De Gids. Jaargang 86

[p. 508]

Nog eens het rapport der museum-commissie.

Toen ik in ‘De Gids’ van October 1921 eenige ‘Aanteekeningen bij Huizinga's artikel over het Rapport der Museum-Commissie’ mocht geven, teekende de Rédactie daaronder in een noot aan, dat het in dezelfde aflevering verschijnende artikel van R.N. Roland Holst niet onder mijn oogen was gekomen, doordien ik reeds begin September naar Ned. Indië vertrokken was. De duidelijke bedoeling van die noot was, dat, ware de beschouwing van Holst mij toen bekend geweest, ik, tegelijk met mijn opmerkingen bij Huizinga's stuk, er allicht ook eenige naar aanleiding van dat van Holst ten beste zou hebben gegeven. Het zij mij dan vergund dit - al kom ik onwillekeurig een beetje met de nachtschuit - nu nog achterna te doen. De wakkere en ook wel behartigenswaardige beschouwing van Holst, met haar ‘grillig geuite meeningen’ blijft immers thans nog de aandacht waard.

Ik kom dus, alle détails vermijdend, met enkele algemeene opmerkingen op de zaak terug. En men gelieve zich deze te denken als aansluitend bij waar ik op bladz. 113 van de October-aflevering ophield.

Ten eerste dan zou ik Holst hetzelfde willen toevoegen wat ik Huizinga gezegd heb. Dat namelijk, hadde hij aan al de beraadslagingen zelve der Commissie deelgenomen, (en de discussies zouden daar stellig soms aan gehalte nog door gewonnen hebben) hij daarna toch misschien anders zou geschreven hebben dan hij het nu deed. Ook al omdat hij,

[p. 509]

evenals ik, van de debatten in menig opzicht zou hebben geleerd en er tot bezonkener oordeel door zou zijn gekomen.

Met name geldt dit van zijn voorafgaande beschouwing over het wenschelijke eener vermenging van de schilderijen met andere kunstvoorwerpen, - van het geven van een ‘sfeer’ aan het los geworden kunstwerk. Het denkbeeld is geenszins nieuw en de zaak is wel degelijk ter sprake geweest. Maar terecht is er op gewezen, hoe alle proeven, welke in buitenlandsche musea tot nog toe in die richting genomen werden, op teleurstellingen zijn uitgeloopen. In woorden laat zich het denkbeeld voortreffelijk aanprijzen. In de praktijk blijkt het als stelsel weinig te voldoen. Zooals Holst het voorstelt zouden het eigenlijk demonstraties van de cultureele eenheid der Renaissance moeten worden. Dit nu zou dan toch meer op den weg van een speciaal Historisch Museum liggen. En hij zelf voelt ook wel, dat het principe al te licht in een schijn-reconstructie van Renaissance-vertrekken zou uitloopen. Het gevaar van de door H. aanbevolen methode ligt inderdaad voor de hand. Een kijkdag bij Frederik Muller biedt vaak een zeer smakelijk aspect. Voor een blijvend museum verlangt men een strenger geordende wijze van exposeeren. Van geringschatting der gebruik- en sierkunst is bij deze bezwaren geen de minste sprake. Integendeel ligt in het Rapport duidelijk de wensch uitgesproken, deze als volkomen ebenbürtig met andere kunsten behandeld te zien. Niet als stof voor ‘speciaal-studie.’ Maar naast de andere gelijkwaardige kunsten. Met haar vermengd, noch ook door haar gestoord.

Bij dit alles dient in het oog gehouden te worden, dat Holst volkomen gelijk heeft, waar hij de in haar wezenlijke functie nog levende Notre-Dame ver boven welk Museum ter wereld zou willen stellen. Maar de zwaar herstelde Sainte-Chapelle, waar geen dienst wordt gehouden, kan men al heelemaal niet meer op denzelfden rang plaatsen. Er valt nu eenmaal niets aan te veranderen. De losse kunstwerken uit alle eeuwen, zijn vervreemd van hun oorspronkelijke milieus, omdat deze zelve immers verdwenen zijn. Wat kunnen wij er anders mee doen dan ze met eerbied behandelen en hen zoo waardig mogelijk demonstreeren in die, ik erken het volmondig, eenigszins als weeshuizen te

[p. 510]

beschouwen inrichtingen, welke wij musea noemen, doch waarvan, voor wie er voor open staat, nog zoo groote verheffing vermag uit te gaan.

De opmerking van Roland Holst, dat geen Commissie er toe in staat zou zijn, uit te maken, wat absoluut gesproken al of niet tot het ruimer gebied der wereldkunst behoort, is onweerlegbaar. Maar even juist is de er aan voorafgaande, dat men in een principieel Commissie-rapport niet die fijnere schakeeringen van twijfel en reserve mag zoeken, die een essayist persoonlijk tot zijn beschikking houdt. En wanneer de Commissie den weg wees tot een stelliger schifting, die het kleiner belang van het grootere tracht te onderscheiden, dan besefte zij natuurlijk zeer wel, dat deze natuurlijk nooit voor volgende geslachten bindend kan worden geacht. De verhoudingen moeten elastiesch gehouden worden en elke generatie blijve in staat, naar haar eigen inzicht op nieuw te schiften, - zooals zij dat trouwens zonder onze toestemming vanzelf wel doen zal. Als wij voor ons dan ook maar vrijuit naar ònze inzichten mogen handelen.

In mij zal de stelling van R.H. dat de Egyptische, de Buddhistische en de meeste vroegere ‘exotische’ kunst, in het groot genomen rituëele kunsten zijn geweest, geen principiëel bestrijder vinden. Maar wel acht ik het gewaagd, te decreteeren, dat de voortbrengselen dier kunst daarom niet anders dan weder afzonderlijk zouden mogen worden geëxposeerd. Onder de archaeologen en historici hebben er velen gezegd: Afblijven van de Egyptische en Assyrische kunst. Die kan men niet scheiden van de cultuurgeschiedenis. Zij behooren òns. Holst veroordeelt dat evenals wij. Maar nu zou hij op zijn beurt willen zeggen: Afblijven van de plastiek dier vroege beschavingen. Zij zijn niet te scheiden van het rituëele. Maar hun ritus behoort immers ook tot de cultuurgeschiedenis. En zoo zou Holst deze hooge kunstwerken ten slotte, zijns ondanks, weer terugdringen naar de historici; al was het dan misschien meer speciaal tot de godsdienst-historici, - terwijl zij toch om hun manende hoogheid niet enkel aan de vakmannen maar aan ons allen toebehooren.

Neen, maar zij mogen niet behandeld worden ‘als ware

[p. 511]

het renaissancistische kunst’ zegt Holst. Dit lijkt mij echter een gevaar zien, waar het niet ligt. Zeker, het tegenwoordige Museum-begrip is afkomstig van de Renaissance. Maar daarmeê wordt alles wat in een museum ondergebracht staat nog niet geteekend tot kunst als die van de Renaissance. Wanneer er tegenwoordig wel eens, - en vooral bij sommige moderne Duitschers kan men dat aantreffen - over Egyptische kunst in hyper-aesthetische termen gesproken wordt, dan ergert ons dat, doordien hiermeê de eigenlijke grondaard van al wat Egyptiesch is miskend wordt. Want het is zelfs, al gaat het niet best anders, al een beetje bedenkelijk, om van Egyptische kunst te spreken, omdat deze, strikt genomen, nauwelijks ooit als zoodanig bedoeld geweest is. De bouwers van het Commissie-project hebben dit echter zeer wel geweten. En het is dan ook heusch onjuist, dat, naar de ideëen van het Museum-rapport, rituëele objecten als louter aesthetische uitingen gewaardeerd zouden worden, en even onjuist, dat men de schatten der oudheid als het ware de moraal der renaisancistische kunst op zou willen dringen.

Ook zonder de godsdienstige bedoelingen der Egyptenaren te deelen, of deze zelfs maar bij benadering te kennen of te begrijpen, worden wij vervuld met eerbied en ontzag bij het aanschouwen van hun plastiek. En wij kunnen haar voortbrengselen niet anders eeren dan door ze als verheven objecten te bewaren. En we hebben daarvoor geen andere plaatsen dan onze musea, die we dan ook zoo voornaam en waardig moeten maken als in onze vermogens ligt. Maar het souligneeren van: dìt moet men aesthetisch, en dàt moet men.... ja, hoe eigenlijk?.... religieus? beschouwen, zou ten zeerste bedenkelijk geacht mogen worden, ook al, omdat hier, moeielijker haast dan ergens anders, een straffe grens te trekken valt.

Maar er is nog een andere reden, waarom een arbitrair scheiden van priesterlijke kunst en van leeken-kunst ongewenscht ware. Evenals (laat het ons dan maar blijven noemen:) kunstwerken, die als dragers van een bepaalden eeredienst ontstonden, bij het wegsterven van dien eeredienst een absolute waarde behouden, buiten hun onmiddelijke ontstaansreden om, - evenzoo vermogen zulke kunstwerken, die uit

[p. 512]

goeddeels aesthetische bedoelingen ontstonden, ons ook nog anders dan zuiver aesthetisch te treffen. Bij het zich overgeven aan alle verheven voortbrengselen van den menschelijken scheppingsdrang, is er een element, dat wij maar al te moeilijk onder woorden kunnen brengen. Terwijl zij ons ontroeren, voelen wij ons tegelijkertijd met deemoed vervuld en met trots. Wij voelen ons klein en nietig tegenover hun hoogheid, en tevens trotsch, omdat wij in onze kleinheid toch iets van verwantschap meenen te voelen met de scheppers van zulke werken, die, hoe dan ook, toch beeldende uitingen zijn van den menschelijken geest.

Zooals het menschelijke kunstvermogen de religie gediend heeft, zoo heeft een hoogere wijding alle menschelijk kunstvermogen bezield. Religie en kunst zijn verheven geestesspanningen, die zich beiden door het beeldend vermogen konden manifesteeren. Ook de niet door een eigenlijke religie gedragen kunstenaar kan in zijn ziel diep bewogen zijn door de openbaringen van het eeuwige.

Maar of wij voor ondoorgrondelijk rituëele of voor machtige leeken-kunst komen te staan, - beide hebben wij in de eerste plaats te beschouwen, zeer zeker niet met ‘aesthetiesch intellectualisme.’ Beide hebben wij vóór alles te naderen met eerbied. Met een eerbied, die onzen hoogmoed moge temperen, onze vreugden moge veredelen, onzen geest hooger moge richten, en door welke velen, die in gezindheid zoo ver uiteen schijnen te loopen, zich kunnen vereenigen in dien gezamenlijken geest van opzien naar het onuitsprekelijke, die misschien wel de groote eeredienst voor allen zou mogen worden genoemd.

Jan Veth.