De Gids. Jaargang 86

[p. 438]

Over de getuigstukken voor ‘de dubbele storm’.

Van meer dan één zijde gevraagd naar het aandeel van geschiedenis en van verdichting in zijn novelle de Dubbele Storm, geeft de schrijver de volgende inlichting.

De stuurman Kramon en zijn gezin zijn bedenksel van den schrijver. Het schip Paralos echter is historisch en was een der twee of drie staatsschepen, bestemd vooral voor het overbrengen van berichten en opdrachten. Deze schepen waren met enkel Atheensche burgers bemand, met een hooger dagloon dan de bemanning der oorlogschepen, en die als het ware een eigen gilde vormden, bij het Atheensche zeewezen hoog in aanzien.

Sophilos de oligarch is mede bedenksel; dat er echter een oligarchische partij was, de demokratie hatend en zinnend op haar val, behoeft niet betwijfeld te worden, hoe eensgezindpatriottisch de Atheners zich bij de uitrusting der nieuwe vloot ook hadden betoond.

Bedenksel is eveneens Sosikles, de gekke Heer. Voor den schrijver vertegenwoordigt hij een gemoedsontwrichting, die in den langdurigen oorlog bij vele Atheners wel ontstaan zal zijn, zich openbarend in een zekere overmoedige onverschilligheid, gepaard aan galgenhumor.

Een bedachte figuur eindelijk is ook Nardenia, de hetaere, wier naam de schrijver afleidde van een plant, nardos geheeten, waaruit welriekende olie bereid werd. Lichte vrouwen hebben ten allen tijde een rol in de politiek gespeeld; het staat

[p. 439]

vrijwel vast, dat Alkibiades, ook in ballingschap, van toestanden in Athene goed op de hoogte bleef, en bij hèm mag men nog eerder dan bij iemand anders, het gebruik van vrouwlijke agenten onderstellen. Uit den tijd der Perzische oorlogen, ten slotte, is wel zulk een vrouwlijke agent bekend, Thargelia genaamd.

Aristodemos en Kleophon daarentegen zijn historische figuren. De eerste, wiens juiste staat en bevoegdheid in de demokratie niet geheel helder is, werd de leepoog bijgenaamd; Kleophon was bekend om zijn ruwheid en heftigheid; de berichten gedoogen om in hem een eerlijk, doch al te dweepziek patriot te zien.

Ook de andere personen zijn historisch.

Bedenksel van den schrijver is Theramenes' brief en het geknoei daarmêe, maar dat die tijd niet de persoonlijke handteekening kende en het schrift veel lichter na te bootsen was, moet historisch heeten. Bedenksel ook is de volmacht door Thrasyboulos aan Theramenes gegeven; bedenksel ook het gebruik door Aristodemos gemaakt van de invallende schemering om zijn voorstel door te drijven, al spreekt Xenophon's bericht over die volksvergadering wel degelijk van de schemering als beletsel om de handen te tellen. Bedenksel ook is het optreden van de strategen in twee groepen, met ieder één woordvoerder. Bedenksel eveneens de dood van Hagnon tijdens de Apatouria en Theramenes' blijven buiten het gekuip, dat de burgers in rouwkleeren naar de Ekklesia dreef.

Bedenksel is het motief der voedselschaarschte. Het leek den schrijver aannemelijk, dat er naast de zeer natuurlijke woede over den dood der drenkelingen en naast het gedoe der oligarchen, nòg iets geweest is, het volksgemoed opzweepend tot dien graad van onredelijkheid, welke den strategen zoo noodlottig werd; hij meende dat iets te mogen zoeken in het uitblijven van graanschepen uit de Zwarte Zee, daar in de maanden vóór den siag bij de eilanden de noordelijke wateren door de Spartaansche vloot beheerscht werden. De houding van de vrouwen der volksklasse voerde hij eveneens op eigen verantwoording in. Hij achtte zich

[p. 440]

daartoe gerechtigd, al denkend aan de oortogsverwildering, aan het feit ook, dat de meeste mannen op de vloot of op de muren waren, en daarbij aan de moeite, die Kleophon zou gehad hebben om zijn onverzoenlijke politiek door te drijven, zoo de vrouwen niet op zijn hand waren geweest. Uit Aristofanes zou men wellicht iets anders opmaken, doch zijn Lysistrate valt in de eerste jaren der blokkade, het proces der strategen in een der laatste; er kan veel gebeurd wezen in tusschentijd, en uit Aristofanes zelven weet men genoeg, hoe cordaat en heftig de Atheensche vrouwen konden zijn. Mocht men eenmaal die rol aan de vrouwen toedichten, des te eer was het dan geoorloofd om de verbittering over de voedselschaarschte vooral hèn, de huismoeders te doen opzweepen tot de uiterste onredelijkheid.

Nu nog Theramenes. In ouden en nieuwen tijd werd verschillend over hem gëoordeeld. Macaulay, naar de schrijver vernam, vergeleek hem met Talleyrand. Men zal deze en andere vergelijkingen wel kunnen volhouden, doch zeker is het billijk ieder zijner daden op zich zelve te beoordeelen. Over zijn houding bij het proces der strategen liet de schrijver zich voor een groot deel leiden door het uitvoerige onderzoek van Dr. M. Valeton, die Theramenes hier vrij pleit, en óók betoogt, dat in dit proces het formeele recht niet geschonden werd, hoe schandelijk de veroordeeling ook was. Hier bepaalt men zich nu tot enkele opmerkingen.

In de novelle heet Theramenes de Draaier: zijn ware bijnaam was Kothornos. Het woord Kothornos, in de beteekenis van tooneelschoen nog wel eens gevonden, was in den ouden tijd de naam van allerlei schoeisel, dat evenals onze pantoffel, voor den linker en voor den rechter voet het zelfde model had, en daarom met ieder lid van het paar aan beide voeten met gelijk gemak kon worden gedragen. De schrijver vond er geen Hollandsch woord voor, terwijl windhaan hem minder geschikt leek; toch doelt de uitdrukking Kothornos op zoo iets, wijl zij Theramenes wilde kenmerken als een man, die met gemak van de eene partij naar de andere overspringt, - tenzij men er liever een spot in wil zien op zijn trots, op een theatrale houding.

Dit over zijn bijnaam, en zeker was Theramenes van

[p. 441]

neiging een middenman, wat hij eens heeft kunnen bewijzen door de invoering van een staatsvorm, uit aristokratische en demokratische elementen gemengd. Maar op zijn naam kwam in den aanvang van zijn loopbaan al een vloek als het ware, door zijn houding in de samenzwering der Vierhonderd, ook de samenzwering van Antiphon genoemd. Den schrijver schijnt het uit Thucydides vrijwel te bewijzen, dat Theramenes, toen hij bij die samenzwering zich aansloot, van Antiphon's diepste, landverraderlijke plannen niet geweten heeft; velen in Athene achtten de volle demokratie toen een ramp, en dat hij meedeed aan een greep naar een meer geschikten staatsvorm, mag men hem niet misduiden. Doch hij was in dien tijd bentgenoot van Antiphon en in vriendschaplijk verkeer met hem, maar later, toen de misdadige plannen van den dweepziek-aristokratischen grijsaard hem bleken, trad hij tegen hem op, en werd aanklager in een proces, dat den ouden leider ter dood bracht; - het is hem door velen nooit vergeven, hoewel het volk hem als een redder beschouwde en zijn gemengden staatsvorm aannam. En als men overweegt, hoe lang Andokides in minachting was, al had ook hij toch goede redenen voor zijn aanklagerij, dan begrijpt men nog beter, hoe vele Atheners steeds argwanend bleven tegen Theramenes.

Ook tegen de strategen trad hij weer op als aanklager; zeven jaar later, tegen zijn eigen wapenbroeders, de beste krachten van den staat, de redders in den uitersten nood. Maar als men in Xenophon's beknopt gestyleerd bericht de uitdrukking beschuldigen of aanklagen opvat als bezwarend getuigenis afleggen, ziet men snel, dat Theramenes niet anders doen kon. Er was een verzuim gepleegd; de strategen hadden lang vergaderd, - het was nu eenmaal waar; vele andere getuigen konden en moesten het staven, en Theramenes, die er alles van wist, ware met liegen dom geweest en in het nadeel der strategen. Maar hun vrienden zullen in Theramenes wel weer den man hebben uitgekreten, die zijn vrienden verried nù, zooals hij het vroeger Antiphon had gedaan.

De schrijver wil er enkel nog op wijzen, hoe Theramenes, ook nadat zijn eigen staatsvorm weer door de volle demokratie vervangen was, verscheidene jaren met grooten moed

[p. 442]

en bekwaamheid onder Alkibiades heeft gediend in hooge commando's en nooit een verwijt van ontrouw aan het vaderland gehoord. Hij meende dien draaier te mogen voorstellen als een krachtig en eerlijk vaderlander, minder geniaal dan Alkibiades, minder rechtuit dan Thrasyboulos, geen held, maar krachtig en eerlijk dan toch, al was hij eerzuchtig en zeker van een lenigen geest, met kronkelgang vertrouwd, tot wending steeds bereid, en van een gemoed, meer belangstellend in staatkunde dan in personen, meer in gedachten dan in gevoelens.

Wie zich een eigen oordeel vormen wil, moet tot de bronnen gaan, Xenophon's Hellenika allereerst, en zéér zij hem aanbevolen de helaas in het Latijn geschreven studie van Dr. M. Valeton (Mnemosyne, XLVIII, 1. - 1920).

Ch.M. van Deventer.