven aan de aarde, die hij bij zijn leven reeds zoozeer lief had gehad; - en de laatste groet, die daar door velen werd gebracht, was een hulde aan een onbekende, maar een die hun dieper verwant en onnoemelijk bekender was dan menig verwant in den bloede. Want Van Looy's werk laat niemand, die er zich aan over heeft gegeven, los zonder een hechte vriendschap te hebben gevestigd: een verbond, ongeweten wellicht van den kant van den schrijver - en hoezeer door hem gewenscht misschien! - maar dat zijn beslag had gekregen in de gedrukte letterteekens, die bij elk hervonden contact hetzelfde gevoel herwekten als bij de eerste ontdekking.

Ik geloof niet, dat Van Looy zal hebben geleden onder miskenning. Maar dat hij te weinig erkend is, en steeds te weinig erkend zal worden, staat vast. En zeker mogen wij ook zeggen, dat er van onzen eerbied en onze genegenheid te schaars getuigd is. Het zij dan hier, bij dit afscheid, tenminste openbaar gemaakt, dat zijn werk bij velen - ook bij de ontelbare onrustigen van dezen tijd, die zich moeilijk tot overgave kunnen dwingen - die rust heeft teweeg gebracht, welke noodig is voor het genieten en begrijpen van zulk een nobele

[p. 136]

en veeleischende kunst als de zijne, en dat het bij hen die diepe liefde heeft weten te verwekken en verwerven, welke aandacht heet.

Hebben de jonge nederlandsche schrijvers Van Looy miskend? Vergaten zij hem, omdat zij over hem zwegen? Zagen zij in dezen geestelijken held, in dit intuïtief genie, louter den ‘zinnelijken’ realist?

Dat zij zwegen is even waar als onrechtvaardig.

Dat zij hem vergaten even onwaar als dat zij hem vereerden buiten twijfel.

Maar deze stille werker noodde niet tot luidruchtig huldebetoon: er ging van de ernst en de ingetogenheid van zijn leven iets wonderdadigs over op wie hem in zijn werken naderden; de sfeer verstilde zoo onverstoorbaar achter zijn woorden, dat een lofwoord kwetsend zou hebben geklonken. En nooit zal er een onzer geweest zijn, die Van Looy heeft gelezen, zooals men dat behoort te doen, en de groote geestkracht, het geniaal psychologisch vernuft en het levenscheppende van zijn zuivere ziel heeft voorbij gezien of zelfs maar onderschat.

II.

Van Looy was een meester, die zijn grenzen kende. Hij was van nature geen schepper van gestalten of figuren, maar een verteller. De neiging tot ontrafeling was dezen kinderlijken, gelukkigen mensch volkomen vreemd, wat allerminst inhoudt, dat zijn wonderlijk rijke en spiedende geest het menschelijk leven niet zou hebben doorgrond. Zoo kuisch en eerbiedig echter stond hij tegenover het levende, hetzij mensch, dier of plant, dat zijn liefde voor de voltooidheid des levens hem telkens deed schromen het verschijnsel met het ontleedmes aan te tasten. Integendeel: deze leven-zegenende minnaar vermocht niet anders dan zijn kuische genegenheid, zijn onvertroebelde gevoelens, hymnisch te vertolken, en waar hij - burgerman, doch geestes-aristocraat zonder weerga - in zijn liefde voor de menschen en de wereld ontgoocheld werd, vond hij de meest kiesche manier: die der fantasie, om aan zijn nog steeds vergevend glimlachende verontrustheid vorm te geven.

Deze satire op de dwaasheid en de ‘zonde’ der wereld

[p. 137]

vinden wij in dat diepzinnige en verbeeldingsrijke boek ‘De Wonderlijke Avonturen van Zebedeus’. Ieder, die in Van Looy den beschrijver der uitwendige realiteit wil blijven zien en niets anders - ondanks De Nachtcactus, De Verjaardag en zoovele andere stukken - zal steeds door de enkele verwijzing naar dit werk zijn tegenstrevende argumentatie moeten herzien. Want in deze ‘Avonturen’ breekt de brandende wijsheid van den ouden Van Looy de staf over heel het stompzinnig complex dat moderne beschaving heet in een stijl, die hem als kunstenaar oneindig verheft boven het meerendeel zijner tijdgenooten en die op niet onverwachte maar zeker onweerlegbare wijze verduidelijkt, welk een geweldige geest en welk een ongeëvenaard creatief vermogen er in den eenvoudigen Van Looy huisden. Ik moet den hedendaagschen nederlandschen roman nog lezen, die in scheppende kracht en visionnaire verhevenheid dit werk van den niet-romancier overtreffen kan.

III.

Nogmaals: hebben wij Van Looy miskend?

Neen.

Hij heeft ons als een volstrekt onzichtbare, doch bestendig aanwezige goede genius geleid en wij hebben het prachtige voorbeeld van zijn werkdrift, zijn meesterschap over de hollandsche taal, zijn vitaliteit, en zijn onpretentieuse, geheimzinnige levenshouding, vaak pijnlijk gevoeld. Wij behoeven ons nooit te schamen over onze karigheid met openbare hulde, omdat wij zonder leugen kunnen getuigen, dat wij onze vereering hebben geuit op de eenig juiste wijze en de eenig juiste plaats: Van Looy's beeld dragen wij in ons hart, Van Looy's werken lazen wij bij, meer dan gewone, herhaling.

D.A.M. Binnendijk

Baarn, Maart 1930.