De Gids. Jaargang 93

[p. 273]

Wilhelm von Bode

Drie en tachtig jaar oud is Bode, op 1 Maart, in Berlijn overleden.

Een patriarch, deze opper-museumdirecteur, dien Scheffler eens ‘een Bismarck van het museum’ noemde en dien Thode, fijner tegelijk en moediger, gewagend van het oer-germaansch karakter van zijn scherp gesneden kop, met een viking heeft vergeleken. Omdat zijn leven rijk was aan koene tochten, onverschrokken gevochten veeten en schitterende buit, aan de ontdekking van onbekende landen, den bouw van trotsche burchten en de stichting van nieuwe gemeenten, omdat hij ook een meesterlijk strateeg was, aristocratisch regeerde en zijn vasallen gul beleende....

In deze woorden van hulde op zijn zeventigste jaar, klinkt al iets van het verzet, dat later, en ook bij zijn dood, luider is uitgesproken, maar dat op zichzelf op een hulde lijkt, omdat hij vóór alles een figuur en een karakter was, een figuur, die om haar grootheid tot ópzien noopte, een karakter, dat om zijn hoeken aanstoot gaf.

Als alle groote organisators was hij exclusief en tyranniek.

Greco heeft hij uit zijn museum geweerd. De moderne kunst hield voor hem op met het impressionisme, dat hij nauwelijks compleet aanvaardde, voor wat daarna kwam had hij een aan haat grenzende verblinding. Rodin vervulde hem met wêerzin. Wie onder de vakgenooten zich tegen zijn beleid of zijn meeningen verzetten durfde, was in het keizerlijke Duitschland van vóór den oorlog een gebroken man. Von Tschudi, dien hij, en hij alleen, voor Berlijn had kunnen redden, heeft hij naar München laten gaan. De tiara van Saïtaphernes is

[p. 274]

uit het Louvre verwijderd, maar de Florabuste heeft Bode in het Kaiser-Friedrichmuseum gehandhaafd....

Dit alles schijnt niet meer van bijster groot belang, nu wij het al op een afstand kunnen zien, en als de prijs van het grootsche werk, dat hij nalaat.

De Berlijnsche musea, niet veel anders dan een vorstelijk rariteitenkabinet en schilderijengalerij, toen hij, kort na den Fransch-Duitschen oorlog, als assistent eraan werd verbonden, heeft hij in omvang van gebouwen meer dan verdubbeld, aan inhoud en gehalte verveelvoudigd, en tot de, voor wetenschappelijke studie, best-ingerichte van de wereld gemaakt. Hij was de eerste, die in het groot brak met het systeem van nuchtere tentoonstelling, die boeiende en instructieve geheelen maakte van schilderijen en sculptuur uit een zelfde tijdvak, die voor de schilderijen de groote waarde van echte oude omlijstingen begreep - van echte!

De enorme sommen, die hij voor de verwezenlijking van zijn plannen noodig had, heeft hij weten te krijgen door kapitalisten voor zijn wagen te spannen, hen tot verzamelaars te maken, die aanvankelijk in de oude kunst vooral een goede geldbelegging zagen, maar die ten slotte, door zijn hartstocht meêgesleept, uit liefde voor de zaak, hem met groote schenkingen ondersteunden. Hij kocht nu niet alleen voor Berlijn, maar tegelijk voor deze verzamelaars, en had ook de hand in den aankoop voor tal van Duitsche musea, als Maagdenburg en Straatsburg vooral, waar adepten van hem de leiding kregen. Zoo kon hij het koopen zoo voortreffelijk organiseeren, dat hij een tijdlang de kunstmarkt van Europa volkomen beheerschte en zelf zijn prijzen bepalen kon.... tot hij werd verslagen door Amerikaansche geldmagnaten, die hij vergeefs belaagd heeft met invectieven.

Zooals hij het kapitaal in dienst van zijn zaak gesteld had, deed hij het ook het moderne verkeer: altijd tusschen de wielen, op reis naar tentoonstellingen, kunsthandelaars en veilingen in de groote centra, of naar stillere oorden, waar hij een nog niet uitgehaald nestje liggen wist.

Dit roerige bedrijf van den fel-hartstochtelijken antiquiteitenjager en zijn positie als de almachtige chef in een bureau, waar van zóóveel musea en collecties, in Duitschland en daar-

[p. 275]

buiten, het opperste bewind gevoerd werd, gaven hem iets van een spoorweg- of petroleumkoning, maar beletten hem niet een vurig student te blijven en een geleerde te worden van den allereersten rang. Want de groote, de bijna onfeilbare kenner is hij geworden door het contact van alle uren, dat hij in zijn museum en op zijn reizen had met de werken van kunst, die hij najoeg en betuurde, omdat hij ze - als Bredius, met wien hij veel heeft samengewerkt - liefhad uit een wezenlijken schoonheidsdrang.

Hij was de geboren ‘amateur’, en uit zijn liefde putte hij een kennis, die hij bewust wist uit te breiden en op te bouwen, omdat hij - aanvankelijk bestemd en opgeleid voor advocaat - ook met die scherpzinnigheid en zin voor het systematische begaafd was, die goeden juristen eigen is. In dit opzicht herinnert hij aan Courajod, die overigens, met zijn bescheidener aard en teêrder gemoed, bij alle gelijkenis in loopbaan en ontplooiïng, zoo zéér van hem verschilde....

Rembrandt gold een van zijn oudste bewonderingen en de bewondering-zelf voor de rijpe werken van den meester deed hem vragen en zoeken naar wat daaraan was voorafgegaan. Zoo werd hij de ontdekker van verscholen werken uit Rembrandt's vroegen tijd, de eerste, die van zijn ontwikkelingsgang een helder beeld ontwierp en, met Hofstede de Groot, de bewerker van die monumentale uitgave van Rembrandt's oeuvre, die wel definitief zal zijn.

Hij heeft ook voor andere meesters pionierswerk gedaan, het genie van Frans Hals in het volle licht gezet, de grootheid van Hercules Segers helpen ontdekken. Zóózeer is hij wellicht de beste kenner van onze zeventiende-eeuwsche schildersschool geweest, dat zijne toeschrijvingen, naar Friedländer's getuigen, vrijwel algemeen erkend en als vanzelfsprekend zijn geworden en men al vergeet, dat zij van hem afkomstig zijn. Nog een paar jaar vóór zijn dood gaf hij een nieuw boek over Adriaan Brouwer, en het onderwerp zelf bewijst hoezeer het de schoonheid is, die hij liefhad.

Hij bezat een kieschkeurig oog voor houding en gehalte, hij had in hooge mate ‘qualiteitsgevoel’, en hij was een ‘kenner’, niet in den beperkenden zin van den expert, dien het om een etiket en een taxatie te doen is, maar een kenner met het

[p. 276]

edeler bedoelen een kunstwerk, een artist, een tijdvak voluit en wezenlijk te verstaan.

Nog jong, in 1887, schreef hij een ‘Geschichte der deutschen Plastik’, die vandaag wel ten deele verouderd, maar nog altijd onmisbaar is. En in een tijd, waarin dat niet meer mogelijk scheen, heeft hij voor het ‘Deutsche Museum’, dat alleen zijn geest voltooid zag, een verzameling Duitsche beeldhouwkunst weten bijeen te brengen van het beste gehalte. Maar sinds hij Italie had leeren kennen, hing zijn hart toch vooral aan de Italiaansche sculptuur, en hij werd de schrijver van een nieuw hoofdstuk in het boek der kunsthistorie, toen hij de kleine bronzen begon te verzamelen, waarvan de diepe beteekenis, als dikwijls de meest persoonlijke uitspraak van de artisten, lang was miskend. Met deze vondsten en zijn studies over het Italiaansche meubel en den albarello heeft hij ons begrip van de renaissance wezenlijk verruimd en verfijnd. Zooals hij iederen pelgrim over de Alpen aan zich verplicht heeft met zijn geregelde revisie van Burckhardt's ‘Cicerone’, en wien niet met zijn grootscheepsche publicatie van de monumenten der Toscaansche renaissance-sculptuur.

Het was altijd een greep als Bode een nieuwe belangstelling vond.

Hij heeft zelf eens verteld hoe de in de jaren zeventig begonnen invoer van Perzische kleeden in Duitschland hem gevoelig maakte voor de veel rijper schoonheid in kleur en teekening van de oude oostersche tapijten, die hij, op zijn reizen, in groot aantal in kerken, musea en paleizen had gezien en die hem bijzonder interesseerden, omdat hij ze zoo telkens weêrgegeven vond op schilderijen, al van den tijd van de Italiaansche en de Nederlandsche primitieven af. Voor de coloristen onder de vijftiende-eeuwsche Venetianen en de Hollanders van de zeventiende eeuw meende hij zelfs te mogen denken aan invloed van de harmonieuse kleurenweelde van deze weefsels. Niet tevreden met het weinige, dat men toen - nog vóór Karabacek's onderzoekingen over de opschriften - van die boeiende dingen wist, begon hij, naar aanleiding van een prachtig oud-Perzisch tapijt in zijn museum, een studie, waarbij hij voor de dateering een leiddraad vond in de schilderijen. Zoo werd hij een der grondleggers van de wetenschappe-

[p. 277]

lijke studie der tapijtkunst, maar begon nu de oude tapijten ook te verzamelen en schonk ten slotte aan zijn museum zijn eigen rijke collectie ervan. Abdoel Hamid had in denzelfden tijd aan Wilhelm II het prachtige portaal van het kasteel Mschatta, uit de buurt van Damaskus, geschonken - en om deze twee elementen rangschikte hij nu een geheel nieuwe afdeeling van zijn museum: de kunst van den Islam, die een schitterend geheel geworden is.

Ongeloofelijk veelzijdig en ruim in appreciatie van alle oude kunst, ontwierp hij ook een Oost-Aziatisch museum voor de schatten van kunst, die als ethnographica in stoffige kasten verscholen waren....

Ik heb gepoogd een denkbeeld te geven van de nieuwe gedachten, die hij aan de kunstgeschiedenis en het museumwezen gaf - meer in bijzonderheden bij zijn zeshonderd groote en kleinere geschriften stil te staan, waaronder veel polemiek en vlotte journalistiek is, heeft hier geen zin.

Het is dankbaarder nog iets te zeggen van zijn methode. Hij was van alle lyrische kunstbeschouwing afkeerig, en ook het wijsgeerig schouwen, het zoeken naar wat aan alle kunstverschijnselen ten grondslag ligt, trok hem niet aan. Hij was geen artist en geen filosoof, maar veeleer een philoloog. Hij zocht zorgvuldig naar alle documenten, om uit een reeks van aanwijzingen een waarschijnlijkheidsbewijs te construeeren voor wat, tenslotte, het kijken hem had geleerd. Want hij was geen kunsthistorische notaris; hij kéék, en had vertrouwen in wat hij met zijn oogen zag.

Hij had een feilloos visueel geheugen, en in het profiel, dat Veth van hem teekende, ziet gij den blik van die scherpe oogen, die in laatste instantie zijn beste instrumenten zijn geweest. ‘Croire c'est regarder’ had de leus kunnen zijn van zijn rijke leven.

Jan Kalf.