De Gids. Jaargang 63

[p. 421]

De co-operatieve gemeente ‘Amsterdam’.

De Gemeenteraadsverkiezingen, dezen zomer ook in Amsterdam weer aan de beurt, trekken in dubbel opzicht de aandacht van den verren toeschouwer, die hart is blijven houden voor de eerste stad des lands.

Hij weet dat Amsterdam in een overgangsstaat verkeert van concessie-stad bij uitnemendheid tot Stad-van-eigen-beheer. Na Waterleiding, Gas, Telefoon, komt ook de Tram aan de Gemeente, en het Electrisch licht wacht op den technicus, die benoemd zal worden.

En tegelijk heeft hij aangekondigd gezien, dat een zes- of achttal leden van den Raad het roer gaan verlaten.

Het kan zijn, dat dit terugtrekken van zoovelen-tegelijk alleen een ‘samenloop van toevallige omstandigheden’ beteekent. Het is hèel wel mogelijk, dat dit terugtrekken van onderscheidenen hunner een daad van eerlijke Gemeenschapsliefde is. Wie, gekozen, voelt dat hij niet waarlijk in staat blijkt de belangen der Gemeente te bevorderen, doet wèl, plaats voor anderen te maken. De ijdelheid van baantjesjagers mag tot het zich vooropdringen tot raadszetels geleid hebben; er zijn zeker velen, die tot den zetel gedrongen moesten worden.

Of deze of gene aanleiding in het spel is, kan uit de verte niet beoordeeld worden. Maar de indruk moest zich vestigen dat het terugtrekken van zoovelen tegelijk en daaronder van lang-dienstigen, verband hield met de nieuwe richting van Gemeente-beheer. Uitlatingen van officieele personen zijn onder onze oogen gekomen, die bewezen hoe men, met de ervaring van enkele Gemeente-exploitaties achter zich,

[p. 422]

de toekomst voor Amsterdam tegemoet gaat, zwaar van hoofd en zwaar van hart.

En die stemming treft den toeschouwer-uit-de-verte te sterker, als hij om zich heen heel die nieuwe Gemeente-politiek ziet opnemen in een blijmoedigheid om te volbrengen taak.

Waarom, vraagt hij zich af, die zwaarmoedigheid dáar, die blijmoedigheid hier?

I.

Het eenvoudigste antwoord zou te vinden kunnen zijn in een verschil in nationaal temperament.

Het is geen geheim voor wie eenigen tijd in Engeland woont, dat de kracht der Engelschen ligt in eene blijde levensgereedheid. Moeilijkheden overzien is voor hen lust voelen ze te gaan overwinnen. Aanpakken, zoodra het besluit tot actie genomen is, en dan direct op het doel af. In het geestelijk leven veelvuldig bevreesd voor knoopen doorhakken, en daardoor tegenover beginselvragen al te vaak opportunistische schipperaars, waar wij ons, als Brand, tot het ‘alles of niets’ voelen aangetrokken, staan zij tegenover de dingen der werkelijkheid zelden lang met den mond vol tanden. En hebben zij eenmaal besloten, dan wordt, in het voortgaan, niet meer omgekeken; alleen de voortgang berekend. ‘Tobben’ en ‘sukkelen’ is hun vreemd. Wat verloren werd, is verloren. En er is kans op terugwinnen.

Wij, Nederlanders, schijnen, in ons moerasland, van tegenovergestelden aard; of we 't geworden zijn of van huis uit waren, kan hier onbeslist gelaten worden. Elke stap, dien we zetten, schijnt ons met éen been vast te houden in het verleden, en met het ander te laten bezinken in het tegenwoordige. We overwegen lang vóor we doen; en als we dit bij ongeluk verzuimden, tobben en wurmen we, nà dat we gedaan hebben. Secure broekjes die we zijn, gaan we voetje voor voetje, en zien na den stap van vandaag naar dien van morgen, zonder wijder uitkijk naar verren horizont. Wij hebben ons het hoofd vol gestopt met boekenwijsheid; wij zitten voortreffelijk in onze theorie; als het áankomt op de toepassing, schijnt flinke zekerheid ons te falen.

Deze algemeene kenschetsing schijnt, intusschen, het pro-

[p. 423]

bleem dat nu Amsterdam voor zich ziet, niet wezenlijk op te lossen.

Wat door de bedachtzamen verweten wordt is niet dat Amsterdam te langzaam is geweest in het overnemen in Gemeentebeheer, maar heeft gehandeld in overijling - vóor het de kosten geteld had, en wist waar het kwam.

Dit verwijt, dat nooit geheel ontzenuwd is, slaat intusschen de algemeene kenschets van ons nationaal karakter niet in stukken. Dit overijld handelen is integendeel een der nu en dan onvermijdelijke gevolgen van tobbige langzaamheid. Wie moeilijk is in het kiezen van zijn kleêren, kan, bij plotseling invallende koû of hitte, genoopt worden hals-over-kop een inkoop te gaan doen, die hij in kalmte verworpen zou hebben. De wijze waarop wij, na veel te lang verwaarloozen van onze vloot, haar sints 1892 weer aan het opbouwen zijn gegaan, is een voorbeeld van gelijken aard, als we in Amsterdam met het nemen in Gemeentebeheer aantreffen. Jaren en jaren had men er met concessie-vragen gesukkeld, zonder iets verder te geraken. Tot een man van actie en beslistheid, gedreven én door zijn temperament én door zijn beginselen, de knoop kwam doorhakken.

Zij die meenen dat men elders, hier in Engeland met name, omzichtiger te werk gaat, eer gelijk besluit als in Amsterdam genomen werd, maken intusschen hun hollandsche voorzichtigheid de moeder van hun voorstellingen.

Althans, wat het overwegen van mogelijke uitkomsten betreft, eer concessies worden opgezegd.

‘Direct Gemeente-beheer is beter, moet beter zijn dan monopolies van concessionarissen.’ 't Is van deze overtuiging dat men uitgaat. En zij die dit doen stellen zich dan te werk om de waarheid er van in de toepassing te bewijzen. Ook vele Engelsche groote Gemeenten hebben belangrijke sommen moeten betalen om de vrije hand te krijgen. Er is mij geen geval onder de oogen gekomen, waarin die zware aanvangslast het gelukken heeft doen verkeeren in door sommigen te Amsterdam gevreesd verlies.

Let evenwel op de wijze van handelen in Amsterdam en hier, en we zullen misschien iets dichter tot de kern van oorzaken en hun gevolgen naderen.

[p. 424]

In twee opzichten is al aanstonds de Amsterdamsche historie volkskarakteristiek in den hoogsten graad.

De man die in Amsterdam den consessieknoop heeft doorgehakt, was allereerst echt Nederlandsch in zijn beginselruiterij; in het in hem overheerschen van tot dogmatisme verloopende verstandelijkheid, in stee van warmbloedig enthousiasme. Mr. Treub behoort, in aanleg en ontwikkeling, tot hetzelfde mensch- en volkstype als Thorbecke, en zijn alterego, de tegenwoordige burgemeester van Amsterdam. Om de zekerheid en vastheid van hun door hun denken sterk bepaald willen, om de zich onmiddellijk openbarende eerlijkheid van bedoelen, worden zij voorgangers en winnen zij van mee- en tegenstander hooge achting. Maar hun denken snijdt al te scherp met het mes van juridieke logica, en wat zij missen is de inspiratie. Zij zijn de mannen, die, in hun voorgaan, meest van al er om bekommerd zijn ons in het rechte spoor te houden, en dit ook doen. Er is niemand, wien zij den lust inboezemen te beproeven hen mee te nemen op een avontuurtje in het land der praktische droomerijen.

Mr. Treub, in den Amsterdamschen Raad sterk bestrijder van concessies en voorvechter van Gemeentebeheer, wist aldus wèl de overtuiging van de misschien-onvermijdelijkheid van dit laatste te verspreiden, maar kon er niet in slagen het geloof er in te wekken als een nieuwe belijdenis van Gemeenteleven en Gemeenschapsgevoel.

Wetend wat hij vóor zou staan benoemde men hem tot wethouder, maar, echt-Nederlandsch, echt-Amsterdamsch bovenal, toen hij er was zuchtte men al spoedig onder zijn ‘meesterachtigheid.’ Men liet zich drijven, en wou toch niet gedreven zijn. En hem dwarsvoetend, wist men hem de zelf-uitvoering van zijn plannen te beletten.

Zoo is het gekomen dat in stee van een proefneming in nieuw Gemeenschapshandelen, die men zocht te doen slagen door enthousiasme, het in eigen beheer nemen in Amsterdam gebeurd is als een toepassing van leerstellingen, en die toepassing niet eenmaal door den man die er in geloofde, maar als een lastige erfenis van benauwde-droom-dagen, toen meerderheid in weten en willen zich had doen gelden als onweerstaanbare drijfkracht.

Een verschil dat zich juist ook in de nuchtere praktijk

[p. 425]

moest komen wreken. Zóo waar is, dat alleen wat in liefde gedaan wordt, goed gedaan wordt.

Het nemen-in-eigen-gemeentebeheer, hoewel door enthousiasten als een nieuw beginsel verkondigd, is betrekkelijk maar bij vlagen in principe bestreden. In Engeland alleen voor Londen; bij ons, nu en dan, in Amsterdam.

Zij die liefst beginselvragen uit den weg gaan, vonden nooit makkelijker uitvluchtspaadje bij de hand. Hoe kon er sprake wezen van een nieuw ‘sociaal’, ‘socialistisch’, of ‘gemeenschaps’ beginsel waar van onze grootes teden het toch meest conservatieve ‘Den Haag’, al jaar en dag zijn eigen waterleiding en gasfabriek dreef, en in andere plaatsen iets soortgelijks geenszins onbekend was. Het argument was zóo geldig, dat het van meet af het nemen in Gemeente-beheer tot een zuivere vraag van opportuniteit dreigde te maken. En daarmee den groei van het alleen-wonderen-verrichtend enthousiasme belemmerde, als een vorst vallend op de warmende lente.

Geheel achterwege gebleven is intusschen die oppositie gelukkig niet; ook al heeft ze zich meer vastgeklampt aan voorloopige uitkomsten dan dat zij is voorgegaan in bespiegelingen. Het nemen in eigen beheer werd uitgemaakt voor het begin van het einde der individueele inspanning en ondernemingskracht. Als onvermijdelijk gevolg kweekt het een toenemend aantal ambtenaren, en het ambtenarendom is de vloek van elke Gemeenschap die groeien en krachtig worden wil. De gemeente, als exploitante, zal voortdurend in den knel blijven van twee molensteenen: zij zal moeten voldoen aan al de eischen, die de burgers als gebruikers en beginselruiters zullen believen te stellen, en tegelijk te zorgen hebben dat de Gemeentekas geen schade lijdt, en niet nog scherper heffing van de veel geplukte burgers te vergen heeft. In plaats van vooruitgang zal er stilstand zijn, en de Gemeente zich al die zorgen op den hals gehaald hebben zonder er beter aan toe te wezen dan toen zij van haar concessionarissen veilig en wèl haar jaarlijksche inningen binnenkreeg.

Aldus, naar ik vermeen, een eerlijke samenvatting der ten gehoore gebrachte zwaarmoedige verzuchtingen. Laten we ze eens helder in de gezonken oogen kijken.

[p. 426]

Het zou niet moeilijk vallen de eene met de andere om te kegelen. De laatste opmerking, kunnen we zeggen, staat met de voeten tegen die van de eerste. Zij is niet de uitkomst van dit manmoedig durven, willen en wagen, dat alleen in het ‘particulier initiatief’ zijn blije uiting vinden kan. Ze is het hoofdschuddend angstvallig-zijn van onzen overbekenden coupon-knippenden rentenier. ‘Hebben is hebben’, en een zekere rente gaat boven alle onzekere kansen, ook de mooiste, die aan het beginnen van eigen zaken vasthangen. De Gemeente trok van de Gasfabriek tusschen de 6 à 7 ton; een kleine halve ton van de telefoon, om-ende-om een ton van de omnibus-maatschappij. Waarom kon zij dat klein millioen niet rustig in den zak steken en moest zij risico's van beteekenis op zich nemen? Ik zeg niet, dat men het recht, zelfs den plicht, niet had, deze vragen te stellen, en dat het niet een pleizier is, ze straks te gaan beantwoorden. Maar de toon, waarop zij gedaan zijn, was niet die van den kalm-kansen-berekenenden, maar van den angstvallige. En dit van wie den ondernemingslust en de persoonlijke krachtsinspanning, dus òok de verantwoordelijkheid, versterkt en niet verzwakt wil zien!

Ik kom op ditzelfde punt terug. De vraag wat er van het individu wordt onder die toenemende overheidsbemoeiing grijpt in wat hét groote vraagstuk is van deze moeilijke dagen.

En, - 't mag er niet veel, óf niets toe doen, 't schijnt toch eerlijk het te betuigen - zóo ingeworteld is ook in mij het besef dat we het beste bedreigen als we het individu bemoeilijken, dat ik, was dit bij het in ‘eigen beheer’ nemen het geval, de eerste zou wezen om er tegen te waarschuwen. Maar is dit in waarheid zoo? - Of is er, integendeel, niet alleen geen verlies, maar zelfs winst; in persoonlijk aansprakelijkheidsgevoel in elk geval?

Willen we de vraag eerlijk behandelen, we zullen moeten beginnen met elkaar wel te verstaan omtrent het voornaamste. En te meer nadruk moet ik hierop doen vallen, omdat het Amsterdamsche ziekte-verschijnsel alleen daaruit kan worden verklaard, en alleen een helder inzicht daarin genezing brengen kan. Ik ga heel duidelijk worden: de wortel van het kwaad zit in het woord en het begrip: ‘Overheidsbemoeiing’. Stel

[p. 427]

er het betere voor in de plaats: ‘Gemeentebemoeiing’ en heel het kwaad verdwijnt. Als Amsterdam met het eigen beheer aan den sukkel raakt, 't zal wezen omdat het ‘Overheidsbemoeiing’ blijft. Dat in Engeland de toekomst zich blij begint te ontplooien uit gelijken groei, is te danken aan het feit dat er daar voor alles sprake is van Gemeentebemoeiing.

Het uitwerken van deze tegenstelling zou overbodig wezen, als een enkele uitdrukking voor een ieder gelijke draagwijdte en beteekenis met zich brengen kon. Maar er ligt, voor mij, zooveel in gewikkeld, dat ik de verzoeking om haar uit te spinnen toch niet zou kunnen weerstaan. Zooals aan al wat bestaat, zit ook hier een stuk geschiedenis en volkskarakteristiek aan vast, en de tegenstelling wordt er niet minder piquant om, omdat ze uit een gelijkheid gegroeid is. ‘Gemeentelijk zelfbestuur’ is én bij ons én bij de Engelschen een uitdrukking van politieke geloofsovertuiging. Bij ons heeft het begrip, in de 17^e en 18^e eeuw, haar triumf gevierd in het doen uiteenbarsten van een losgelegd verband, - het is ten allen tijde onze zwakheid geweest dat wij onze ‘zelfheid’ niet onder tucht wisten te houden tot in dit leven noodzakelijke samenwerking. Toen een nieuw verband gelegd moest worden, werd het, ongelukkigerwijze, door een vreemden tuchtmeester gedaan, wien het begrip van vrijen groei vreemd was, en die alleen in een straf en logisch saamgekoppeld tuig, met den teugel in éen hand, geloof had. Het stelsel, naar zijn Prefecten-inrichting gevolgd, dat al die op zich zelf staande gemeente-eenheden door den burgemeester met het centraal gezag verbindt, dat weer in de hoofden van het Provinciaal Bestuur verdere verknoopingen heeft, die ten slotte naar het Binnenhof leiden, is vernuftig - en ik wil niet beweerd hebben dat het den Gemeenten niet in sommige opzichten een vrijheid en gemak van bewegen laat, die zij in Engeland, waar zij voor te veel tot het Parlement moeten komen, missen. Maar het voorname feit bleef; de burgemeester stond daar tegenover de gemeente als vertegenwoordiger van het Centraalgezag; hij werd de Overheid, en, onder nawerking van het Regenten-bestuur, de Wethouders met hem. Het Centraalgezag legde bovendien in zijn Gemeentewet, de ‘onafhankelijke’ Gemeenten aan allerlei banden, stelde een zekere norm vast, waaraan de Gemeenten ook in den vorm van haar

[p. 428]

bestuur moesten voldoen. Heel onze Gemeente-inrichting toont dat zij uit het brein van juristen gesproten is, die niet gelukkig waren als zij niet systematisch konden zijn. De burgemeester werd wetstoepasser, en moest man van de wet zijn - de kooplui, die ons land gemaakt hadden wat het is en op wie heel de taak der langzame verjonging en verveerkrachting in deze eeuw viel, stonden in een hoek geduwd.

Kan het anders, of onze Gemeenten, met hun advocatenregenten tradities, moesten vreemd komen te staan tegenover hun taak, toen die, onder den drang van nieuwere opvattingen, ophield een wettisch beheerende te wezen en er eenvoudig een van koopmanschap werd; van ontginnen, van leveren, ten bate van het algemeen?

Want de nieuwere Gemeente, dat is de groote Co-operatieve Naamlooze Vennootschap. Aandeelhouder en verbruiker is elk lid der Gemeente en het Gemeentebestuur - in zijn wijdsten zin - is raad van Commissarissen. Directeuren zijn de hoofden der ondernemingen.

Heel het geheim van het welslagen der nieuwere Gemeentepolitiek in Engeland ligt nu hierin, dat de vorm van Gemeentebestuur er deze opvatting van de Co-operatieve Naamlooze Vennootschap niet alleen verdraagt, maar ook uitdrukt. De Mayor, of Provoost, zooals de Schotten hem graag nog noemen, is een voor éen jaar gekozen titelhoofd. De Aldermen houden een oude traditie in eere, zonder nog een werkelijk afzonderlijke taak te verrichten. Het werk wordt er gedaan niet, als bij ons, door een klein college, maar door den Gemeenteraad zelf, daartoe in commissies gesplitst. Leeds telt er niet minder dan 63, hoofd-commissies en sub-comités meegerekend! Een Wacht-comité, dat voor de veiligheid waakt; een dat voor de financiën zorgt; een voor de gemeente-eigendommen; een voor de openbare bibliotheken; een voor de gezondheid; een voor de gasfabriek; een voor de waterleiding; een voor de verlichting; een voor wegen en straten; een voor rioleering; een voor verbeteringen; een voor het marktwezen; een voor openbare badhuizen en begraafplaatsen. Zoowel het armwezen als het schoolwezen staan onder afzonderlijke beheersformaties, van den stadsraad los. Bijna iedere stad heeft haar eigen indeeling; het beginsel blijft. Natuurlijk zijn de meeste Raads-

[p. 429]

leden bij meer dan éen dier commissies ingedeeld: - een ieder naar zijn wensch -; en de Mayor (of President, of Provoost) en zijn werkdadige plaatsvervanger zitten in alle van rechtswege. Als hun aller raadsman fungeert de stadssecretaris, een rechtsgeleerde meest; als hun aller Controleurs de Financieele Commissie en de Stads-rekenmeester of boeken-naziener. Beheeren zij een technisch bedrijf, een directeur behartigt de leiding voor hen, met zooveel mogelijk vrijheid van handelen, om zijn initiatief niet te dooden. Waar, zooals dikwijls gebeuren moet, de eene het werk van de andere raakt, wordt natuurlijk samenwerking gezocht. De Stads-verbeterings-commissie, om een voorbeeld te geven, heeft haar voorstellen tot verbreeding van straten aan de toeziende oogen der financieele commissie te onderwerpen, die aan den ganschen Raad rapporteert. Neemt die ze aan, de Parlementaire Commissie belast zich er mee, ze door de omslachtige machine van Westminster te krijgen. Nu moet het werk gebeuren: - de Verbeteringscommissie komt voor haar credieten bij de Belastingsheffings-commissie - zoo die afzonderlijk bestaat. Is er een Openbare Werk-commissie, ze draagt deze het afbreken der huizen op; de nieuwe wijk of straat wordt, voor de Stadsverbeterings-commissie, door de andere afdeelingen: berioleerd, bestraat, voorzien van waterleiding, van gas. Zij zelf houdt de nieuwe wijk onder haar toezicht en beheer, zorgt voor het verhuren of verpachten van den grond, en toont in haar jaarrekeningen aldus in de toekomst of de verbetering tot een winst of tot een verliespost werd. Zoo sterk doorgevoerd is deze scheiding, dat in Manchester de Commissie die de openbare gebouwen beheert, de andere afdeelingen met haar deel van den huur (d.i. rente en aflossing) van het stadhuis belast. Niet een dezer commissies kan een kapitaal-uitleg beginnen, of ze blijft, tot het eind, voor rente en aflossing aansprakelijk. Een schijn, omdat toch elk tekort door de algemeene kas moet aangezuiverd worden? - Neen, want de zedelijke verantwoordelijkheid blijft - en de betaalmeester: de belastingbetalende ingezetene, kan er het oog op houden. Immers zijn belastingbiljet wordt hem - per half jaar - niet thuis gestuurd, of hij vindt aan den achterkant een korte verantwoording van 't geen er met zijn lieve geld gebeuren gaat, en moet

[p. 430]

hij om een verhooging worden aangesproken, dan wordt niet zelden, als een verontschuldiging voor de andere autoriteiten, nadruk er op gelegd dat de extra ‘halve stuiver in het pond’ voor dit of dat doel gevergd wordt. ‘De halve (of heele) stuiver in het pond’, beteekenend dat op de enkele maatstaf, waarnaar Gemeentebelasting in Engeland geheven wordt: - ‘de belastbare waarde van de woning’ - een 480^ste of een 240^ste meer moet worden opgebracht.

Bij deze sterk ‘zakelijke’ opvatting nu kon, in Engeland, het beheeren gaan van waterleiding, gas, tram, electrisch licht, alleen de meest natuurlijke stap verder zijn. De burgerij laat zich door haar vertegenwoordigers openbare badhuizen, bibliotheken, parken inrichten. Maar een waterleiding is nog een noodzakelijker levensbehoefte. Waarom zou zij die zich niet zelf verschaffen? Laat zij het aan particulieren over, dezen zullen het natuurlijk alleen om winst doen. Te zorgen voor zuiver water, voor voldoend water, voor goedkoop water voor de armen en meest behoeftigen - is, uit den aard, hún bekommernis niet. Zij hebben hun eerste verplichting jegens zich zelf: zooveel geld uit de onderneming halen, als zij maar kunnen. Waarom zouden de burgers geen Commissie benoemen om de waterlevering voor hen te behandelen? Is het zooveel moeilijker dan voor plaveisel en rioleering zorgen? - Is het niet aantrekkelijk, het zuiverste drinkwater op te sporen? - De uitbreiding kan veel geld kosten - dat kosten goed plaveisel en een goede rioleering ook. Wie iets goed hebben wil, moet er altijd voor betalen. Maar ten minste, zij willen zuiver water hebben. Behartigt een Concessionaris hun belangen niet goed - - ze mogen mopperen, maar ze hebben toch te betalen, en kunnen niets doen. Behartigt hij ze wèl goed, ze moeten òok betalen, maar het eigendom wordt dat van anderen, niet van hen zelf. Een aandeelhouder van een Naamlooze Vennootschap heeft, als zoodanig, noch geweten, noch verantwoordelijkheid. Zijn aandeel is een stuk papier, dat hem zooveel per jaar moet opbrengen; - - en voor de rest geen nieuws. Zeer dikwijls heeft hij het aandeel gekocht tegen méer-waarde, op grond van hooge uitkeerings-percentage; en bij een nominale interest van 10 %, maakt hij zelf misschien maar 4 of 5. Maar die wil hij er dan ook uithalen. Buitenstaanders mogen er over

[p. 431]

roepen of klagen, dat een Maatschappij, die zulk een hoog dividend uitkeert, dit nalaat, of dàt, alsof een enkel percent de rekening maakte! Maar die eene percent nominaal beteekent twée voor hem, en het vet is van den ketel! Er is, over het algeheel, geen mensch die minder zijn verantwoordelijkheid voelt dan een aandeelbouder. Want wie ként hem, den naamlooze? De wijze waarop de East-End-Water Company van Londen haar plicht jegens die jammerlijke opeenhooping van menschenlijven vervuld heeft, is tot een beestachtig schandaal geworden; maar de directie wist dat zij veilig was, zoolang haar aandeelhouders hun 11 % kregen, en niet éen heeft voor dit bloedgeld bedankt. Toen voor twee jaar éen aandeelhouder der Aerated Bread Company, die haar depôts over heel Londen heeft en nu 25 % uitkeert, ter algemeene vergadering het Bestuur lastig viel om de krenterige betaling der vele meisjes, die in haar depots werkzaam zijn, werd hem dit door al de anderen kwalijk genomen. En aan zulke inrichtingen eenig belang toe te vertrouwen, daar de gezondheid, het wèl en wee eener burgerij van kan afhangen, zou het ideaal van een goed burger moeten wezen? Zou een noodzakelijkheid zijn voor individueele krachtsontwikkeling? Het eenig individu, dat bij een naamlooze vennootschap als consessionaris kracht kan ontwikkelen is - de directeur; al de aandeelhouders blijven - - sleeping partners. Een eigen beheer, voor de burgers, door de burgers, spreekt - als het gemeentelijf goed functionneert - tot ieder hunner. Dit goede water is hun trots, evengoed als hun straten, pleinen, omgeving. Die brandweer, daar ieder den hoed voor afneemt, is van hen; die tram, die zoo voortreffelijk dient, van hen! Worden beambten of dieren in gemeentedienst afgebeuld, elk kiezer voelt gemakkelijk iets van zijn mee-aansprakelijkheid. Gemakkelijker althans dan wanneer hij onbekend aandeelhouder was! En dat zou het dooden van het individu zijn, dit gemeenschappelijk bezitten en beheeren? 't Is het levenwekken in hem, het versterken van zijn besef van verantwoordelijkheid voor meer dan zijn eigen huis en eigen gedoe alleen! - En de man, die als directeur zulk een Beheer voor de burgerij voert, zou zich niet nóg anders voelen dan als beheerder voor een Vennootschap? Heeft hij nú niet evenzeer gelegenheid tot ontwikkelen van zijn energie, van zijn

[p. 432]

organiseer-talent, het toepassen van zijn kennis?! ‘Een ambtenaar?! Och kom!’ Maar ‘ambtenaar’ wordt hij alleen als de pedanterie van een verkeerd systeem, het overblijfsel van juristen-regenten-opvattingen, de kleingeestige bemoeizucht van een wethouder, hem in zijn vrijheid van beweging belemmeren zooals een bedilziek President-commissaris dit óok zou kunnen. Met het beheer-voeren voor zijn medeburgers heeft dit ambtenaars-achtige niets uit te staan; en de man die wat in zich heeft - en wie niets in zich heeft moet niet benoemd worden - zal zich niet aldus laten overdomperen tot een bureau-mensch. En als hij maar wat in zich voelt poperen van dit nu overal doorsijpelend sociaal gevoelen, van de behoefte om iets te doen tot het nut ook van anderen, zal hij blij wezen tot iets hoogers en nobelers geroepen te zijn dan tot veel geld verdienen voor aandeelhouders-alleen. Bilderdijk, die in zijn aristocratentrots zijn kinderen verbood: de gagner leur vie, zou hun het directeurschap eener concessioneele naamlooze vennootschap ontzegd hebben. Maar tegen het optreden als directeur eener Gemeente-inrichting zou zijn anathema geen stand hebben gehouden.

II.

Al deze beschouwingen, intusschen, zegt onze zwaartillende, fladderen mooi in de lucht. Maar een stad wordt niet beheerd met sentimenten. Gaan de belastingen de hoogte in, wèg vliegen de burgers. Op de finantieele uitkomsten hebben wij te letten, en daarop allereerst!

Deze beschouwing nu is, dit moet worden vooropgesteld, in den grond valsch. Het betalen van hooge belastingen mag door niemand prettig gevonden worden, en wie met een zeker bedrag moet rondkomen heeft er allereerst rekening mee te houden. Maar over het geheel telt, veel meer dan het gemopper tegen het belastingbiljet zou doen gelooven, de vraag wat de stad in ruil voor de lasten aan te bieden heeft. 't Komt er op aan of men wáár voor zijn geld krijgt. En daarbij niet te vergeten, dat het nemen in eigen beheer zelfs als het de kansen op eenige belasting-verhooging doet stijgen, toch altijd aequivalenten met zich brengt, 't zij dan in vermindering van lasten, 't zij in meer gemak, die daar zonder niet te vinden waren. Sedert de Amsterdamsche Gemeente

[p. 433]

de telefoon zelf beheert, is de verbruiksprijs van ƒ 119 op ƒ 90 gedaald: dat beteekent voor de zegge 2500 abonné's (de nieuwe nog niet eens meegerekend, wien de prijsverlaging het gebruiken van dat gemaksmiddel mogelijk maakt) een besparing per jaar van ƒ 72.500. Naar de schatting bij de jongste begrooting zou van de Gemeente-gasfabriek 6 ton aan de algemeene kas komen. Dat is 78.000 gld. minder dan de concesie in '97 opbracht, en 58.000 gld. minder dan die in '98 verwacht werd op te brengen. Een verschil, dus langs anderen weg door de burgerij aan de Algemeene Kas goed te maken. Maar de verlaging van den prijs per M³ van 9 ct. tot 7 ct. beteekent allereerst, dat de Gemeente voor haar openbaar licht ƒ 88.000 minder, en de gasverbruikende burgers, bij gelijk verbruik als in 1897, zes ton minder te betalen zullen hebben, en dus feitelijk met dit bedrag ontlast worden¹⁾. Dat is met een half, juister met twee derde, percent op de inkomstenbelasting. Waarbij dan - omdat, zooals 't behoort, de gasfabriek zelf voor haar rente en aflossing zorgt - de Gemeente, d.i. de belastingbetalende burgerij, de gasfabriek in eigendom heeft en prijsverlaging op den duur tot grooter verbruik en dus ook zekerder winst moet leiden. 't Is waar, dat men bij ons van zulk bezit niet, van de er voor geleende millioenen wèl nota op de Stads-Rekening neemt. Maar daarover later.

Dit verlagen van den prijs der geleverde waren: gas, water telefoongebruik, tramgebruik, is een der belangrijkste factoren in het eigen Gemeente-beheer. Puriteinen in de leer daarvan in Engeland stellen zelfs het maken van winst voor de Gemeentekas meer als een te vermijden kwaad (een indirecte belasting der verbruikers) dan als een toe-te-juichen uitkomst voor. En er zijn gevallen, waarin dusdanige prijsverlaging gebeurd is, ook al bleef er voor de Gemeentekas geen slaatje over (de

1) Er is beweerd, dat deze besparing schijn is, omdat, sedert de Gemeente de Gssfabriek beheert en de controle op de lichtsterkte verviel, de hoedanigheid van het gas sterk verminderd is. Was dit vervallen der controle een feit, het zou alleen bewijzen dat men in Amsterdam een verkeerde opvatting van Gemeente-beheer had. Een Gemeente-bedrijfs-afdeeling toch moet, door het Algemeen Bestuur, niet minder gecontroleerd worden dan een concessionaris. Inderdaad gebeurt dit dan ook in Amsterdam wèl, en waren de afwijkingen in het gehalte alleen de gevolgen van den overgang in andere handen, die zich in een eerste jaar kunnen doen gevoelen.

[p. 434]

gasfabricage in Glasgow, met een verkoopsprijs van 4½ cent per M³ waarbij de gasfabriek alleen haar quotum in de gemeente-belastingen bijdraagt); of zelfs de burgers speciaal belast worden om het verlies wegens te lagen prijs te dekken (Liverpool heeft een speciale waterleidingsbelasting, die éen millioen gld. opbrengt, en ten slotte nog een tekort van een halve ton op de zware lasten voor aflossing en interest onvoorzien laat). Maar wàar, als in Amsterdam, de Gemeente aan flinke bijdragen van haar concessionaris gewend was, doen wij beter met ter vergelijking om te zien naar Manchester. Ook daar begon de Gemeente met een hoogen gesprijs: ongeveer 8½ cent per kub. Meter. Dit was in - 1862. Sedert is zij dien gaan verlagen - niet inéens (dit gezegd ter bemoediging van hen, die het eigen beheer in telefoon-zaken te Amsterdam mislukt achten, omdat niet in drie jaren tijds al de prijs tot op 62½ % van den concessionaris-prijs teruggebracht werd!) maar gaandeweg, in ruim dertig jaren, tot die nu in 1896 op 4½ cent gekomen was. Manchester heeft ongeveer een gelijk getal inwoners als Amsterdam (525.000), maar door levering aan omliggende gemeenten (wat ook Glasgow en Birmingham doen) bedroeg haar omzet in gas precies viermaal dien van Amsterdam, en brengt daarmee evenwel zelden meer dan óok 6 ton gouds in de Gemeentekas. Dit beteekent, dat deze overwinst te Amsterdam op viermaal kleiner omzet gemaakt moet worden, en dat ónze hoofdstad in haar heffing uit de gasconcessie dus zoozeer het onderste uit de kan gezocht heeft, dat prijsverlaging voor den concessionaris een onmogelijkheid werd. Alleen de Gemeente, die, zich zelf concessie-gevend, haar eigen tijd van duur bepalen kon en met een interest van 2½ à 3 % kon werken, zou in staat blijken den Amsterdamschen gasverbruiker eenige verlaging van lasten te bezorgen, zonder den belastingbetalenden burger te kort te doen in den bijslag tot het Gemeentebudget. Alleen voor haar zou het, onder al deze voorwaarden, kunnen rendeeren, door prijsverlaging een grooter verbruik en dus grooter kapitaaluitleg uit te lokken, en daarbij haar eigen inkomsten uit dit bedrijf te leggen op den breeder en vaster grondslag van een grooter omzet. De concessionaris, die na de eerste 13 millioen M³., 4.03 per M³ aan de Gemeente uit te keeren had, was in den toestand

[p. 435]

geraakt van de Engelsche uitgevers van populaire tijdschriften, die op hun uitgaaf verliezen, zoodra het getal verkochte nummers een zeker cijfer overschrijdt. - Een andere oorzaak, maar een gelijksoortig gevolg.

Een der bedrijven, dat eerst langzaam, ook in Engeland, door de Gemeente tot zich getrokken wordt, en waaromtrent, in Amsterdam vooral, nog veel zwaarhoofdigheid heerscht, is de Tram.

Waarom dit zoo moet zijn is niet heel duidelijk. Naar zijn beteekenis komt de tram toch, in elke stad van eenige uitgebreidheid, onmiddellijk nà de Waterleiding en nog vóór het Gas in aanmerking voor ‘Overheidszorg.’ Hij sluit zich, in zijn nut en noodzakelijkheid, zelfs onmiddellijk aan bij wat zich nu wel door niemand meer als deel van de Gemeentebemoeiing zijn plaats betwist zal zien: het onderhoud van wegen, straten, en (in ons land) van grachten en vaarten en bruggen. Van het eene deel der stad gemakkelijk en vlug naar het andere te kunnen komen, is evenzeer een absolute behoefte als ons van het eene deel des lands naar het andere te kunnen verplaatsen.

Het is niet makkelijk ons in te denken, dat wij, als we dertig, vijftig jaar verder zijn, ons juist zoo over onze achterlijkheid van heden zullen verbazen als wij 't nu over die van onze voorouders van het midden dezer eeuw doen. Maar heel veel wordt toch niet van onze verbeeldingskracht gevergd, om ons voor te stellen, dat men Anno 1950 zoo goed om ons tramgesukkel zal glimlachen als wij 't nu doen om de dagen toen men op geen buitenweg gaan kon zonder ‘tol’ te betalen. Hoe men het in 1950 aan zal leggen, om in onze steden, die geen ‘ondergrondsche’ banen toelaten, een snel en geregeld verkeer te bewerkstelligen, waag ik, in deze tijden van ‘wonderen der techniek’, allerminst te voorspellen; dat men er niet aan denken zal, voor het gebruik van dit kunstverkeersmiddel zelfs maar een betaling te heffen staat bij mij vast, ondanks het feit dat de Amsterdamsche Gemeente zelfs nù nog een belasting op het verkeer in den vorm van ‘overhaalgeldjes’ handhaaft, een belasting die vooral op den kleinen man neerkomt.

Deze toekomst-visie - niet heel erg revolutionnair -

[p. 436]

heeft alleen ten doel scherp te laten uitkomen, hoe nauw de zorg voor tramverkeer in de Gemeente-bemoeiingen ook van heden past. Nog sterker evenwel blijkt dit, als we wat verder rondzien, en ons inleven in een ruimer beteekenis dier bemoeiing. Het is te bewijzen, dat de tram hèt hulpmiddel is, 't welk het Gemeentebestuur behoeft en niet missen kan, wil het jegens de stad zijn plichten nakomen in den zin van onzen Hooft, die wel wist dat hij nooit vèr genoeg zorgde, ‘die zorgde voor een Staat’. Zet een Stad, en de wijsheid wordt tienmaal wijs. Het probleem van elke groote stad is dat zij bestemd is aan te groeien; dat die groei gebeurt én extensief èn intensief; dat dit extensieve gepaard moet gaan met een verhooging van lasten, die alleen kan worden opgewogen door een tijdig zorgen van wege de Gemeenschap, dat de intensieve groei haarzelve en niet anderen te baat komt en dat ze geen toestanden doet ontstaan, die later weer met groote onkosten moeten worden verbeterd. De bevolking neemt toe, door aanvoer van buiten en door uitgroei met aansluiting en opslorping van omliggende Gemeenten, en de nieuwe kring, die zich om de kern der Gemeente vormt, doet gemeenlijk in den aanvang vooral, de onkosten der Gemeenschapshuishouding in verhouding meer stijgen dan hij bijbrengt tot de inkomsten. Er zijn uitzonderingen, als in gevallen waar dichtbij de oude stad zich een nederzetting van meer gegoeden, a residential suburb, gevormd had, die ingeslokt wordt: zooals wanneer Amsterdam Bussum en Hilversum omvangen ging. Die uitzonderingen intusschen zijn schijnbaar, omdat, zoodra de stad die nederzettingen benadert, deze hun bewoners beginnen te verliezen, die weer verder heentrekken, en door een financieel zwakker bevolking overmeesterd worden, die dichter bij het Centrum blijven moet. Maar al zullen die nieuwe bewoners niet hoog komen te staan op de lijst der aangeslagenen, zij verhoogen iets anders: de waarde van den grond; niet alleen in die buitenstraten, ook in de binnenstad. Dat in het hartje van Amsterdam een lapje grond ƒ 1400 p. vierkanten meter op kon brengen, op 't zelfde oogenblik dat over grond, aan de grens van Rotterdam, getwist wordt of de Gemeente die voor ƒ 1, ƒ 1.30 of ƒ 1.60 per gelijk oppervlak zal moeten aankoopen, is een feit, dat niet op zich zelf staat en niet door het toeval van de aan

[p. 437]

het eigendom verbonden ‘Vergunning’ (op zichzelf een Gemeente-gift) verklaard wordt. Het is een verschijnsel van wat gestadig aan, in en om elke groeiende stad zich voordoet. Het leven, het financieel bestaan der Gemeenten nu hangt er van af, of zij zich, voor hun kas, van die aangroeiende méer-waarde het hare zullen kunnen verzekeren.

Hoe verleidelijk 't mag wezen, ik ga niet onder Mr. Van Houten's duiven schieten, door in verband met het bovenstaande over het onteigeningsrecht der Gemeenten¹⁾ te spreken. 't Zou mij ook te ver afvoeren van de tram. Het onderwerp trouwens is van zoo dringenden aard, dat het zich als vraag van practische politiek niet lang meer schuil kan houden; in Engeland begint het, in den vorm van taxation of ground values, zich van hoofden en harten meester te maken. Laat ik mij houden aan de tram. Waar de Gemeente niet grif onteigenen mag, kan zij áankoopen, én, door middel van haar tram, de door haar verkregen terreinen in waarde doen stijgen, en in ontginning brengen. Het denkbeeld van een specula-

1) In zijn ‘Staathuishoudkundigen Brief’ van einde April heeft hij intusschen duidelijk aan de hand gedaan, hoe het komt dat hij voor zijn Onteigenings-Campagne zoo weinig aanhangers gewonnen heeft. Ik herhaal hier even wat ik elders (‘Hollandia,’ no. 78, 29 April,) daarover aanstipte:
In zijn indertijd voorgestelde onteigeningswetgeving is hij heel ver gegaan in wat we tegenwoordig ‘socialistische richting’ zouden noemen.
Wijzend op den geringen steun daarbij ontvangen, zegt hij dat zij die wel met hem zouden willen meegaan, geen onteigening stennen dan die het goed brengt en doet blijven in handen van Staat of Gemeente.
‘“Maar begrijpt,”’ vraagt hij, ‘“onze werkman niet, dat de eigendomsovergang alleen nut brengt als de grond in plaats van voor wei- of bouwland, gebruikt wordt voor woning of werkplaats (tuingrond) en dat degenen, die den grond met woningen willen bebouwen of tot tuingrond verbeteren, een duurzaam recht (eigendom, grondrente, erfpacht) moeten hebben om voldoende aangespoord te worden, er hun kapitaal of arbeid in te steken? Als huurders van Staat of gemeente zijn zij niets beter af, dan als huurders van particulieren.”’
‘Er is in deze samenkoppeling van eigendom en erfpacht iets vreemds. In erfpacht geven, voor zekere periode althans, vervreemdt het eigendom niet en de stijging in grondwaarde, die in elke Gemeente gebeurt, blijft ten bate van de Gemeente. Dat de huurder er niet van profiteert, zoo de grond niet aan den particulier maar aan de Gemeenschap behoort, zou onweerlegbaar zijn, als 't niet was dat de huurder belastingbetaler werd. Als de Londensche Graafschapsraad de landheerelijke rechten van Londen bezat, in stee van een klein getal Edelen, de huurders van de huizen zouden, wat zij nu aan grondrenten opbrengen, op hun belastingen gekort zien.’

[p. 438]

tie, die een tramlijn in exploitatie brengt, vóor de vraag er naar overstelpend is; die begint, waar men anders pleegt te eindigen, is, afgescheiden van allerlei andere op te stapelen bezwaren, vermoedelijk kras genoeg, om onzen voorzichtigen Gemeentebeheerders mijn geschrijf met ongeduld in een hoek te doen gooien. 't Is - laten we 't maar eerlijk zeggen.. àl te Amerikaansch! - En toch heeft het ook in Engeland, waar de wilde haren heusch er uit zijn, verschillenden der groote spoorwegen geen windeieren gelegd, dat ze zelfs verder zijn gegaan dan dit! - dat ze door het bouwen van hotels en woonhuizen: badplaatsen, door het maken van havens, dokken, en andere noodige gebouwen en inrichtingen: havensteden aan hun lijnen in het leven geroepen hebben. En hebben, ondanks de hun ingeboren voorzichtigheid, onze twee grootste steden zich niet zelf in ‘speculaties’ gestoken, waar het handelsinrichtingen betrof? Is het niet zekerder, dat Amsterdam zich uit moet breiden, dan dat het, om iets te noemen, een markt voor petroleum behouden zal? - Staat het niet vast, dat die nieuwe buurten, rondom Amsterdam, vroeger of later hun ‘parken’ moeten krijgen, de noodzakelijke ‘longen’ voor elke zich opeenhoopende bevolking? - Is het zooveel intelligenter, te wachten tot het particulier bouw-initiatief de grondwaarden in een buurt heeft opgedreven en dan tot die hoogere prijzen grond voor een park, en scholen, en brandweer- en politiebureau's aan te koopen, dan te beginnen met beslag te leggen op de nu nog brake terreinen; daar in elke buurt een park aan te leggen, in welks omgeving het aangenaam wonen zal wezen, en dat dus aantrekken móet; er alvast terrein voor eigen behoeften te reserveeren, en dan - door een behoorlijken tramdienst, in verband met de andere stadsdeelen, de bruikbaarheid van die nieuwe buurt als woonplaats zóo te verhoogen, dat men er niet vandaan kán blijven? Stel, dat de hemel op de aarde valt, en dit niet gebeurt - is een goed toegankelijk park ooit ‘weggegooid’ in een stad van duizenden? Amsterdam, als ‘zomerstad’, mag nog wel een opfrisschertje. Amsterdam, zal men mij tegenwerpen, heeft al een ongelukkige grond-speculatie aan den overkant van het IJ achter den rug! - Maar is deze niet ongelukkig ‘geworden’, omdat men, naar te Hollandsche voorzichtigheidsmethoden, geëindigd

[p. 439]

is na het begin, en aan dien overkant van het IJ de hand heeft geslagen, zonder tegelijk te besluiten - en dit besluit uit te voeren óok - hem met Amsterdam door het eenig nuttige verkeersmiddel: een brug, te verbinden? Nú zou men een tram kunnen leggen over die brug, en, door lage vervoerprijzen, het stichten van een arbeiderswijk dáar mogelijk maken, die zou kunnen helpen het ‘woningvraagstuk’, dat ook voor Amsterdam dringend wordt, wat minder lastig te doen zijn. Het ‘voortreffelijke’ van een Gemeente-tram in eigen beheer is, dat het een hulpmiddel van zoo sterke sociale kracht is, en dat er, bij eenig verstandig overleg en wat flink aanpakken, geen risico aan verbonden kán zijn. Want zelfs al zou de verlaging van prijs op de volksbuurtlijnen tot 2½ cent per rit, en tot 5 cent elders - om een der verwachtingen er van te noemen, - tot verlies op de exploitatie voeren - de ervaringen in Engeland leeren het tegendeel! - dan nog zou de Gemeenschap, als geheel, daar op allerlei wijze voordeel van hebben, en Amsterdam er door winnen. En ook al geeft men toe dat de toestanden dàar zóo heel anders zijn dan in Glasgow en Londen, om alle vergelijking uit te sluiten, het feit dat prijsverlaging het beste betaalt staat door de ervaring te vast, om vrees voor de gevolgen te kunnen wekken. De geschiedenis van de post, als staatsbedrijf, de ervaring van de landen, waar ook de Spoordienst Staatsbedrijf is, zijn absoluut geruststellend. En wie nog meent, dat een ‘Overheid’ niet exploiteeren kan, kijke eens naar wat België van zijn Ostende-dienst gemaakt heeft! 't Komt alles er op aan, of men den moed heeft het ding bij zijn naam te noemen en te behandelen naar zijn eisch; een ‘bedrijf,’ waarlijk te bewerken als een ‘bedrijf,’ zonder valsche ‘overheids’ schaamte om handeldrijven, die in een koopmansstad wel allerminst te pas komt; en, omdat het een Gemeenschapsbedrijf is, voortdurend met de oogen wijd open voor de grootere belangen dier Gemeenschap, niet het minst ook in haar verkeer met omliggende plaatsen. Als tal van kleinere er terecht niet tegen opzien, subsidies te geven aan particulieren, concessionarissen, om aan het algemeen verkeer verbonden te raken, is er geen aanleiding het ‘eigen beheer’ te veroordeelen, zoo het enkele niet dadelijk rendeerende, maar voor het algemeen belang wenschelijke lijnen in explotatie brengt. Integendeel,

[p. 440]

dàar is het voor, en hoe meer men daarbij durft, des te beter èn voor het bedrijf, èn voor de burgerij¹⁾.

1) Sedert dit geschreven werd, verluidde dat de Graafschapsraad van Middlesex (waaronder een deel van Noord-Londen valt) - tot hiertoe een der grondvesten van Conservatisme, - den aanleg en de exploitatie van tramwegen ernstig in handen gaat nemen, met de bedoeling de winst van de beste lijnen te gebruiken tot het exploiteeren van de wèl-noodige, maar misschien niet dadelijk rendeerende lijnen.

III.

Of een stad tot ‘blijven wonen’ aanlokt, hangt, ik heb 't straks al opgemerkt, geenszins van de laagte der belastingen alleen af. Was dit zoo, Kampen zou Den Haag lang over het hoofd gegroeid zijn. De forensen- of ‘uitwoners’-moeilijkheid, die de eene stad na de andere ondervindt, heeft de eene na de andere door wetsverandering alléen zien te ontgaan, en er bij vergeten, dat ondernemend beheer een veel belangrijker factor tot de ontwikkeling was. Onze Eedelachtbare autoriteiten zullen de vergelijking die ik bezigen ga, beschouwen als niet minder dan blasphemie, maar op gevaar van alle ‘waardigheid te grabbel te gooien,’ zou ik willen zeggen, dat het met Gemeenten gaat als met hôtels. Het best gebouwde, best verzorgde, helderste, meest luchtige, dat de frischste kamers heeft, de aangenaamste ligging; een tuin, om bij mooi weer in te zitten, en een goede lees- en biljartkamer voor divertissement bij regenwêer; waar de bediening prompt is, de bedienden best betaald en niet fooi-jagerig zijn, en waar geen gast zijn rekening krijgt of hij moet erkennen dat die billijk is voor wat hij er voor genoten heeft, zal, niet waar? ook het meest in trek zijn. Nog eens, èn al onze edelachtbaren èn allen die in de Gemeente een ideale Gemeenschap zien, zullen zich ergeren aan deze ‘onwaardige vergelijking.’ Ik zelf evenwel heb al doen uitkomen, toen ik van de Gemeente als een Co-operatieve Naamlooze Vennootschap sprak, hoeveel ik in de Gemeente het Gemeenschappelijke voor-op stel. Doch is het inderdaad wijs, een scheiding te maken tusschen nuchtere werkelijkheids-beschouwing en uit diep gevoel gesproten idealisme? Wie een Co-operatieve Vereeniging bestuurt, heeft, als elk gewoon leverancier, de behoeften en wenschen van zijn klanten te bestudeeren; wie het niet doet, schaadt zijn ideaal meer dan eenig principiëel vijand doen kan.

[p. 441]

Wie, als geboren of getogen dan wel als toekomstig Hoofdstad-bewoner, het in zijn hoofd krijgt te willen weten, of hij er ‘waar voor zijn geld ontvangt,’ en of zijn Gemeentebestuur met wat het doet en onderneemt op den goeden weg is, vindt niet, als de bewoner van een Engelsche stad, een korte resumé achter zijn belastingbiljet. Hij heeft zich de Gemeente-begrooting, of de Gemeente-rekening te verschaffen,... om tot het resultaat te komen, dat ze diepe mysteries zijn, die het begrijpelijk maken, dat zooveel leden van den Raad geen tijd meer voor hun baantje hebben, en dat er in Amsterdam zooveel misloopt. Ik zelf had, vóor ik deze opmerkingen neer ging pennen, me voorgenomen eens ná te gaan, hoe de Amsterdamsche burger het had in vergelijking met bewoners van Engelsche steden van ongeveer gelijke grootte. Wel, ik heb aan Liverpool, Manchester, Birmingham een niet meer dan uiterst oppervlakkige kennis; en in Amsterdam heb ik acht jaar gewoond en sedert dien, d.i. sinds 1893, haar ontwikkeling trouw gevolgd. Maar het ‘wijs worden’ uit de rekeningen en begrooting dezer Engelsche steden, en het maken der uittreksels, die ik voor mijn vergelijking noodig had, heeft mij geen kwart van den tijd gekost, die het doorworstelen van Amsterdams begrooting alleen van me gevorderd heeft, en heeft mijn goed humeur geen oogenblik bedreigd. Wat ik van de inrichting van het Engelsch Gemeentebestuur, met al die Commissies van Beheer, heb meegedeeld, heeft al duidelijk gemaakt, dat elk dier Commissies haar eigen rekening heeft, vermeldend haar inkomsten en haar uitgaven, en haar aandeel aan de algemeene schuld. Die rekeningen worden vervolgens, met trouwe verwijzing naar de pagina van elk onderdeel, op de algemeene rekening der stad overgebracht, en die zelfde totale tabellen nog eens voor de Schuld, en voor den Interest gegeven. Zoo wordt het mogelijk, met éen, twee opslagen, na te gaan, wat elk onderdeel van Gemeentebeheer, met balanceering van inkomsten tegenover uitgaven, dus in de netto bedragen, inbrengt of kost, en te weten te komen: of een onderneming rendeert, wat een instelling (met oprichtings-uitgaven inbegrepen) vergt, en wat waarde aan eigendommen de Gemeente tegenover haar Schulden te stellen heeft. Dit laatste, voor haar crediet, en tot geruststelling en opbeuring der Gemeenteleden, als

[p. 442]

gezamelijke mede-schuldenaren, natuurlijk van heel groot gewicht! Want de schulden eener Gemeente, dat is haar effectief werkkapitaal in obligaties, en een Vennootschap staat juist niet kwaad, omdat dit kapitaal aangroeit. 't Hangt er alles van af, wat zij er voor te toonen heeft.

Probeer nu eens hetzelfde voor Amsterdam uit te visschen. Allereerst vindt ge u dadelijk voor een droge plas ten aanzien van den Kapitaalstaat en de rente en aflossings-rekening, die maar drie bedragen een bizondere bestemming toekennen, en voor het overige alles op éen hoop laten. Dan hebt ge, omdat de moeite van een verwijzing den samensteller der begrooting te veel was, te worstelen met veranderingen van plaatsing, zooals bijv. waar het aandeel in 's Rijks belastingen, van hoofdstuk III, afd. II, voor 1899 blank staat, en ge 't eerst onder éen der vijftig nummers van Hoofdstuk IV ontdekken kunt. Dit Hoofdstuk IV ‘Ontvangsten van verschillenden aard’, 50 nummers, is met hoofdstuk X ‘Andere uitgaven niet onder de vorige Hoofdstukken behoorend’, 38 nummers, een te erger beproeving, omdat men er met groote vernuftigheid in geslaagd is, al de onderdeelen zoo door elkaar te haspelen als maar kon. Om weer een voorbeeld aan te geven: In dit laatste hoofdstuk vinden we, nadat de schutterij eerst in Cap. IV, afd. II der uitgaven onder de ‘Kosten wegens de Openbare Veiligheid’ voor een halve ton is neergezet, onder:

267	‘Kosten op de inschrijving voor de schutterij en de nationale militie;’
268	‘Dag en reisgelden aan manschappen der nationale militie,’ (als terug ontvangen van het Rijk onder No. 60 in Hoofdstuk IV der Inkomsten geboekt, zonder dat er eenig pogen blijkbaar is, om de twee posten met elkaar in verband te brengen.)

Dan volgt, 269, ‘Openbare vermakelijkheden en feesten,’ en ge denkt dus met Schutterij of Militie afgedaan te hebben. Tot ge, onder 273, nog eens weer het militaire element ontmoet, ‘Verplegings- en Transportkosten’ (gedeeltelijke Staatsvergoeding wordt geboekt onder No. 61) en ge onder 274 de ‘Muziek der Schutterij’ tegen komt, wier plaats toch zeker tusschen de Schutterij en de Openbare Vermakelijkheden zou zijn geweest. Terwijl ge, om Inkomsten tegenover Uitgaven te kunnen stellen, onder Hoofdstuk IV de No's 55, 56 en 59

[p. 443]

tot een bedrag van bijna 10.000 gld. moet gaan opscharrelen.¹⁾

En het zijn waarlijk die Rommelzôo-hoofdstukken niet alleen, die u in de war helpen! Nog een paar grepen: Onder de Inkomsten van 15-18 vindt ge die van de verschillende Musea; 286-282 beweren de uitgaven daarvoor aan te geven. De eerste staan onder de ‘Inkomsten van Gemeente Eigendommen’; de laatste onder de ‘Niet te rangschikken Uitgaven’ een heel andere rubriek. Wat niet wegneemt, dat ge, bij toeval de lange lijst in de Toelichting van 157a ‘Onderhoud van Openbare Gebouwen’ naziend, daar nog een extra voor Onderhoud van het Gemeente-Museum ontdekt. Diezelfde toelichtende lijst brengt meer verrassingen. Uit de begrooting, met al haar reeks van Postjes, zoudt ge, uit No's. 7h en 13 ‘renten Stadsschouwburg-fonds’ en ‘Vergoeding voor het gebruik van id.’ tegenover 257 ‘Renten en Aflossing der Leening,’ tot het besluit komen dat de schouwburg de Gemeente een ƒ 3000 's jaars kost; tot ge, onder 't zelfde 157a nog twee posten ontmoet: éen voor Onderhoud en een voor Assurantie van het gebouw, die het resultaat geven, dat de jaarlijksche onkosten 15 à 16 mille bedragen. Iets gelijksoortigs vindt ge omtrent de Beurs: met ‘Kosten van Onderhoud’ onder 157a, maar met een extra ‘Schoonhoudens’ kosten, onder ‘Dag- en weekgelden van werklieden’ (158). Van de markten en het abattoir vinden we de ‘Inkomsten’ onder Heffingen, de ‘Uitgaven,’ als: ‘Jaarwedden en verdere Onkosten’ van beide onder 151: ‘Kosten van Heffingen.’ Maar de Jaarwedden van den Directeur voor Markt en Abattoir wordt, in 149, onder een ander Hoofdstuk op de: ‘Kosten van Huishoudelijk Bestuur’ gebracht. En zoo voor de Politie, het Onderwijs, de Havens en de Gemeente-Inrichtingen, alles in een verwarrende hocus pocus, alsof (om een bedrijfsvoorbeeld te nemen, daar ik iets van weet) een uitgever zich in zijn administratie bepaalde tot het samenstellen van uitgaven aan papier, drukken, binden, auteursrechten, advertenties, zonder elk boek afzonderlijk met zijn eigen onkosten te debiteeren, - en in de eerste Handelsstad van ons land geen boekhouderskunst bekend, en een heldere

1) No. 56, dat er tusschen komt, geldt aannemers van Openbare Werken. En waar is No. 57 heen geraakt? -

[p. 444]

Administratie niet de eerste eisch van een goed beheer was.¹⁾

De vraag, wat de Amsterdammer voor zijn, met een zuur gezicht opgebrachte, belastingen krijgt, en wat zijn toestand is in vergelijking bij bewoners van andere steden, is dus in elk geval niet uit te maken, zoo we niet trachten tot een zuiverder beeld van netto Inkomsten en netto Uitgaven te komen. Heel en al mogelijk is dit niet, omdat we de kapitaal-uitgaven niet tot hun recht kunnen brengen. Maar men moet alweer tevreden zijn met een benadering.

Een zeer speciale aanleiding daartoe is vooral het feit, dat van de Gemeente-Uitgaven, zooals die netto²⁾ blijken te zijn,

1) De font ligt natuurlijk niet allereerst bij de Gemeente, maar bij Gedeputeerden. Doch de slechte administratieve vorm wordt er daarom niet beter op.

2) In deze en al de volgende becijferingen heb ik telkens, van wat een bron van Inkomsten is, de daartoe vereischte Uitgaven in ruimen zin afgetrokken, en wat een ‘Onkost’ is, met de er op ge-ïnde Inkomsten verminderd om aldus tot het ‘netto’ bedrag te geraken.
Om een voorbeeld te geven:
Van de Amsterdamsche ‘Heffingen’ komen de Leges, ter Secretarie ontvangen, natuurlijk in mindering van de ‘Onkosten van Gemeentebeheer.’ De andere leges, van Haven en Dokmeester, het Havengeld, Schut- en bruggeld, Mastkranen, Inkomsten Handelsterreinen, vormen te zamen een bron van Inkomsten. Maar zij vergen toch ook allerlei Uitgaven van beheer, bediening, onderhoud, en, omdat zij met het scheepvaartverkeer in betrekking staan, ook subsidies, die maar niet op de gewone Onkosten-rekening van de Gemeente mogen blijven staan, zonder ge-aequivaleerd te worden. Het financieel beeld van ‘Amsterdam als Havenstad’ wordt dan aldus:

	Inkomsten.			Uitgaven.
Be- groo- tings- num- mer.	Omschrij- ving.	Bedrag begrooting '99.	Nummer.	Omschrij- ving.	Bedrag.
36	Leges, Haven en Dokmeester	ƒ 2.900	148	Jaarwedde Directeur en onkosten Beheer	ƒ 5.350
			151e	Id. Haven- dienst	ƒ 29.800
39	Havengeld	ƒ 340.000	151ƒ	Id. Sluizen en Brugg.	ƒ 54.390
40	Schut- en bruggeld	ƒ 59.000	135b	Teruggaaf havengeld	ƒ 500
41	Opbrengst mastkranen	ƒ 42.000	153g	Id. Loods Handelskade	ƒ 100
42	Id. Handels- terrein	ƒ 18.000	275	Verbetering Rijn (bijdrage)	ƒ 1.250
		_____
		ƒ 461.900
	Per Contra	ƒ 103.690	276	Rijnvaart-Commissie	ƒ 300
		_____
	Netto opbrengst	ƒ 358.210	299	Subsidie verbet. voor de Scheepvaart	ƒ 12.000
					_____
					ƒ 103.690

Dit bovenstaande is natuurlijk alleen een proeve van een ‘Outsider’ - die bedoeld is een richting aan te geven, en te doen zien op wat wijze ik in het geheel tot mijn ‘netto cijfers’ gekomen ben.

[p. 445]

- even over de 10 millioen - de Staat meer dan een vijfde (2¼ millioen) draagt. De jongste begrooting heeft deze Staatsbijdrage, die in 1898 nog geheel afzonderlijk, en heel ‘anspruchslos’ voorkwam als: ‘Uitkeering door het Rijk, ingevolge de Wet van 24 Mei 1897,’ nu onder het Rommelzoo-hoofdstuk geplaatst als ‘Bijdrage van het Rijk in de kosten der Gemeente-huishouding.’ Gevaarlijker betiteling kon niet worden gegeven. Het is en moet toch wel een eerste eisch zijn aan elke Gemeente, dat zij, en zij alleen, de kosten van haar eigen huishouden draagt. Staatstoelagen, aldus in het wilde verstrekt en aangenomen, moeten tot geldverspilling leiden. In Engeland, waar ze ook bekend zijn, - en dikwijls afgekeurd, - worden ze, in elk geval, vastgelegd aan Uitgaven, die de Gemeenten doen voor den Staat en op last van den Staat, zooals o.a. die voor de Politie, waarvoor de Staat de helft van tractementen en kleedgeld vergoedt, en voor Onderwijs. - Welke uitgaven nu mogen we voor Amsterdam, naar deze opvatting, tegenover de 2¼ millioen, van den Staat ontvangen, stellen? Allereerst die voor de Schutterij en Militairen: een halve ton ongeveer¹⁾. Dan, evenals in Engeland, de helft der Politie-uitgaven, die totaal iets over het millioen

1)

Schutterij en militairen.

	Inkomsten.			Uitgaven.
7g	Rente Schietbanen	ƒ 130	183	Onkosten Schutterij	ƒ 50.400
55 56	{ Contributies en boeten Schutterij }	ƒ 6.055	267	Id. Loting Schutterij en Militie	ƒ 1.200
56	Contributies en boeten Schutterij	ƒ 6.055	292	Schietbanen	ƒ 130
59	Opbrengst niet ingeleverde kleeding, id	ƒ 3.600	268	Dag- en Reisgelden Militie	ƒ 1.000
60	Teruggave Rijk van dag- en reisgelden, militie	ƒ 1.000	273	Onkosten doortrekkende Militairen	ƒ 3.500
					_____
					ƒ 56.230
				Per Contra	ƒ 11.785
61	Id. van Onkosten doortrekkende militairen	ƒ 1.000		Netto Uitgaven.	ƒ 44.445
		_____
		11.785

[p. 446]

komen¹⁾; eindelijk, hoewel de Staat al een bijdrage voor de Lagere School verstrekt, wat de Gemeente volgens de wet aan L.O., M.O. en voorbereidend H.O. uitgeeft: een totaal van 2 millioen.²⁾ Zoodat dus de Gemeente, - afge-

1)

Politie.

	Inkom- sten.			Uitgaven.
71	Ontvang- sten (pro memo)	ƒ 50.-	174, 175, 176, 177, Jaar- wedden en Uitrusting	ƒ 854.600
83, 84 Vergoeding van Particnlieren	ƒ 9.424	179, 180, 184, 185, 186, Onkosten	ƒ 168.300
	_____		_____
	ƒ 9.474		ƒ 1.022.900
		Per Contra	ƒ 9.474
			_____
		Netto uitgaven	ƒ 1.013.426
			_____
		Halve Onkosten van Politie	ƒ 506.713

2)

Onderwijs.
Lager Onderwijs.

	Inkomsten.			Uitgaven.
44/10a	Schoolgelden	ƒ 362.550	151i	Onkosten Schoolgeld-heffing	ƒ 1.200
7c	Nalatenschappen	ƒ 1.960	153c	I Id. Id.	ƒ 200
75a	Zegels, Schoolgelden	ƒ 150	279a	Id. Zegels	ƒ 150
82	Opbrengst Werkstukken Kweek- school	ƒ 250	193-215	Algemeene Onkosten	ƒ 2.451.310
					_____
					ƒ 2.452.860
88	Bijdrage v.h. Rijk in kosten L.O.	ƒ 360.000		Per Contra	ƒ 748.910
					_____
91	Id. in kosten Kweek- school	ƒ 24.000	Zuivere Onkosten L.O.		ƒ 1.703.950
		_____
	Per Contra	ƒ 748.910

Middelbaar Onderwijs en Handelsschool.

	Inkomsten.			Uitgaven.
44/10 b	School- gelden	ƒ 128.500	151h	Onkosten School- geld- heffing	ƒ 200
75a	Zegels	ƒ 50	153e	2e Id. Id.	ƒ 200
92	Bijdrage Leeraar a.h. Chin. Handels- school	ƒ 400	916-223	Jaarwedden enz	ƒ 368.750
		_____
	Per Contra.	ƒ 128.950	237a	Onkosten Gebouwen	ƒ 4.200
			279a	Id. Zegels.	ƒ 50
					_____
					ƒ 373.400
				Per Contra	ƒ 128.950
					_____
			Zuivere Onkosten M.O.		ƒ 244.450

Voorbereidend Hooger Onderwijs.

	Inkom- sten.			Uitgaven.
44	c,3 School- gelden Gymnasium	ƒ 23.300	235	Onkosten Gymnasium	ƒ 82.400
			237b	Aandeel Onkosten	ƒ 200
		_____			_____
					ƒ 82.600
				Per Contra	ƒ 23.300
					_____
			Zuivere Onkosten Gymnasium		ƒ 59.300
					_____
				Totaal Generaal. Onderwijs	ƒ 2.007.700
					_____
				Totaal	ƒ 2.558.858

[p. 447]

scheiden van wat zij voor School-oprichtingen betaald moge hebben, en dat moet een aardig bedrag zijn! - voor dit verplicht onderwijs niet meer dan drie ton en voor de Politie niet meer dan vijf ton uit haar eigen kas besteedt en de Schutterij geheel vrij heeft!

Wie de cijfers der jongste begrooting neemt zooals ze staan, vindt er de schatting, dat de Amsterdamsche burgerij in dit jaar aan rente en aflossing alleen niet minder dan vier millioen te betalen zal hebben, d.i. nog vier ton meer dan haar Inkomstenbelasting netto in de kas zal laten vloeien. Van dit bedrag zullen we evenwel 1.2 millioen mogen af-trekken, die door Gemeente-bedrijven of haar schuldenaren op hun rekening genomen worden.¹⁾ En aan den anderen kant vinden wij de Inkomsten en de Heffingen, die na aftrek van alle andere uitgaven 1.7 millioen inbrengen. Die inkomsten gelden: huren, renten, pacht aanplakborden, spoorbanen, concessies, eigen bedrijven, stationeerende rijtuigen - totaal 1.1 millioen. De Heffingen gelden: Havens- en Handelsterreinen, Gemeentegronden, Begraafplaatsen, Markten, Abattoir, Beurs - totaal ruim 6 ton. Al die ‘Heffingen’ nu hangen af van vroegeren kapitaal-uitleg, en van de Inkomsten geldt dit natuurlijk ook ten aanzien van huren,

1) En wel als volgt:

Art. 5d. Terugbetaling Arbeiderswoningen	ƒ 44.100
Art. 23 Terugbetaling Entrepot,	ƒ 90.000
Telefoon, Rente	ƒ 42.000
Telefoon, Aflossing	ƒ 17.000
Waterleiding, Rente en Aflossing	ƒ 523.000
Gas, id. id.	ƒ 516.000
	_____
Totaal	ƒ 1.232.100

[p. 448]

renten, pacht aanplakborden, spoorbanen en stationeerende rijtuigen (bestratings-uitgaven). De Concessies, en de al met eigen rente en aflossing bezwaarde Bedrijven, staan dubieuser, al zou men met eenige spitsvondigheid wel kunnen bewijzen, dat ook zij, indirect, afhangen van wat de Gemeente voor haar huishouden aan kapitalen heeft uitgegeven. Nemen wij dit aan, dan vinden wij dus dat van de overgebleven 2.8 millioen voor rente en aflossing (d.i. 4 millioen minus 1.2 millioen uit Gemeentebedrijven en voorschotten) er 1.7 millioen weer òpgebracht worden, dus ook voor oorspronkelijke productieve uitgaven staan. Als voorshands niet onder dak te brengen jaarlijksche kapitaal-onkosten resten ons dan 1.1 millioen. We hadden een drie ton overgehouden voor verplicht Onderwijs, en een half millioen voor Politie. - Totaal 1.9 millioen, die de Amsterdamsche belastingbetaler aldus op te brengen heeft vóor hij aan zijn eigenlijk gezegde huishoudelijke onkosten toekomt.

In dit opzicht intusschen is hij, dank zij vooral ook de heffingen, in geen slechter, eer in een gunstiger conditie dan de Liverpooler en de Manchesterman, vooral als men in acht neemt, dat deze op hun gewone Gemeenterekeningen niet een eent schuld en dus ook geen rente en aflossing voor hun Openbare Lagere Scholen verantwoorden, en Amsterdam, voor zijn 186 scholen, nog gezwegen van die voor M.O. en H.O., stellig een minimum van 12 millioen onder haar totalen schuldenlast van ± 94 millioen¹⁾ moet hebben, vertegenwoordigend, met aflossingen, een 4 à 5 ton 's jaars. Want uit die Inkomsten alleen trekt Amsterdam méér dan Manchester, met ongeveer gelijk getal inwoners; en maar iets minder dan Liverpool, dat veel eigendommen en 170.000 inwoners méer bezit. Met de heffingen meê trekt de Amsterdammer ƒ 3.64 per hoofd, de Manchesterman maar ƒ 2.-, die van Liverpool ƒ 2.16. - En maken wij hún rekening als straks van den Amsterdammer, dan vinden wij:

1) Gerekend 77.9 millioen tot in 1897; sedert vermeerderd met 16 millioen, nieuw opgenomen voor de Gasfabriek. Totaal 93.9 millioen. - Afgeseheiden van wat de Gemeente voor haar bedrijven leende, draagt zij dus een schuldenlast van 60 millioen (120 gld.) p. hoofd. Voor de vergelijking met de Engelsche steden moet daar dan nog de geraamde 12 millioen voor Scholen afgetrokken worden, latend 48 millioen (96 gld.) p. hoofd.

[p. 449]

	Manchester^1)		Liverpool.
	A. en B.
Totale Schuldenlast: }	190 mill.	129 mill.	109 milloen.
Per hoofd	363 gld.	246 gld.	164 gld.
	_____	_____	_____
Totaal rente en Aflossing	ƒ 8.31 mill.	ƒ 6.47 mill.	ƒ 4.38 mill.
Id. ten laste van Gemeentebedrijven.	ƒ 3,70 mill.	ƒ 3,70 mill.	ƒ 2,47 mill.
	_____	_____	_____
Netto totale jaarlast	ƒ 4,61 mill.	ƒ 2,77 mill.	ƒ 1,91 mill.
Inkomsten (en Heffingen)	ƒ 1,06 mill.	ƒ 1,06 mill.	ƒ 1,44 mill.
	_____	_____	_____
Jaarlast voor niet-rendeerende Kapitaal-Uitgaven }	ƒ 3,55 mill.	ƒ 1,71 mill.	ƒ 0.470,- mill.
Politie (halve onkosten)	ƒ 0,67 mill.	ƒ 0,67 mill.	ƒ 1.098,- mill.
Onderwijs (na aftrek v. Staatsbijdragen)	ƒ 1,00 mill.	ƒ 1,00 mill.	ƒ 1.376,- mill.
	_____	_____	_____
Totaal	ƒ 5,22 mill.	ƒ 3,38 mill.	ƒ 2,944,- mill.
Per hoofd	10 gld.	6,40 gld.	4,40 gld.

Sommen, waarbij de Amsterdammer met zijn ƒ 1,90 millioen of ƒ 4,80 p. hoofd en zijn schuld van 48 mill. of ƒ 96 p. hoofd, niet kwaad af is. Zeker niet in vergelijking bij Manchester met maar 25,000 inwoners méer, en zelfs niet bij Liverpool, waar de bijkans 3 millioen toch per hoofd een omslag van ƒ 4.40 beteekenen tegen ƒ 3.80 voor den Amsterdammer. Opgemerkt moet worden, dat men in beide steden, door een deel der politie ook voor de brandweer te gebruiken - en door een speciale heffing van de Assurantie-maatschappijen, - de kosten van de brandweer op de helft van de Amsterdamsche houdt. Zooals zal blijken:

1) Manchester heeft zich, voor haar groot Zeekanaal, in een schuld van 61½ millioen gestoken. Hoewel de rente daarvan, zoolang 't Kanaal die niet zelf betaalt: (1.9 millioen) onder de niet-productieve uitgaven mee moet gerekend worden, is dit toch zoozeer een buitengewone Uitgaaf, dat ik om de vergelijking niet te vervalschen onder B de cijfers heb gegeven, na aftrek daarvan.

[p. 450]

Zien we nu, hoe 't met de eigenlijk gezegde Gemeentehuishoudingen staat:

		Amsterdam.		Manchester.	Liverpool.
	1897.	1898.	1899.	1897/1898.	1897/98
Gemeentebeheer	ƒ 424.292	ƒ 378.100	ƒ 414.387	ƒ 343.000	ƒ 789.850
Pensioenen	ƒ 344.776	ƒ 399.000	ƒ 384.900	^a)	^a)
Gezondheidspolitie, Reiniging, Rioolafvoer	ƒ 646.254	ƒ 652.437	ƒ 657.500	ƒ 1.852.516	ƒ 1.359.760
P.W. - Wegen, riolen, rivieren, Parken, kerken^1)	ƒ 555.257	ƒ 658.220	ƒ 756.620	ƒ 1.184.000	ƒ 1.058.400
Verlichting	ƒ 404.860	ƒ 414.500	ƒ 414.500^**)	ƒ 560.000	ƒ 603.000
Water					ƒ 1.045.930^b)
Brandweer	ƒ 271.643	ƒ 289.400	ƒ 294.200	ƒ 131.000	ƒ 146.000
Armenzorg, krankzinnigen en Besmettelijke ziekten	ƒ 1.069.043	ƒ 1.135.330	ƒ 1.156.600	ƒ 1.655.640	ƒ 2.964.000
Verbet. v. Woningtoestanden				^c)	^c)
Onvoorzien	ƒ 5.000	ƒ 41.600	ƒ 42.800	-	-
	_____	_____	_____	_____	_____
Totaal	ƒ 3.721.125	ƒ 3.968.587	ƒ 4.121.507	ƒ 5.726.156	ƒ 7.966.940
Per Hoofd	ƒ 7.45	ƒ 7.90	ƒ 8.25	ƒ 10.90	ƒ 12.28

a) Deze worden in Engeland op elken dienst afzonderlijk verrekend.

a) Deze worden in Engeland op elken dienst afzonderlijk verrekend.

1) Liverpool heeft eenige kerken als Gemeente-bezit.

**) Zal minder worden bij gasprijsverlaging. Zie hiervoor pag. 13.

b) Zie hiervoor, pag. 14.

c) Voor zoover hiervoor Uitgaven gedaan zijn, worden ze nu geheel opgewogen door de Inkomsten van huren, en zijn dus niet hier mee te rekenen.

c) Voor zoover hiervoor Uitgaven gedaan zijn, worden ze nu geheel opgewogen door de Inkomsten van huren, en zijn dus niet hier mee te rekenen.

[p. 451]

Vergelijkingen ‘per hoofd’ intusschen blijven - ik ben de eerste om het toe te geven - altijd veel hebben van het karakter van de welbekende filosofische eieren. Ten eerste omdat, wie veel lasten te dragen krijgt, er niet beter aan toe is als hij weet dat zijn ‘gemiddelde’ eigenlijk zooveel lager ligt, en dan, omdat plaatselijke toestanden, verhoudingen en waarden zoo verschillen en alles betrekkelijk blijft. Dat men in Manchester en Liverpool duurder uit is dan in Amsterdam, zal alvast - al heb ik 't lijstje der Gemeente-uitgaven nog niet uitgeput - duidelijk zijn. - Per Hoofd betaalt de Manchesterman ƒ 18.-;¹⁾ de Liverpooler ƒ 17.-; de Amsterdammer maar ƒ 12.²⁾ Hoe weinig en hoeveel zulke ‘gemiddelden,’ juist met het oog op verschillenden levensstandaard beteekenen, helpt Manchester ons uitwijzen. De Gemeenterekening geeft een tabel van de ‘Geschatte Huurwaarden, Belasting en Bevolking’, in de drie hoofddeelen der stad: het Centrum, eigenlijk gezegd Manchester, en Noord- en Zuid-Manchester: er-aan gegroeide buurten. Met behulp hiervan zouden wij kunnen vaststellen, dat in dit Centrum ƒ 42 p. hoofd, in Noord-Manchester ƒ 14.60 p. id., in Zuid-Manchester ƒ 15.5 geheven wordt. Aan dit eerste cijfer hebben wij evenwel weinig, want ook in de City van Manchester komen dagelijksch tal van forensen zaken doen, die in de huurwaarde van hun kantoren mee betalen, hoewel we hun hoofden niet kunnen tellen voor onze ‘hoofd’ rekening. Maar die twee andere districten, door de kleinere burgerij en den werkman bewoond, zijn daardoor te zekerder maatstaf van vergelijking. Als zij gemiddeld ƒ 14 à ƒ 15 opbrengen, is de Amsterdammer met een gemiddelde ƒ 12 er zeker niet te erg aan toe. Want dit wordt door allen gedragen en tegenover mogelijke hoogere inkomsten in Manchester dan in Amsterdam, staan stellig evenredig hoogere levensonkosten.

1) Eigenlijk ƒ 21; maar daar er, uit de gewone Inkomsten, een overschot van ƒ 1.863.000 was gebleven, heb ik, billijkheidshalve, dit bedrag van het totaal ad ƒ 11.298.000 millioen afgetrokken. Ook zou men in rekening hebben te brengen, wat van deze naar de huurwaarde berekende belasting uit de Openbare Diensten gekregen wordt, daar dit voor 't Hoofdgemiddelde natuurlijk niet mee mag tellen.

2) Amsterdam heeft ƒ 500.000 van vorige rekening overgehouden, d.i. dus ƒ 1 p. hoofd, die anders hadden moeten opgebracht worden, tenzij de rekening meevalt. Dit kan, omdat een aantal Inkomsten nog maar Pro Mem. uitgetrokken staan.

[p. 452]

IV.

Nog eens, intusschen, het zit 'm voor den burger in het geld niet alleen, dat van hem gevergd wordt, maar bovenal in wat hij er voor krijgt. Vergelijkend de hierboven getabelleerde publieke diensten in de verschillende steden, zou ik zeggen, dat de Amsterdammer minder goed af moet zijn in zake verlichting: als de gasprijs in Manchester de helft is van die van Amsterdam en beide steden tellen gelijk getal inwoners en Manchester besteedt nog meér geld, dan moeten, wat de lokale verschillen ook mogen wezen, de Manchesterianen tenminste tweemaal meer licht in hun straten krijgen dan de Amsterdammers. Bovendien hij heeft zijn eigen gas veel goedkooper. Doordat ze er geen grachten op náhouden, waarin ze hun riolen kunnen afleiden, betalen de eersten veel meer voor hun rioolafvoer, maar ze hebben er dan ook de min frissche luchtjes niet van, zoomin als het voordeel dat de zware vrachten niet over 't plaveisel gaan, en heel en al het pittoreske niet. Een belangrijke instelling, daar Amsterdam de Engelsche steden mee vooruit is, is het Abbattoir; doch dit komt onder de uitgaven niet voor, omdat het een bron van inkomst is, zooals voor de Engelsche Gemeenten min of meer wat zij ter verbetering van woningstoestanden door het bouwen van arbeiderswoningen deden. De Amsterdamsche brandweer, die 't dubbele van die Engelsche kost, is daarentegen beter; de andere gesteldheid van den bodem maakt echter weer in de Engelsche steden Macadam-wegen mogelijk, die zeker voor rijwielenden heel wat prettiger zijn dan onze keien, maar die vooral niet goedkooper zijn, om het veelvuldig herstel dat ze vergen.

Omtrent het armwezen in Liverpool en Manchester staan mij op 't oogenblik geen gegevens ten dienste, die de zooveel hoogere posten dan in Amsterdam eenigszins kunnen verklaren¹⁾: dat Amsterdam in publieke hospitalen beter af is, dan

1) Ook deze komen, als al gezegd is, in de eigenlijke Gemeente-rekening niet voór, omdat de Board of Guardians een zelfstandig lichaam is, afzonderlijk gekozen en saamgesteld. Mijn berekeningen, voor de vergelijking met Amsterdam, zijn opgemaakt uit de cijfers der Belastbare Huurwaarde en de heffing daarop te vinden in The Municipal Yearbook.

[p. 453]

deze Engelsche steden, mag geconstateerd worden. Anders is het met de Parken, waarvan de Engelsche steden, die nu en dan fraai onderhouden particuliere ‘Staten’ kunnen aankoopen of ze ten geschenke krijgen, beter voorzien zijn dan Amsterdam, dat alles moest aanleggen en, waar ze dit zelf deed, 't uit kleine beurs deed!¹⁾

Hier kom ik tevens tot de nog niet vermelde extra-uitgaven voor inrichtingen van Algemeen Nut, Ontwikkeling en Vermaak. Voor zoover cijfers die kunnen omschrijven, staat Amsterdam tusschen Liverpool en Manchester in: het besteedt 3 ton, tegenover Liverpool bijna 2½, en Manchester ruim 4, maar het besteedt die grootendeels op totaal verschillende wijze: Amsterdam ⅔ van haar bedrag aan haar Universiteit; Liverpool en Manchester meer dan dit aan hun Openbare Bibliotheken en hun Bad- en Wasch-inrichtingen. Manchester heeft ook een universitaire inrichting: Owen College, maar die kost de Gemeente niets; zooals Amsterdam, in ruil, maar ƒ 5000 voor haar Musea heeft op te brengen, waar beide Engelsche steden daar 12-maal dit bedrag aan te besteden hebben.

Het Engelsche systeem van Openbare Bibliotheken en Leeszalen verdient een zelfstandige beschouwing. Wat ik er hier van wil aanstippen, is, dat er een unieke vorm van ‘belasting bij plebisciet’ aan vast zit. In elke gemeente of elk district waar een deel der burgers zulk een bibliotheek en leeszaal gesticht wil zien, kunnen zij een stemming vergen: ⅔ der kiezers moet toestemmen. Daar de wet de hier voor speciaal te heffen belasting tot een stuiver in het Pond per belastbare huurwaarde beperkt, wordt zulk voorstel - hoewel er districten zijn, die dit vier, vijf keer gedaan hebben - zelden verworpen. De beperking van de wet maakt intusschen vooral de eerste oprichtingskosten, die in Rente en Aflossing op het jaarlijksch budget zwaar terugkeeren, bedenkelijk, en zonder de generositeit van den Heer Passmore Edwards - eigenaar van de Weekly Times and Echo - die altijd maar bereid was het geld voor de stichtingskosten te verstrekken, zouden vooral veel kleinere plaatsen er geen gekregen hebben. De grootere konden 't gemakkelijker zelf

1) Zoowel Manchester als Liverpool besteden ± ƒ 275,000 per jaar aan hun parken!

[p. 454]

doen (zij houden zich trouwens niet aan den stuiver in het pond van de latere wet en hebben er - zooals Birmingham bijv. - statige gebouwen voor gesticht.) Het kenmerkende van alle is dat zij voor iedereen openstaan; dat er zoowel serieuse boeken te lezen en te raadplegen zijn, als tijdschriften en dagbladen van allerlei slag om door te blâren (en deze laatste zijn niet het minst gezocht); terwijl ieder ingezetene boeken ervan mee naar huis kan krijgen. Van de centrale boekerij hangen een aantal afdeelings-boekerijen af. Leeds telt er niet minder dan 21; Bristol heeft éen centrale en 5 afdeelingen; Liverpool, behalve twee lees-boekerijen, zes leenboekerijen en 8 avond-leeszalen; waarvan drie in schoollokalen; Manchester heeft 12 leen-boekerijen en nog vijf leeszalen, behalve haar groote bibliotheek. En zoo meer. Het belangwekkendste in deze beweging lijkt mij vooral het nut van de bestaande schoollokalen getrokken, en de toenemende gewoonte om door het geven van voordrachten in de boekerijen, den schoolkinderen den weg daarheen al vroeg te leeren.

De vraag of de gemeente bad- en waschhuizen dient op te richten, is in Engeland zoo min een vraag meer dan of men in zijn eigen huis een badkamer zou moeten hebben. Er is een gemeente in Schotland, wier eerste openbare badzwem- en wasch-inrichting van het eind der vorige eeuw dateert! Gemeenlijk hebben deze inrichtingen een zwembasin, gewone badkamers, en soms een waschgelegenheid voor wie er de wasch willen komen doen. In Shoreditch - 'n district van Londen - is de directeur der zwem-inrichting op het vernuftig idee gekomen, het bassin zoo te laten inrichten, dat 's winters, als er weinig liefhebberij voor het zwemmen is, de zaal voor andere doeleinden: vergaderingen en uitvoeringen, gebruikt kan worden. De kosten van deze inrichtingen zoowel als die van de Openbare Boekerijen verschillen aanmerkelijk, zoowel wat oprichting als gebruik aangaat; een bad- en zweminrichting komt gemiddeld op 2½ ton; een boekerij kost tusschen de 60 à 120 duizend gulden. Daarentegen betalen de eerste grootendeels hun kosten zelf: met inbegrip van Rente en Aflossing vergden bijv. die van Birmingham, met de vijven, niet meer dan ƒ 35.000 per jaar; de 10 van Manchester daarentegen ƒ 240.000! Birmingham onderhoudt trouwens 12 Bibliotheken, die gemiddeld een ton

[p. 455]

elk gekost hebben, voor ƒ 180.000, waar Manchester, voor haar tien, een ƒ 235.000 noodig heeft, beide met inbegrip van aflossing en rente.

Op deze instellingen van algemeen nut, die Amsterdam nog niet kent¹⁾ met nadruk te wijzen, gebeurt niet om onze Hoofdstad bij de Engelsche steden ten achter te stellen; en nog minder om de meening uit te spreken, dat zij, om deze, haar Universiteit zou moeten opofferen.

Ook bij het ontbreken van deze bibliotheken staat Amsterdam met haar Lagere en Middelbare Scholen, haar door de Gemeente gesubsidieerde Ambachts- en Industrie-, Teeken- en Zeevaartscholen, haar Handelsschool, Gymnasium en Universiteit in gelegenheden tot geest-ontwikkeling heel hoog, en als we bij de cijfers wilden blijven, zouden we kunnen uitrekenen, dat deze gelegenheden zooveel ouders en leerlingen (studenten) naar de stad moeten lokken, of er in houden, dat de extra-kosten, door de Gemeente er voor uitgelegd, terugvloeien in de Gemeentekas met de belastingen die deze dragen. Maar cijfers blijven ten slotte doode dingen, en niet genoeg nadruk kan er op gelegd worden, hoe de aantrekkingskracht eener Gemeente afhangt van den polsslag van haar innerlijk leven. Men merkt in Amsterdam niet zooveel van de Hoogleeraren in haar midden als misschien zou mogen verwacht worden; haar Hoogeschool kon nader tot haar handelsleven staan; de invloed der Universiteit doet zich meer gelden door de Studenten dan door de Hoogleeraren. De jongeren, die Amsterdam in 1880 tot het middelpunt der nieuwere letterkundige beweging maakten, stonden niet onder den invloed van Hoogleeraren der Universiteit; maar zij waren er studenten van, en van hen uit ging de stroom over naar de jongere schilders, die er woonden om de heerlijke stad, en om het leven dat in haar

1) Ik overzie hierbij noch de leeszaal van Ons Huis, noch de schoolbibliotheken, noch de volksbadinrichtingen met boven kuipbaden verkieslijke stortbaden; noch de schoolbaden, noch het zwembassin aan den Heiligen-weg, feitelijk met gemeentehulp gesticht. Maar er blijft altijd het groot verschil bestaan tusschen wat door de burgerij voor zich zelf gesticht is of haar geschonken wordt en wat anderen voor derden doen. Men maakt eer gebruik van dat waar men als burger mee een recht op heeft, dan van wat toch altijd een weldadigheid blijft, als het voor ons gedaan wordt.

[p. 456]

ontwaakte. De politieke beweging, in Amsterdam begonnen, kwam uit denzelfden hoek, en de Amsterdamsche Studenten, die er geen echt studentenleven vonden, geraakten er onder den invloed van het wijder leven, - tot hun eigen baat, en, door wat zij op hun beurt er weer aan gaven, tot baat van heel het Stadsleven. De Handelsschool heeft, op haar beurt, een wacht van jongelui gekweekt, wier wijder gezichtskring en levendiger belangstelling voor het leven-om-hen, niet alleen hun handelsbedrijf en daarmee Amsterdam's stoffelijke welvaart, ten goede moet komen, maar waaronder, nu zij er oud genoeg voor zijn geworden, ook de jonge krachten te vinden zullen wezen, om een flink aandeel te nemen aan het beheer van de Stad. Met hen, bij toeneming, de mannen - en vrouwen! - van alle kringen, die in socialen arbeid hun organiseertalent, hun werkkracht en hun toewijding getoond hebben.

Die taak, voor Amsterdam, is allerminst een om tot zwaarmoedigheid te stemmen. Tegenover financieele zwaarhoofdigheid heb ik met enkele vergelijkingscijfers trachten aan te toonen, dat de belastingbetalende burgerij in Amsterdam er geenszins zoo erg aan toe is, als zij zelf schijnt te gelooven; en bestond er een behoorlijke Gemeente-balans, het feit zou nog stelliger aan te toonen zijn. Doch van oneindig grooter belang voor onze Hoofdstad is dat zij een veld van werkzaamheid aanbiedt, waaraan eer te behalen is. Wie van Birmingham en Manchester en Glasgow leest van al wat daar beproefd wordt om het leven der groote menigte wat frisscher, helderder, ruimer, blijer te maken, en dan onder den indruk van haar Gemeente-stichtingen de steden zelve ingaat, komt onder den druk van zoo wanhopige troosteloosheid en machteloosheid, die hem de energie der mannen bewonderen doet, wien het beproeven nog mogelijk is, maar hem zelf verlangen doet weg te komen uit zooveel vunzige viezigheid en eentonige somberheid van tredmolen-gewurm. Birmingham staat bekend als in beter conditie dan Manchester. Maar verleden jaar heb ik anderhalven dag in haar fabrieksdistricten van lange, vieze, slecht behuisde straten doorgebracht. En hoewel ik in Amsterdam in Jordaan en andere volksbuurten achter de muren gekeken heb - - wat ik in Birmingham buiten zag, deed me erger aan dan het binnen, vunzig als het

[p. 457]

dikwijls is, dat ik uit onze Hoofdstad kende. Huilsteden zijn zij, die groote kazernes van Engelands beroemde industrie, en niets dan stil schreien om het erbarmelijke leven schijnen zij te kunnen doen! - Wie zou daar willen wonen, als hij het niet moest, ondanks alle Parken, Bibliotheken en Zweminrichtingen!

Amsterdam, hoeveel er aan haar bezondigd is, staat tegenover deze zwoegsteden nog altijd als een sprookjesstad, en bevoorrecht boven deze Engelsche in de bekoring die zij weet te houden over wie zij eens in haar macht kreeg! - Wie eenmaal in haar midden geleefd heeft, en nog zelf leven in zich behield, moet altijd naar haar terugverlangen. Wat er in ons volk popelt, en uitweg zoekt nù in daden, dán in zoeken, dan in luchthartig uitgeleef, 't moet gelijke polsbeweging komen vinden in haar midden. Is er hoop voor ons volk, Amsterdam moet het bewijzen. En dat doét het - al is het juist niet allereerst in wie het beheer voor haar voeren.

De ‘Co-operatieve Gemeente Amsterdam’ staat dezen zomer voor een gansch andere opvatting, niet van ‘Overheidsbemoeiing,’ maar van ‘Gemeenschapsleven,’ waarvan het ‘in eigen beheer nemen’ alleen de buitenkant is: een der noodzakelijke en onvermijdelijke toepassingen, maar waardeloos, en zelfs gevaarlijk, zoo ze niet gedragen wordt door den nieuwen geest en daarvan iets anders wordt dan een uiting in zich zelf: de essence. ‘Overheidsbemoeiing’ veronderstelt het laten betijen, het zich laten behelpen; veronderstelt en kweekt: ambtenaarformalisme en hoogheid boven, slapende belangstelling beneden. - Gemeenschapszorg is de uiting van een verantwoordelijkheids-gevoel, dat boven het individu stijgt en zich uitstrekt tot wat zich alleen niet helpen kan; allerminst om die zwakken te verzwakken of ze genadiglijk te beschermen. Het is een lokaal patriotisme, dat met het ‘esprit de clocher’ niets gemeen heeft, en dat alleen lokaal is, omdat de beperktheid van de ruimte het levend houden van dit gemeenschapsgevoel vergemakkelijkt en het intensiever doet blijven. Zoo het individu het maatschappelijk atoom is en het gezin het molecuul, de Gemeente is het molecuul der politieksociale samenleving; en geen hervormingen in den Staat zullen beklijven, als niet allereerst in de Gemeente getoond is, dat

[p. 458]

inderdaad de ‘nieuwe geest’ een levende kracht is, die zich haar eigen vormen en verhoudingen schept en tot haar eigen devotie drijft. Er is wel in de machinerie van het beheer in onze steden veel dat anders worden moet; het dagelijksch Bestuur heeft te veel om handen, de Raad, in zekeren zin te weinig. Commissies van Bijstand, om erbij te staan ... als B. en W. alles voorbereid hebben; en dan voor den Raad ontzettend veel papieren, en veel gepraat, maar de leden niet zelf een werkelijk aandeel aan het werk, als in Engeland, en aldus een irritatie in hen gewekt om veel tijd verknoeien en geen voldoening van werkelijk volbrachten arbeid. Er is gemis aan heldere administratie en wezenlijk vooruitzien van behoeften dat alleen het overzien van uitgaven mogelijk zou maken. Maar ook met een slechte machine valt te werken, als men 't maar weet aan te leggen! - en als het ware begrip van de taak er is. Mijn opmerkingen zouden al heel ongelukkig naar hun doel gewandeld hebben, als de lezer onder den indruk kan gekomen zijn, dat ik tot het slag enthousiasten behoor, dat met de materieele normen van ons menschbestaan geen rekening houdt, en in toewijding gelooft zonder verstandig wikken en wegen; in beheer, van wat dan ook, zonder helderst zaken-inzicht. De wil vindt niet altijd den weg, wat het Engelsche spreekwoord verzekeren mag; doch de weg wordt zeker niet gevonden zonder den wil, en de vormen, waarin het levende zich te openbaren heeft, worden stroef, hard en leeg, als niet de innerlijke warmte ze in eeuwige trilling lenig houdt. Verbeeldingskracht, die het wordende en het verre tot begeerlijk bezit voor ons kleurt, is noodig, willen we den drang in ons voelen, om dat te gaan verwerven; en het bewustzijn dat wrochten de hoogst-heerlijke openbaring van ons levensvermogen is, om ons het verworvene te doen voorbijjagen. Het geluk van onzen tijd ligt hierin, dat niets zoo moeielijk valt als vrede te hebben met wat is, en dat verstandig denken, door ervaring van wetenschap en industrie geleid, aan die ontevredenheid ten minste even groot aandeel heeft als het onzekerder gevoelen. Wij begrijpen, dat niets zoo verspillend is, als het vreemd naast elkaar doen handelen van allerlei verspreide krachten; dat een samenwerken van allen die iets zoeken te bereiken voor ‘het nut en het wel van het algemeen’, laten ze ‘overheid’ of ‘particulieren’ zijn, eerste eisch van

[p. 459]

nuttig besteden is; en we verlangen een vereenigend middelpunt, dat door den wil van ons allen áangewezen, aan dezen ons aller wil de kracht ontleent, om langs eindelooze draden nieuw leven in heel het lichaam te wekken.

Wij begrijpen, dat niet-gebruiken van beschikbare krachten, half-volbrengen van een ons voorgelegde taak, half-benutten van ons ten dienste staande middelen, wegwerpen van nog pas ten deele verbruikte materialen, én stoffelijk én geestelijk op ons aller schade uit moet loopen. Wij begrijpen, dat we ons zelf kwaad doen, zoo we, uit oud-vooroordeel, afscheidingen maken, en zeggen: niet deze mensch zal aan ons aller goed zich mogen wijden, want ze is een vrouw, of, want hij is niet van onzen stand en niet van deftig beroep. We begrijpen dat het onze taak is, alles aan te wenden, om het leven voor alle burgers gezonder, goedkooper, voordeeliger, aangenamer en blijer te maken. We zien wel in, dat dit ligt niet in het vermeerderen alleen, maar ook in het behoeden én vernietigen van wat bestaat, en in het intensiever en volkomener gebruiken ervan, zooals van de scholen, die nog te veel ‘popje gezien, kastje toe’ zijn, en die toch, overal door onze steden verspreid, er tot nooit donkere centra van volksverlichting en volksverhooging konden strekken: ‘ons Huizen’ van de kinderen niet alleen, maar ook van de ouders; speel- en vergaderplaatsen; leeszalen, avondtentoonstellingszalen, concertzalen en zooveel meer, wat een onderwijzer maar in wil vallen: zooals vele kerken in Londen open staan, moest de school nooit gesloten wezen voor de talloozen, die nog leering, raad, hulp, steun, bemoediging, opwekking, afwisseling behoeven. 't Zou het budget schier niet behoeven te verhoogen; maar wat een rente, niet op de begrooting uit te rekenen, zouden de kapitalen, in de tallooze scholen gestoken, voor het gemeenschaps-leven op gaan brengen!

Wij begrijpen, dat het onzinnig is, ons geld te verspillen aan een onderwijzen van de jeugd, als we toelaten dat veel kinderen op de school komen in te zwakken physieken staat, om van het geleerde te profiteeren; en dat de ouders te helpen hun kinderen beter te kleeden, en ze nu en dan naar frisscher lucht te sturen, een van die zoo natuurlijke Gemeenschaps-bemoeiingen is, voortvloeiend uit al wat we eenmaal begonnen zijn en allernuttigste geldbelegging voor de toe-

[p. 460]

komst, dat we ons er over verbazen, er vroeger zooveel drukte om gemaakt te hebben.

De diepste problemen van ons maatschappelijk kwaad kan de Gemeente, op zich zelf, niet oplossen; maar dat we een pestend gezwel tot algemeen gevaar in ons midden laten aangroeien, zoo we ons niet te werk zetten om voor betere huizing te zorgen, vunzige holen af te sluiten en te vernietigen; drankgelegenheden te beperken, en gezonder ontspannings-gelegenheden voor de afgesloofden open te stellen, kan ons natuurlijk niet ontgaan; noch dat geen klasse der bevolking aan bloedarmoe kan lijden, zonder het geheel te verarmen. Nu wij weten, dat we, wat we samen ondernemen, er zooveel goedkooper afbrengen, dan wat we op eigen houtje doen, zullen we er toe kunnen komen, om in navolging van vakvereenigingen, die voor hun leden Sanatoria en herstellingsoorden in de buitenlucht gaan stichten, er dusdanige gemeenschappelijke inrichtingen voor de eigen stad op te gaan nahouden. Zoo goed als we ons geen eigen huis meer kunnen denken, zonder een badkamer en een boekenkast, zullen we met ons Gemeentehuishouden geen vrede hebben, zonder zwem-inrichtingen en gemeenschappelijke boekerijen. Parken en gelegenheden om van natuur te genieten, hebben we noodig, voor de gezondheid zoowel als voor de aantrekkelijkheid der plaats voor meergegoeden; en kunst en goed vermaak weten we voor alle klassen van te wichtige beduidenis, om gelden, verstandig daaraan besteed, niet goed uitgezet te rekenen. Ons gevoel van gemeenschaps-waardigheid en eer zal zoo groeien, en ons inzicht in de waarde ook van het immaterieele dus aansterken, dat Amsterdammers zich zullen afvragen, hoe zij ooit konden toelaten dat een van de nobelste nieuwere gebouwen in hun stad: het Paleis voor Volksvlijt, tot voddekraam gemaakt werd, en de burgerij niet zich zelf vrijwillig met het weinige belastte, om het weer tot een werkelijk Volkspaleis terug te brengen. Wat noodig is zijn alleen de menschen om die nieuwe gedachten te doen doorsijpelen in te trage hersenen van de velen in zich zelf beslotenen, en de menschen om haar in de praktijk te doen leven en te doen slagen. Maar als de gedachten er zijn, kunnen de menschen niet ontbreken!

En wie - vraagt onze angstvallige - zal dit alles betalen?

[p. 461]

Het antwoord is al gegeven: Het meeste betaalt zich zelf direct, en alles indirect. En dan, elke Gemeente heeft een mijn; dat is de Gemeentegrond.

Bromley, Kent.

L. Simons.