De Gids. Jaargang 78

[p. 184]

Een principieele fout in de opera en het ‘Tekstboek’

Een principieele fout in de opera is het aanwezig zijn eener verwikkeling der handeling. De verwikkeling der handeling is een letterkundig gegeven, niet te rijmen met den geest der muziek. Muziek is Verlossing door klanken en bouw van klanken. Zij absorbeert de gedachte en is zoodanig gebiedend, dat voor het volgen eener verwikkeling der handeling geen plaats is of kan zijn. De verwikkeling vraagt een te strenge aandacht, de muziek een tè strenge aandacht alweer, dan dat niet de eene zou gaan ten koste van de and're. Wie de verwikkeling der handeling volgt verliest de muziek uit het oog, wie zich overgeeft aan de muziek, dien ontgaat het verloop der handeling. Het is niet anders: met eene verwikkeling der handeling gaat in de opera de eenheid te loor, de eenheid, geboden voor de kracht en de levensvatbaarheid van een werk der kunst. Wie zich overgeeft aan de muziek, de meest roepende, de meest aandacht vragende, wie zich natuurlijkerwijze aan haar geeft, dien ontgaat op-hooren-en-zien-af, de handeling, wanneer die verwikkeld is. Het werk valt uit een, wijl twee heterogene bestanddeelen niet samenwerken tot het ééne effekt. Er blijft hem, den hoorder, slechts dit dan: te luisteren naar muziek en stemmen, en een vertooning te zien, die zonder inhoud, zonder innerlijke motieven, slechts eene vertooning blijft, als ware z' in een vreemde taal, - of wel dit: te-huis wordt de tekst bestudeerd. Het lijkt mij (en u?) dat het eerste het beste is. Het lijkt mij, dat gij dan weet of begrijpt, dat

[p. 185]

het kunstwerk zich door zichzelf en uit zich zelf moet openbaren. Dat gij dan weet, dat een eisch is van kunst de organische eenheid, die niet gedoogt dat ge bij brokken haar ziet; eerst dit stuk, dan dat stuk, en dan deze tesamen. Liever dan dit, geeft ge den inhoud op. Toch bestaat deze, toch is deze vervat, gevat, in het werk; dit is het valsche: een wezenlijk bestanddeel voor den hoorder onvoorbereid komt niet tot aanzijn.

De opgegeven nieuwsgierigheid is een beschaafdheid, welke de ijveriger tekstlezer mist. Tracht hij in de zaal zijn ritselende blaadjes te volgen en de verwikkeling te doorzien dan wordt de muziek slechts iets wat er óók is, een andere wereld, die een andere aandacht vraagt. Daarom leest hij het ‘tekstboekje’ thuis. Tehuis leest hij een gedeelte, en straks hoort hij 't oovrige, beschouwt het kunstwerk ‘in parten’. Maar, mijn hoorder met het gelezen tekstboekje, de opera is een nieuw werk, de tekst is niet meer om te lezen, die tekst is om te worden gehoord door u. Het is een nieuw werk, dat in zijn geheel tot u moet komen, niet als afzonderlijke organen, die later gevoegd worden aaneen, maar direkt, onmiddellijk, als organische eenheid. En ge antwoordt: dan begrijp ik de verwikkeling der handeling niet...

Stel nu, dat het gezongen woord eens duidelijk te verstaan was, dan nog blijft de verwikkeling der handeling een onoverkomelijk bezwaar. Men derft haar ten koste der muziek, of men derft de muziek ten koste van haar...

Om de beide klippen 't ontzeilen heeft men geschapen... het ‘tekstboek’...

Wat is een ‘tekst’? Een ‘tekst’ is wat het model is voor den schilder. Het model gaat op mystische wijze op in het kunstwerk. Het model wordt door den geest van den schilder gewekt tot het nieuwe leven. Wie gaat het model zien ter wille van 't kunstwerk? Het model leidt nà het kunstwerk geen bestaan in verband met dat kunstwerk, de ‘tekst’ leidt in verband met het nieuwe kunstwerk niet meer een afzonderlijk bestaan. Hij wordt gewekt tot een nieuw en een ander leven. Er behóórt te ontstaan uit een ‘gegeven’ een nieuwe uiting, waarvan nòch de tekst, nòch de muziek, nòch het tooneel kunnen voeren een eigen bestaan. Er behoort te ontstaan een eenheid van nieuwe krachten,

[p. 186]

van klare partijen, een kunstwerk, onmiddellijk werkende in zijn geheel en door zijn geheel. En zoo dwaas als hij; die loopt naar het geschilderd model, om daarna het schilderwerk beter te kunnen begrijpen, ware hij, die te-voren of intusschen het tekstboekje ‘leest’, ware de opera zuiver...

De oorzaak van het ontstaan van het ‘tekstboek’ is, behalve de onverstaanbaarheid van het zingen, dat als element in de opera wordt opgenomen een verwikkelde handeling, aanwezig, en toch niet te volgen. Want de muziek gedoogt niet meer dan één enkelvoudige handeling (duid die aan in den titel), zich voltrekkend breed-uit. Dan wordt déze zuiverheid bereikt, dat de titel werkt als een tekstboek, en men zich overleevren kan aan het effekt der organische eenheid. Dan komt de titel tot volle waarde, en het ‘tekstboek’, het hinderlijke, het valsche, het hulpmiddel, geschapen voor diegenen, die van een opera niet den ‘inhoud’ willen verliezen, het ‘tekstboek’ vervalt. De opera is niet tot zuiverheid te brengen, wanneer niet de verwikkeling der handeling, van letterkundigen aard, daaruit vervalt, en daarmêe het ‘tekstboek’. Zuiverheid is te bereiken met eene enkelvoudige handeling (gebeurtenis), in zijn vollen omvang door den titel gezegd. Nu is tevens betoogd, dat het kunstwerk, waartoe de opera zich moet vervolmaken, niet anders kan zijn dan in één bedrijf (ééne handeling).

Peter Spaan.