De Gids. Jaargang 79

[p. 163]

Een groot denker over den wereldvrede.

Immanuel Kant. Ten eeuwigen vrede. Vertaald door A.R. Prins met een voorbericht van Prof. Dr. Ph. Kohnstamm.
Wereldbibliotheek, tevens No. 5 van het Comité ‘De Europeesche Statenbond.’

Zij, die van den wijsgeer van Koningsbergen troost willen in hun verlangen naar eeuwigen vrede, moeten vooral in het midden van het thans vaak genoemde werkje zoeken, in de eerste bijlage, getiteld: van den waarborg, dien wij hebben, dat eens de eeuwige vrede komen zal. Want met dat brok staat en valt de blijde boodschap van het gansche geschrift.

Een blijde boodschap, zeker, schoon met meer dan één voorbehoud. Want niet enkel acht Kant den wereldvrede nog zéér, zéér ver af, - àls hij komen zal -, doch hij brengt het niet verder dan tot een schoone kans, en niet tot een zekerheid. Maar een kans dan toch, groot genoeg, om ons den krachtigen strijd voor het schoone doel tot een plicht te maken, en dus leert hij, hoewel met voorbehoud, dan toch een blijde boodschap aan hen, die met zijn betoog over de inrichting der natuur en het raderstel der menschelijke neigingen kunnen meêgaan.

De inrichting der natuur, die de aarde haast in al haar deelen bewoonbaar maakt en tevens de bewoners in volken scheidt, en wel in volken met eigen taal en godsdienst, door welke zij als gescheiden eenheden bestaan blijven moeten.

En het raderstel der menschelijke neigingen, dat elk volk

[p. 164]

er toe drijft, vooreerst om zich te ontwikkelen tot een krachtigen staat, en zelfs een staat met vertegenwoordigend stelsel, om ieder voor zich hun huurlieden af te schrikken, en ten tweede, door handelsgeest en vrees voor groote uitgaven, om met allen ijver den vrede met die zelfde buurlieden te bewaren.

In deze natuurlijke drijfveeren moet men den waarborg zoeken.

Maar is hier niet een onnoozele best-meener aan het woord, of een verzwakt grijsaard, die de booze wereld niet kon zien voor wat zij is?

Men mag dit niet zoo maar beweren. Met alle kracht zou men zeggen, met alle kracht heeft Kant zich beschermd tegen het verwijt, dat hij de menschen als goedaardige, onschuldige en onschadelijke wezens zou opvatten. Integendeel, de deugd van zijn betoog ligt juist grootendeels in zijn uitgangspunt, waarin hij de menschen ruw-zelfzuchtig stelt. Maar zij hebben althans verstand, en al waren zij duivels, zelfs voor duivels met verstand moet te eeniger tijd de staat van eeuwigen vrede uit de zelfzucht zelve geboren worden, en door dien staat zelf zullen de duivels zich langzamerhand tot redelijke wezens opwerken. Het is het besef van het welbegrepen eigenbelang, dat de redding te eeniger tijd brengen moet.

Best-meener over den menschelijken aard is Kant dus zeker niet, want hij delft het aardsche heil der menschen juist uit hun boosheid op.

Maar dat te eeniger tijd? Is hij dáárin wellicht een goedhartig droomer en een suffe profeet? Voor wanneer verkondigt hij het oogenblik, waarnaar de vredesvrienden haken? Waarborgt zijn wijsheid wellicht met degelijk betoog een snelle komst van den heilstaat?

Verwacht het niet van hem, zoo het voorgaande u wellicht dàt van hem hopen deed. Ver, zeer ver, - het werd reeds gezegd -, oneindig ver eigenlijk, ligt de eeuwige vrede nog van ons, geeft Kant aan in de laatste regels van zijn geschrift; oneindig ver, al komen wij steeds verder in de goede richting en al gaan onze vorderingen met toenemende snelheid. Men vergete dit niet. Kant was noch een opgewonden, noch een goedhartige droomer, noch een suf profeet; hij gaf zich

[p. 165]

niet uit voor een bezielde, maar sprak steeds als een bezadigd denker, en dekte zich behoorlijk tegen verwijt over zijn meening. Geweldig ver ligt de eeuwige vrede nog van ons, vergeet het niet, gij, die den blijvenden vrede nabij acht, en u gaarne op den beroemden wijsgeer beroept.

Kant is een bezadigd, een geschoold en zelfs een schoolsch denker. Men houde dit in het oog, als men zijn hoofdstuk over de waarborgen leest, en bedenke dat men zijn gedachten in strengen zin hebbe op te vatten. De staten moeten republikeinsch zijn, zooals hij het noemt, - en wat wel schijnt gelijk te staan met: bestuurd naar een regeeringsvorm met streng volgehouden vertegenwoordigend stelsel -; de staten moeten republikeinsch zijn, maar voeg er dan bij: streng republikeinsch, opdat inderdaad het gansche volk over vrede en oorlog te beslissen hebbe, en voeg er ook bij: alle staten, want er behoeft er maar één in ontwikkeling achter te blijven om alles in beroering te brengen, Voeg er dit bij, en het zal u duidelijk worden, hoe ver naar Kant's gevoelen de wereldvrede nog van ons ligt.

De boodschap is dus niet àl te blijde. En zelfs mag men vragen of Kant toch niet in zijn oordeel over de menschen te goedmoedig was. Want hij betoogt wel dat zelfs duivels met verstand naar den republikeinschen regeeringsvorm en den eeuwigen vrede streven zullen, doch hij neemt aan hoe het verstand de duivelsche hartstochten steeds de baas zal zijn. Doch mag dat zoo maar? Kan niet ook in een republikeinschen staat de meerderheid oorlogszuchtig worden, het zij uit ruwe drift, het zij gejaagd door verlangen naar méér rijkdom en door drang tot uitzetting? Kant zoekt de schuld van den oorlog bij de bewindhebbers en de diplomaten, maar wij nieuweren denken om economische omstandigheden en expansiedrang; wij achten de heerschers zelven weder beheerscht, en met die krachten houdt het hoofdstuk der waarborgen geen rekening. Alweer een reden tot teleurstelling voor den vredesvriend.

Doch de waarde van het boekje ligt niet alleen in het brok over de waarborgen. Zoo men met den inleider van ‘het nog zoo frissche werkje’ spreken wil, zal het vooral moeten zijn om tal van gedachten, die ook bij ons opkomen als wij over den wereldvrede denken, en zijn scherpe kritiek

[p. 166]

over heerschers en staatkundigen, al zag hij voorbij wat zooeven over hen werd opgemerkt. De gedachte van een Statenbond vooral zal den lezer van nu een waar woord voor onzen tijd schijnen, en de felle veroordeeling van de drogredenen der bewindsmannen schijnt wel voor alle tijden te gelden en zeker niet voor den onzen ongeschreven te zijn.

Het boekje is het werk van een zeventigjarige, die toen reeds aan den drempel stond van zijn laatste en droevige levenstijdperk, waarin de ouderdomszwakte hem beving, en het is niet oneerbiedig ook hier reeds de sporen van die kwaal te willen zien. De vertaler zal ze beter dan iemand anders gemerkt hebben. Hij nam de vrijheid den grooten grijsaard hier en daar te hulp te komen, en bewees zeker zijn lezer menigmaal een dienst daarmêe: eens zelfs maakte hij van een vijf-en-twintig regels langen en slordig gebouwden zin er vijf, die beter loopen.

Een kleine bijdrage tot een groot doel, noemt de inleider het werkje. Helaas kan men er niet méér van zeggen, doch ook de druppel in den emmer is niet te verachten.

Ch. M. van Deventer.