De Gids. Jaargang 59

[p. 367]

Aanteekeningen en opmerkingen.

Vanwaar komt het woord ‘Gids’? - Elk verneemt gaarne de meer algemeene resultaten der wetenschap, in het betoog van een meester tot een welgeordend geheel verbonden. Minder groot is de belangstelling voor een enkel en meer bijzonder vraagstuk, maar toch blijft het een genot de redeneering daarover te volgen, indien zij aldoor streng en onbetwistbaar kan blijven. Slechts van enkelen kan men aandacht vragen voor de vele kleine raadselen, wier oplossing aan de behandeling der groote problemen noodzakelijk moet voorafgaan. Slechts bij uitzondering kan over zulke kleine raadselen in een tijdschrift als De Gids worden gesproken. De Redactie meende echter dat hare lezers zouden wenschen te vernemen, wat dezer dagen in eene vergadering der Koninklijke Academie van Wetenschappen door mij is betoogd omtrent de afleiding van het woord gids. Ingevolge haar verlangen wil ik gaarne daaromtrent iets mededeelen.

Daarbij kom ik in eene groote moeilijkheid. Spoedig zou ik gereed zijn, indien ik mij kon bepalen tot de aaneenschakeling van een zeker aantal eenvoudige stellingen, gemakkelijk uit elkander af te leiden. Doch het vraagstuk is niet van dien aard. Wilde ik mijne lezers overtuigen, ik zou hunne aandacht moeten vermoeien door eene behandeling van allerlei kleine argumenten waarmede ik hun niet durf lastig vallen. Men zal mij antwoorden: maak het u niet te moeilijk, en zeg ons maar in het kort, welk verband er is tusschen gids en het Fransche woord guide, waarvan het toch zeker is afgeleid. De waarheid is, dat ik niet aan die afleiding geloof. Ieder die van het Nederlandsch eenige studie heeft gemaakt, acht het zoogoed als zeker, dat onze taal het woord gids in de middeleeuwen nog niet bezat en het eerst later aan eene vreemde taal

[p. 368]

heeft ontleend. Meestal zoekt men het in het Fransch; enkelen, waaronder ik, meenen dat men het elders moet vinden. Van deze bewering ben ik uitgegaan, en, zooals men ziet, die bewering is volstrekt niet eene algemeen erkende waarheid. Dit alleen wil ik er van zeggen; de vormen, waaronder het woord gids voorkomt in de 17^de eeuw, doen mij onderstellen, dat de ds is ontstaan uit een medeklinker als waarmede b.v. het Engelsche woord gipsy begint, en dien men in het Fransch ongeveer door dj kan voorstellen. Is dit zoo, dan valt het moeilijk aan eenig verband met guide te blijven denken.

Verder neem ik aan, dat de tegenwoordige beteekenis van gids niet de oorspronkelijke is, maar ontstaan uit die van onbetrouwbare wegwijzer, spion. Want in dien zin wordt het gebruikt althans in één voorbeeld uit een schrijver der 17^de eeuw, en het is mij onmogelijk daarin eene soort van misbruik te zien: ik geloof dat die ongunstige beteekenis juist de oudere is; maar gids geleek zoozeer op guide (en dit Fransche woord was bij onze voorouders zeer goed bekend), dat het voornamelijk door den invloed daarvan zijne slechte beteekenis heeft verloren, en even goed als guide zelfs in verheven stijl kon worden te pas gebracht.

Daarom heb ik mij deze vraag gesteld: waar is een woord te vinden, beginnende met g en verder hebbende eene dj, dat beteekenen kon spion, handlanger van roovers enz. Ik heb het meenen te vinden in de taal der Zigeuners, die sinds de eerste helft der 15^de eeuw ook hier te lande bij herhaling hebben rondgezworven. Men weet dat zij afkomstig zijn uit Azië, en dat zij eeuwen lang op het grondgebied van het Byzantijnsche keizerrijk hebben verblijf gehouden vóór dat zij zich in West-Europa hebben vertoond. Hunne taal is een der jongere Indische dialecten en dus vrij nauw verwant met het Sanskrit. Hoewel zeer gehecht aan hunne nationaliteit en gaarne levende op zich zelf, hebben zij zich toch dikwijls bij andere vagebonden moeten aansluiten, die in verschillende streken van Europa allerlei woorden van de Zigeuners hebben overgenomen. De Zigeuners noemen zich zelf rom of kalo, en ieder die niet behoort tot hun volk, noemen zij gadjo (ongeveer uitgesproken alsof het Fransch was). Dit woord was dus stellig een van de eerste die anderen van hen konden hooren. Gadjo, en het vrouwelijke daarbij behoorende gadji, werd een gewone boeventerm voor kameraad. Een vrouwelijke kameraad van een vagebond, d.i. eene

[p. 369]

gadji, kan niet anders zijn dan van de laagste moraliteit, en werd gadji ook in andere talen opgenomen, dan moest het een term worden als slet. Het Nederlandsch der 17^de eeuw kende in dien zin het woord gedse, en het Engelsch van dien zelfden tijd het woord gixie. Ik heb trachten te bewijzen, dat die beide vormen uit gadji kunnen ontstaan zijn. Wat den vorm gedse betreft, klinkt dit niet al te vreemd, indien men wil bedenken, dat de klank, hier door dj afgebeeld, in de Nederlandsche volkstaal niet voorkomt en niet goed is uit te spreken. In zulke gevallen zegt men iets anders, dat min of meer op den vreemden klank gelijkt. Dat bij ons ds de gewone vertegenwoordiger is van dj in woorden die uit vreemde talen worden overgenomen, daaraan twijfelt geloof ik niemand onder de taalkundigen.

Eene dergelijke verandering als gadji moest ook gadjo ondergaan, indien het doordrong tot in het Nederlandsch. Gadjo, in het algemeen kameraad, kreeg allerlei beteekenissen die eenigszins met dit begrip in verband staan. Het wordt b.v. de naam voor een manspersoon die anderen lokt naar de plaatsen van ontucht, en ook voor iemand die dieven en roovers in hun bedrijf helpt, door hetgeen zij hebben gestolen voor hen te bewaren, kortom een naam voor allerlei handlangers van hen, die met de geordende maatschappij op voet van oorlog leven. Zooals ik hierboven heb gezegd, moet de oudere beteekenis van gids, naar ik meen, zijn geweest die van spion, onbetrouwbare wegwijzer, en dat verschilt niet veel van de begrippen die door gadjo kunnen worden aangeduid. Verder heb ik gezegd, dat de ds van gids, naar ik meen, uit eene dj (als in gadjo) moet zijn ontstaan. Is dit waar, dan moet het woord gids in eene oudere periode zoowel in vorm als in beteekenis veel op gadjo hebben geleken. Men zal zeggen: maar de klinker is in het eene geval eene i, en in het andere eene a. Ik mag hier alleen antwoorden, dat ik elders heb trachten aan te toonen dat dit bezwaar niet onoverkomelijk is, en dat de i uit de a is voortgekomen met een tusschenvorm e, die volgens mij bewaard is in het reeds genoemde woord gedse, dat ik uit het vrouwelijke gadji heb afgeleid.

Ik mag niet hopen, dat de welwillende lezer van dit tijdschrift met het bovenstaande tevreden zal wezen. Voor zijn gevoel behoort het woord gids tot de taal van de beschaafde wereld, en hij verzet zich onwillekeurig tegen de bewering dat gids oorspronkelijk een onedel woord zou zijn geweest. Maar het is ook niet mijne be-

[p. 370]

doeling geweest hem te overtuigen; had ik dat gewild, ik zou daarmede hebben getoond de moeilijkheid van het vraagstuk niet te beseffen. De gegevens, waarover men hier heeft te beschikken, zijn niet zóó overvloedig, dat daaruit eene en dezelfde conclusie moet worden afgeleid door allen die tot oordeelen bevoegd zijn. Sommige geleerde mannen, voor wier kennis ik den grootsten eerbied heb, zijn het niet met mij eens; maar andere, die ik niet minder hoog acht, geven mij gelijk; ieder argument heeft niet voor ieder dezelfde waarde. Indien ik alle lezers van De Gids tot mijn gevoelen had willen overhalen, dan had ik met kwade trouw moeten handelen: ik had als onbetwist moeten voorstellen wat niet elk mij wil toegeven. Zulk een betoog had wellicht zeer overtuigend kunnen worden. Ik heb het niet willen schrijven, maar hier alleen met enkele woorden willen aanduiden, waar naar mijn bescheiden gevoelen de oplossing van dit kleine vraagstuk moet worden gezocht.

A. Kluyver