De Gids. Jaargang 84

[p. 155]

Bredero.

J. Prinsen J. Lzn., Gerbrand Adriaensz. Bredero. Amsterdam 1919 Mculenhoff.

Wat kan Bredero nog voor onzen tijd zijn? Ziedaar de vraag die voor een juiste beoordeeling van Prinsen's smaakvol boekje het punt van uitgang behoort te vormen. Immers de historische juistheid klemt hier niet in de eerste plaats. Ongetwijfeld acht de schrijver zelf zijn opvatting over den dichter Bredero ook uit zuiver geschiedkundig oogpunt onaantastbaar. Maar Knuttel heeft deze meening in de Gids van 1919 (II, 61 vgg.) bestreden, en ik zou met dezen gelooven haar te kunnen bestrijden. Thans komt het evenwel daarop niet aan. Wanneer onze tijd aan andere gedachten en gevoelens behoefte heeft dan de zeventiende eeuw, wanneer de schrijver der letteren meent, dat hij tot het verdiepen en verbreeden van het geestesleven zijner tijdgenooten een oud auteur kan gebruiken, door dien op zijn eigen wijze te interpreteeren, wanneer eindelijk van zulk een auteur een beeld ontstaat dat misschien niet met de werkelijkheid overeenstemt, doch dat wèl onze ziel verruimt en verrijkt: wie zou zich aan zulk een behandeling der historische stof kunnen stooten? Mits men haar maar niet voor geschiedschrijving en niets dan geschiedschrijving uitgeeft. En voor het wekken van dien schijn bestaat bij een eenvoudig populair werkje als dit geen gevaar. Kan de Bredero, dien Prinsen ons in gloênde verven schildert, onze gemoederen opbeuren, troosten, verheugen: waarom zouden wij hem dan niet dankbaar aanvaarden? Hem te verstooten uit historische angstvalligheid is even

[p. 156]

dwaas als verwijten te maken aan een twintigste-eeuwer die het kasteel zijner vaderen van centrale verwarming en electrisch licht voorziet. Het beeld gaat nog verder dan mijn betoog: het is verkieslijker, dat zulk een kasteel levend blijft. Laat ons ook onze oude dichters levend houden. De Bredero van het geestelijk dualisme, door de smart over de onbereikbaarheid van gedroomd geluk in een roes van wijn en vrouwen gejaagd, de geteisterde dichterziel, die tegen het leven in verzet komt, waarom dien Bredero misgund aan degenen, wien hij een vriend kan worden?

Het zij herhaald: Prinsen acht zijn Bredero wèl historisch. Dit mag mij thans om het even zijn. Het boekje heeft een strekking, die tegelijkertijd ruimer en enger is dan die van een eigenlijk geschiedwerk. Ruimer, doordat het iets zijn wil voor degenen, die aan het heden zoo druk te werken hebben, dat zij aan het verleden niet toekomen. Enger, daar de schrijver er niet alles in vertelt, wat hij van zijn onderwerp weet. De letterkundige geschiedbeschrijving weerspiegelt het litterair voelen van een tijdperk. Bij de jongste periode van poëzie en proza, die den meesten onzer versch in het brein ligt, past de historiographie van Prinsen. In vroeger tijden schreef men kunstwetboeken, compendia der litteraire opvattingen. Meestal verschenen die, wanneer die opvattingen zelve, onbewust als zij eerst leefden in de scheppingen der kunstenaars, over hun hoogtepunt heen waren. Matthijs de Castelein beteekent het einde der rederijkerij, Boileau de inzinking van het classicisme. Sedert de wereld de groote romantiek beleefd heeft, is er voor zulke codificaties geen reden van bestaan meer. Thans schrijft men de geschiedenis der letteren, die van de romantiek zoowel den historischen factor als het gevoelselement behouden heeft. De mogelijkheid bestaat dus, dat ook het litterair geschiedwerk het einde eener periode aankondigt. Zoo vragen wij ons af: zijn de gedachten en gevoelens, waaruit Prinsen's werkje geboren werd nog die van het heden en van de toekomst?

De leuze van het tijdperk, dat wij laatstelijk doorleefd hebben en waarvan hier in het midden gelaten wordt of het reeds ten einde is, was: waarheid. Waarheid hetzij tegenover de uiterlijke, hetzij tegenover de innerlijke verschijn-

[p. 157]

selen. Zoo ontstonden ons naturalistisch proza en onze individualistische poëzie. Deze twee richtingen vinden wij in de litteratuurgeschiedenis weerspiegeld. Wij kennen de veelgesmade pragmatische en de z.g. aesthetische geschiedschrijving. Het reeds door velen waargenomen verschijnsel, dat de zuiver individualistische poëzie, ondanks haar verrukkende schoonheid, voor een andere heeft moeten plaats maken, brengt dezen twijfel op de lippen: is die aesthetische litteraire historie voor ons nog wel het goede?

Dit vraagpunt heeft een vrij diepgaande beteekenis. Prinsen's boekje staat niet op zich zelf. Het is een verschijnsel, uitvloeiend uit een kracht, die onze hedendaagsche samenleving doortrekt. De trotsche burchten van wetenschap en kunst worden belegerd door talrijke hongerende scharen. De menschheid, op eenmaal schrikkend voor de ijdelheid van haar bedrijf, roept om vulling voor haar holle ziel. Onverbiddelijk hebben ‘l'art pour l'art’ en de wetenschap om haars zelfs wil afgedaan. De tijden zijn voorbij, waarin de geestelijke schatten als in onderaardsche kamers opgeborgen werden. Zij mogen niet langer bestaan alleen om hun eigen schoonheid en kostelijkheid: zij zijn er voor de menschen. Daarom hebben wij alom volkshoogescholen zien verrijzen, daarom moeten de eerste mannen der wetenschap hun kennis en gedachten voortaan óók in werkjes van het soort waartoe dit van Prinsen behoort, neerleggen.

Men begrijpe dus goed waar het om gaat. Als de litteratuur-beschouwing, welke men de aesthetische noemt, voor onzen tijd niet meer de ware is, als dit boekje ontstond uit opvattingen, die zinkende zijn, dan heeft het zijn bestemming gemist.

Welnu dan, verlangen wij nog naar den stakkerd van een Bredero, dien Prinsen ons geeft, onzeker in alles, zonder richting, zonder lijn? Worden wij gesterkt en geschraagd in 's levens moeilijkheden door den dichter, die al zijn kracht vergoot in driften van den dag, gejaagd door de vlagen hier en daarheen? Zullen wij beter kunnen voortkosteren in het geleide van een die als Peer Gynt 's levens zin miste, ‘omzweefd door een droeven, dwazen lach’, maar zonder de verlossing bij een Solvejg?

Als er geen andere Bredero mogelijk is, laat ons dan zijn

[p. 158]

werken voor ons volk sluiten, en ze naar de boekenplanken der geleerden verbannen. Die Bredero heeft voor het leven geen waarde. De tijd van het uitsluitend aesthetisch genieten is er geweest, hij neigt ten einde. Als er later weer rust, welvaart en evenwicht in de samenleving zijn, zal hij misschien terugkeeren. Eerder niet.

Maar er is nog een andere Bredero. Niet de artiest, maar de mensch. Niet de zwalkende, maar de geloovende. Niet de gedrevene, maar de willende. Waarom moest het ‘Aendachtig Liedboek’ in een paar bladzijden afgehandeld worden? Op de stemming van dat deel van het Liedboek is juist een Bredero-figuur op te trekken, die niet dualistisch, niet onzeker, niet vertwijfelend is. Daar staat de Bredero met een lijn, de lijn van zijn eigen onverwoestbaren wil omhoog. Hoe zou het ook anders kunnen bij zulk een dichter, wiens grootsche vitaliteit Prinsen ons met zijn veelvermogende pen laat kennen? Zoolang de wil het krachtigst symbool der vitaliteit is, zoolang zal een figuur als Bredero met ‘Weltschmerz’ niets gemeen hebben, zal het de taak van den geschiedschrijver zijn vóór al het andere de lijn van zijn wil af te teekenen. En die lijn is juist in Bredero van zoo meesleepende schoonheid. Hij dorstte naar schoonheid met zijn heele ziel en zijn heele lijf. En hij vond ze ook. Maar onvoldaan in de schoonheid, die het lijf te genieten gaf, riep hij om meer en beter. En dan in de stille oogenblikken van inkeer, vond hij God. Evenals voor ons allen gelooven: strijden is, zoo was voor Bredero leven: zoeken. Door al zijn werk heen spreekt dat, maar wel het meest in het Liedboek: gelooven, strijden, zoeken, zijn de ziel van zijn ziel. En soms ook: vinden.

Ik zie den tijd, die schoonheidspassie verheerlijkt, als voorbij. Men mag smalen op de oude dichters, die zich als ‘zedemeesters’, als ‘predikers van nutte practische wijsheid’ voordeden. Die twee termen hooren echter niet naast elkaar. Nutte practische wijsheid is goed, maar banaal. Maar hij die zeden leert, kan de levende kracht der samenleving zijn. Mits zijn leeren maar dat leeren is, waarnaar in ieder eerlijk gemoed, volgens Ruskin's zeggen, een nooit getemperde drang is, mits zijn zeden maar spruiten uit een vrije, hooge, moedige levensopvatting. De aesthetische litteratuurbeschouwing blijft ondanks alles kil en koud. Zullen onze oude

[p. 159]

dichters ons helpen in den strijd om de verheffing van ons volk - en dat kunnen zij -, laten wij ons wetenschappelijk inzicht niet langer enten op de stervende aesthetiek, doch op de ethiek, die vol beloften ontbloeit. De menschen hebben het noodig, en de wereld zal er wel bij varen.

A.G. van Hamel.