De Gids. Jaargang 81

[p. 179]

Bibliographie.

C. Lekkerkerker, Land en Volk van Sumatra. - Leiden, Brill, 1916.

Doel van dit bekroond antwoord op eene prijsvraag van het Koloniaal Instituut is, ‘bekendheid te bevorderen met de hulpbronnen en de geestelijke en maatschappelijke krachten der bewoners’ van ‘het vooruitstrevende groote eiland van Nederlandsch-Indië;.... den grooten voorpost van ons eilandenrijk’.

Het eiland waar onze reputatie als koloniale mogendheid bijna haar graf had gevonden; het eiland ook waar veel ondernomen is om die te herwinnen, meer ondernomen kan en zal worden om ze te bevestigen.

Het oppervlak is 13½ maal dat van Nederland, maar de kustontwikkeling is ongunstig; de beteekenis der rivieren verkleind door het ontbreken van binnenlandsche waterverbindingen en door banken vóór de mondingen. ‘Er zijn heel wat streken aan te wijzen waar de afvoer der producten te kostbaar is en te lang duurt, waar de toevoer van menschen, van materialen te veel bezwaren ondervindt om economische ontwikkeling mogelijk te maken’. De toekomst van een dergelijk land is voor een groot gedeelte een spoorwegkwestie. Ook een van waterbouwkunde; het gedeelte van alluviaal Sumatra, dat door zijn moerassige gesteldheid aan den landbouw is onttrokken, is nog zeer groot.

Er wonen op Sumatra vijf millioen menschen, en in genereuse schatting zegt de schrijver dat er plaats is voor wel honderd millioen. Het dichtst bevolkte gewest (de Westkust) haalt er nog geen derde van de bevolkingsdichtheid van het dunst bevolkte op Java. Toch hebben in de 19de eeuw ook deelen van Sumatra onder een Europeesch bestuur gestaan, niet slechter dan dat onder welks bemoeiingen Java's bevolking van 4 millioen (in het begin der genoemde eeuw) tot de tegenwoordige sterkte aanwies. Er

[p. 180]

moeten dus factoren zijn die ondanks de vruchtbaarheid van den bodem en het reeds aanwezig zijn eener oude beschaving, ten nadeele van die deelen van Sumatra hebben gewerkt. Zij liggen in de configuratie van het land en den aard der bevolking. ‘De slagboomen tegen de ontwikkeling des lands, door de natuur opgeworpen, kunnen door de moderne techniek worden overwonnen; - de aard der bevolking, voor zoover die hare maatschappelijke ontwikkeling belemmert, kan ten goede worden gewijzigd door opvoedingswerk, dit woord genomen in ruimen zin’.

Techniek en opvoeding, het boek heeft er veel en veel hoopvols van te verhalen. De ervaringen, strijd, veroveringen der techniek gaat niet de schrijver in zijn werk, doch ga ik hier in deze korte aankondiging voorbij; de berichten die daarover tot de Nederlandsche dagbladen doordringen zijn veelal uitvoeriger dan die over het ‘opvoedingswerk’.

Van de verschijnselen en gewoonten, welkt dit laatste te bestrijden heeft, noemt de schrijver den treklust der bevolking; haar streven naar beperking van het kindertal; haar groote morbiditeit en mortaliteit; haar sexueele misstanden.

De emigratie naar het Maleische schiereiland is onder de Minaugkabauers eeuwenoud. ‘Zij is als het ware een volksinstelling geworden’, en zoo al niet zoo erg als in Ierland, ‘dan toch zeker wel als in Italië... Ongunstige politieke toestanden kunnen hier geen stimulans tot landverhuizing zijn; ongunstige economische toestanden slechts plaatselijk... Wij meenen in het matriarchaat de hoofdreden te moeten zoeken van de weergalooze en durende emigratie-ziekte. Direct en indirect. Direct, omdat flinke en pittige lieden, zooals de meeste Minangkabauers zijn, er zich niet bij kunnen neerleggen, dat de vruchten van hun vlijt ten goede komen niet aan hun kinderen, maar aan een groot getal medebewoners van hun familiehuis... Indirect omdat zij zoo gemakkelijk kunnen vertrekken. Zij laten geen vrouw en kinderen onverzorgd achter... Het verlangen naar een eigen individualiteit moet de grondoorzaak zijn der Minangkabausche emigratiezucht.’

Het matriarchaat doet ook de vrouwen tegen kinderzegen opzien, omdat practisch de zorg voor het kroost op haar alleen drukt. ‘Van den vrouwenarbeid ziet men (tengevolge der sterke mannenemigratie) in sommige streken werkelijk grove excessen’; ook daardoor vermindert de vruchtbaarheid. Vruchtafdrijving, door Verkerk Pistorius in 1871 voor de Bovenlanden ‘zeer algemeen’ genoemd, is voor het minst nog overbekend. Kinderhuwelijken komen op Sumatra vrij veel voor.

[p. 181]

Wat den gezondheidstoestand betreft, de Europeanen zijn begonnen met dien in plaats van beter, erger te maken. De gezeten bevolking bezat door haar afzondering een zekere veiligheid tegen sommige besmettelijke ziekten; de arbeiders op de ondernemingen kwamen overal vandaan, zoodat die brandpunten van besmetting werden; cholera en bacillaire dysenterie immigreerden mee en verspreidden zich uit Deli over het binnenland. Maar uit het kwaad is goed voortgekomen. De tabaksmaatschappijen hebben geleerden de middelen verschaft hun volk voor hen te behouden. Niet alleen dat door hun arbeid levenslust en werkvaardigheid der Delische koelies zijn toegenomen; die arbeid heeft ook inzicht verschaft in omvang, aard en bestrijdingswijze der volksziekten van Sumatra in het algemeen.

‘Het eerste licht, op de ziektekaart van Sumatra geworpen, doet het vermoeden rijzen, dat ons oordeel over den natuurlijken aanleg en de geaardheid van sommige volken oppervlakkig en onbillijk is. Waar een volk als onvatbaar voor ontwikkeling, ongeneigd tot geregelden arbeid wordt gekenschtst, is daar niet dikwijls gebrek aan volkskracht door veel ziekten de oorzaak dier eigenschappen? Is daar de hygiënist niet eer noodig dan de onderwijzer en de economische ijveraar?’

De grootste menschenverdelger op Sumatra schijnt de tuberculose te zijn, onder de Minangkabauers ‘geen armeluisziekte’. De pokken zijn nog lang niet uitgeroeid. Vele oorden teistert de malaria.

Het bestrijdingswerk is begonnen. De groote verbetering zal moeten komen door andere levensgewoonten, het natuurlijk gevolg van een omgewenteld maatschappelijk bestaan.

Tot die omwenteling ontstaat, dank zij het doordringen van den Europeaan en de werkzaamheid van zijn kapitaal, meer en meer de mogelijkheid. Zal de bevolking er gebruik van weten te maken?

Zij moet er toe worden opgeleid. Een belangrijk gedeelte van het boek is aan onderwijs en zendingsarbeid gewijd. De invloed van het onderwijs begint merkbaar te worden. ‘Vuilheid en vuilheidsziekten, kinderhuwelijken en andere misstanden op sexueel gebied, angst voor geesten, wreede gewoonten, zij verminderen alle’. Van Palembang wordt aangeteekend: ‘belangstelling ontwaakt vrij snel’; van Atjeh: ‘de aanleg van het volk valt mee’; van de Westkust: ‘zeer sterke drang naar intellectueele en economische ontwikkeling’; - ‘het onderwijs helpt mee aan de afbrokkeling van het matriarchaat’; - ‘de strijd tusschen ouderwetschen en modernen neemt in het Minangka-

[p. 182]

bausche land een acuut karakter aan’. - Djambi: ‘nog geen belangstelling’. - Bengkoelen: ‘matig’.

Aan het slot van zijn overzicht ziet schrijver ‘de zaak van Sumatra gunstig in. Speciaal van het volk van Minangkabau hebben wij goede verwachting... Zullen echter zijn goede eigenschappen tot haar recht komen, dan moet hun matriarchaal familie- en erfrecht verdwijnen; hun expansiezucht uitwegen vinden in het eigen gebied... Wij zullen de reuzentaak volbrengen, want wij gelooven in de toekomst van Sumatra.’

Populair-wetenschappelijk in goeden zin, dit etiket zou men het werk willen opplakken. Volledig van informatie, en ondanks de onvermijdelijke leerboekachtigheid der paragrafenindeeling (die zéér helpt bij het zoeken!) toch overal leesbaar en dikwijls boeiend. De reeks monografieën waardoor het Koloniaal Instituut beoogt ons publiek Indië nader te brengen is met dit werk goed ingezet. Moge het onthaal dat het vindt, die instelling aanleiding geven tot het spoedig vervolgen van zoo eervol en nuttig een taak als zij op zich genomen heeft.

C.

J.M. Steffelaar, De Electriciteitsvoorziening van Nederland. - Dordrechtsche Drukkerij- en Uitgeversmaatschappij, 1917.

In dezen overdruk van een in de April- en Mei-afleveringen van het Tijdschrift der Maatschappij van Nijverheid voorkomend artikel inzake de productie en distributie van electriciteit in Nederland betoogt de schrijver de wenschelijkheid, dat het Hoofdbestuur der Maatschappij bij de Regeering zal aandringen op het treffen van wettelijke maatregelen en het ontwerpen van een plan tot staatsbemoeiïng.

Dit voorstel op zichzelf zal door ieder kunnen worden onderschreven.

De schrijver heeft echter meer gedaan: hij heeft zelf tot die staatsbemoeiing een project vervaardigd, dat evenwel wegens elementaire onjuistheden bij den opzet, de primitieve wijze van behandeling en het ontbreken van een logischen gedachtengang, door de deskundigen niet kan worden aanvaard en dan ook voor de praktijk van geen belang zal zijn. Waarschijnlijk heeft de schrijver dit laatste ook minder bedoeld, en slechts eene fantasie over het onderwerp willen geven. Immers hij dringt er slechts op aan dat de zaak ter hand genomen worde, zonder het door hem ontwikkelde plan zelf aan te bevelen.

[p. 183]

Niettegenstaande hierdoor het eigen ontwerp van den schrijver op den achtergrond wordt geschoven, is het toch van belang eenige punten, welke daarin voorkomen, aan een korte bespreking te onderwerpen, aangezien het zaken betreft, waaromtrent veel misvatting bestaat.

Het eerste punt is het belang 'twelk aan de Staatsmijnen in het electrificatieplan mag worden toegekend. De heer Steffelaar acht dit belang zeer groot: immers hij meent dat de Staatsmijnen in de helft der productie zullen kunnen voorzien.

Ik wil over het bekende strategisch bezwaar, verbonden aan de ligging der mijnen ten opzichte van ons land, direct heenstappen, en het vraagstuk uitsluitend van technisch-economisch standpunt bezien. De gedachtengang van den heer Steffelaar, welke door velen wordt gedeeld, is de volgende:

De Staatsmijnen leveren zeer goedkoope kolen aan de daaraan verbonden centrale, waardoor deze tegen zeer lage kosten den stroom kan opwekken; laat daarom bij de Staatsmijnen een groote centrale gebouwd worden, welke voornamelijk in de electriciteitsbehoefte van ons land voorziet.

Deze gedachtengang bevat twee onjuistheden.

De uiterst lage kolenprijs, welken de Staatsmijnen voor haar eigen electriciteitsproductie berekenen, is een naar eigen schatting bepaald bedrag voor de daar verstookte minderwaardige brandstof, hoofdzakelijk bestaande uit de zoogenaamde ‘slikkolen’, een afvalproduct dat na het wasschen der kool achterblijft.

Nu moet het in de eerste plaats voor waarschijnlijk worden gehouden, dat de prijs van deze kool, op de vrije markt bepaald, belangrijk hooger zou zijn dan de door de mijnen-directie zelf vastgestelde. Ik kan hieromtrent mededeelen, dat genomen proeven van de waarschijnlijkheid reeds een zekerheid hebben gemaakt.

Verder wordt uit het oog verloren, dat deze goedkoope brandstof slechts in beperkte hoeveelheid voorhanden is, en dat bij belangrijke uitbreiding van de electriciteitsproductie der staatsmijnen-centrale toch hoofdzakelijk gewone kolen tegen gewone marktprijzen zouden moeten worden verstookt. Immers reeds nu, terwijl de staatsmijnen-centrale slechts in ongeveer 15% van de geheele productie van het land voorziet, zijn voor andere centrales geen slikkolen beschikbaar.

De oplossing van het vraagstuk moet dus elders liggen.

Ten eerste dient uit den weg geruimd de begripsverwarring heerschende omtrent ons Limburgsch kolengebied, dat zoo dikwijls met de Staatsmijnen vereenzelvigd wordt. Aangezien de Staatsmijnen niet veel meer dan 1/3 gedeelte van de totale

[p. 184]

Limburgsche productie leveren, mag men ze zelfs niet het voornaamste gedeelte noemen. Men dient te spreken van het Limburgsche kolengebied in zijn geheel, en dit levert een zekere hoeveelheid kolen van verschillende hoedanigheid op. Met het sorteeren en reinigen van de kolen ter plaatse is echter het proces niet afgeloopen: het product dient nog die verdere bewerking te ondergaan, welke het tot direct gebruik op de verbruikplaats beter geschikt maakt. Vandaar de oprichting van brikettenfabrieken, welke o.a. de magerfijnkolen der Oranje-Nassaumijn tot een goede huisbrandkool verwerken, vandaar de cokesovens aan de Staatsmijnen enz. Uit deze overweging ook dient zoodanige kool, als uit haren aard geen groote transportkosten kan verdragen, op de productieplaats verwerkt te worden tot een product beter tot transport geschikt, dient dus een veredelingsproces te ondergaan.

Uit deze kool dient ter plaatse, evenals de verdere bijproducten welke daartoe in aanmerking komen (als het gas uit de hoogovens etc.), electriciteit te worden gewonnen, welke aan het groote op te richten transportnet van extra-hooge spanning afgeleverd wordt.

De vraag, hoeveel electriciteit het Limburgsche mijndistrict aan het interlocale net zal afleveren, dient dus te worden beheerscht door deze andere, voor welke hoeveelheid en soort brandstof het transport per draad, na de omzetting in electriciteit, minder kosten medebrengt dan het vervoer als brandstof zelf per as of per schip?

Uit dit oogpunt is de vraag niet bekeken.

Principieel dient groot onderscheid gemaakt te worden tusschen verschillende soorten minderwaardige kool. Zoo zal de bruinkool in 't algemeen voor transport niet in aanmerking komen, terwijl het kolenslik zich hiertoe veel beter leent, en dus niet uitsluitend voor verwerking ter plaatse zal zijn te bestemmen.

Daar bij het economisch verstoken van brandstof groote ervaring en kennis worden vereischt en tevens een zoo ruim mogelijke keuze van brandstof moet bestaan, is de eenig juiste weg het oprichten van een electriciteitsbedrijf, niet verbonden aan of als nevenbedrijf beheerd door één mijn, doch als geheel afzonderlijke onderneming, welke de te veredelen producten van het geheele Limburgsche mijndistrict zal verwerken.

Het tweede punt dat ik wensch te bespreken is de door den heer Steffelaar den Staat toebedeelde rol van uitsluitend producent en stroomverkooper en gros.

Dit denkbeeld geniet een zekere populariteit, waaraan geen

[p. 185]

juist inzicht ten grondslag ligt. Ik zou in herhaling vervallen door nogmaals te betoogen waarom niet het ingrijpen van den Staat in de exploitatie noodig is, doch veeleer het bij wettelijke regeling uit den weg ruimen der moeilijkheden, welke de totstandkoming der bovengrondsche transportlijnen in den weg staan.

Op één enkele uitzondering na is de electriciteits-productie niet in Staatshanden. Indien tot Staatsproductie werd besloten, zouden toch zeker de voornaamste centrales door den Staat dienen te worden geannexeerd. De bezwaren, hieraan verbonden, behoeven niet nogmaals te worden uiteengezet; er kan verschil van meening bestaan omtrent het juiste gewicht 't welk zij in de schaal leggen, doch het bestaan er van zal niemand ontkennen. De vraag is dus gewettigd, welke voordeelen, aan staatsexploitatie verbonden, er tegenover staan. Deze zijn niet van technischen aard. Het is immers niet te verwachten dat de Staat, die geheel vreemd voor dit werk komt te staan, het productiebedrijf beter zou kunnen uitoefenen dan de tegenwoordige exploitanten, die in de praktijk reeds hun leergeld hebben betaald. Het tegendeel mag eerder worden verwacht.

Bestaat dan het voordeel hierin dat slechts staatsexploitatie de noodige ruimte van geldmiddelen verzekert? De ontwikkelingsgeschiedenis van het bedrijf heeft voldoende bewezen, dat de tegenwoordige exploitanten voor gemotiveerde uitgaven, hoe groot ook, niet terugschrikken.

Het verwachte voordeel is hoofdzakelijk van commercieelen aard. Heeft de Staat de productie in handen, dan is hem ook de zuivere productieprijs verzekerd, en hiermede de goedkoope interlocale stroomvoorziening.

Hierbij wordt echter over het hoofd gezien, dat ditzelfde voordeel kan worden verkregen ook zonder staats-annexatie, dus zonder strijd, zonder financieele opofferingen, zonder onbillijkheid tegenover hen die de kastanjes uit het vuur haalden, zonder noodzaak om werk, waarvoor de Staat zelf vreemd staat, uit ervaren handen te rukken en daardoor de economie en geregelden gang van zaken in gevaar te brengen.

In mijn Gids-artikel, verschenen in het Mei-nummer van dit jaar, voorzag ik de economische mogelijkheid, dat de bestaande centrales tegen kostprijs stroom zouden leveren ten behoeve van interlocale distributie. Op electrisch gebied leven we snel, en reeds is deze mogelijkheid heel wat dichter bij haar verwezenlijking gekomen, en is met vrij groote zekerheid aan te nemen, dat dit beginsel algemeen zal kunnen worden aanvaard.

Stroomlevering tegen kostprijs ten behoeve van interlocale

[p. 186]

distributie beteekent, dat op de productie geen directe winst meer wordt gemaakt. Het interlocaal distributiebedrijf zoowel als de gemeente, waarin de bestaande centrale is gelegen, betrekken beide de benoodigde electriciteit tegen kostprijs. Ieder distribueert nu in eigen kring; de gemeente in haar, het interlocale bedrijf in zijn debiet. Beide zijn vrij op de distributie zooveel winst te maken als zij verkiezen. Hierdoor valt het financieele voordeel weg, aan het bezit van de centrale verbonden, en komen de overwegingen, welke staats-productie zouden kunnen aanbevelen, te vervallen.

Wel blijft de noodzakelijkheid bestaan een regeling te treffen omtrent de samenwerking der verschillende electriciteitsfabrieken. Een moeilijk werk, dat hoofdzakelijk zal moeten worden verricht door mannen die de praktijk volkomen beheerschen. Staatsbemoeiïng bij het ontwerpen dier regeling is even gewenscht als staatstoezicht op hare uitvoering. Hieromtrent kan ik volstaan met te verwijzen naar mijn Gids-artikel.

W. Lulofs.