De Gids. Jaargang 54

[p. I]

Willem de Derde.
1849-1890.

De laatste Koning uit het stamhuis van Oranje-Nassau is aan Nederland ontvallen. Het einde van zijne bijna tweeenveertigjarige regeering was somber, om het langgerekte van den doodstrijd dien hij te strijden heeft gehad. Het persoonlijk verkeer met zijn volk - nooit zeer levendig - had in de laatste jaren geheel opgehouden, en alleen uit de naamteekening onder wetten en besluiten bleek nog, dat de grijze Vorst zijne regeeringstaak bleef uitoefenen. Totdat ook die teekenen van zijn voortbestaan eerst tijdelijk en toen, na een kort en onvolkomen herstel, voor altijd verdwenen. Het leven hield nog aan, maar de laatste arbeidskracht was uitgeput, en in afwachting van het oogenblik waarop de smartelijke ziekte die hem kwelde, het ijzersterke lichaam geheel zoude hebben gesloopt, moest ten tweede male het regeeringsgezag aan andere handen worden toevertrouwd. Zijn dood, hoe plotseling nog, was voor niemand eene verrassing en voor hem zelven de verlossing van lang aanhoudend lijden.

Het cijfer van hen die op volwassen leeftijd den aanvang van de nu geëindigde regeering hebben bijgewoond, begint al klein te worden, en betrekkelijk weinigen daarom die zich levendig de stemming herinneren, welke in 1849 bij het optreden van den nieuwen Koning het nederlandsche volk beheerschte. Geheel onverwacht en onvoorbereid stond het toen aan het graf van een Vorst, die door zijn ridderlijk bedrijf in vroeger jaren dat volk innig aan zich verbonden had, en zijn opvolger was een jong man, die tot nog toe elke aanraking met zijne toekomstige onderdanen schier stelselmatig had

[p. II]

gemeden en van wien niets zoo goed en zoo algemeen bekend was als dit, dat zijne persoonlijke sympathiën heenwezen naar eene richting, lijnrecht tegenovergesteld aan die, welke Nederland juist een jaar vroeger was opgegaan en die het nu vervolgde, in het vaste vertrouwen dat deze het leiden zou tot bevestiging van zijne vrijheid en tot verhooging van zijne welvaart. Was het dan wonder dat or beduchtheid heerschte en dat menigeen zich in stilte bekommerd de vraag stelde, of dat gemis aan overeenstemming tusschen de denkbeelden van Vorst en die van volk niet vroeger of later tot gevaarlijke botsingen zou kunnen aanleiding geven?

't Is waar, aan geruststellende voorteekenen ontbrak het niet, want ronder en ruiterlijker kon een vorst zich niet aan zijn volk verbinden dan Willem III dit deed èn dadelijk bij het aanvaarden van de regeering èn later in de woorden, die hij bij zijne plechtige huldiging op 12 Mei 1849 den Staten-Generaal toevoegde.

Maar klemmender dan woorden zijn daden, en deze hebben van den aanvang af op de Koninklijke gelofte het zegel gedrukt. In de eerste regeeringsjaren mocht het soms blijken dat hier en daar van de oude achterdocht nog sporen waren overgebleven, deze verzwakten allengs en verdwenen welhaast zoo volkomen, dat het thans jonge geslacht zich misschien over niets zoozeer verwondert als over het feit, dat zulk eene beduchtheid ooit heeft kunnen bestaan.

Welk ook het oordeel zijn zal van tijdgenoot en nakomeling over de regeering van Willem III, allen zullen zich in elk geval vereenigen in de betuiging, dat de rechten en vrijheden van zijn volk hem heilig zijn geweest, en dat hij - zonder rekening te houden met zijn eigen oordeel over de waarde der hem toevertrouwde schatten - als braaf soldaat bij die schatten heeft wacht gehouden, niet gedoogende dat daarnaar immer eene schendende hand werd uitgestrekt.

Het Nederlandsche volk heeft deze koninklijke trouw beloond met het beste dat het geven kon, d.w.z. met een trouw, in alle opzichten aan de zijne gelijk. De Koning was zeker van zijn volk, zoo als dat volk zeker was van hem, zonder dat aan een van beide kanten ooit behoefte werd gevoeld aan middelen om wat men zoo natuurlijk bezat tegen een mogelijk verlies in de toekomst te waarborgen. De praktijken zoo

[p. III]

vaak door andere souvereinen te baat genomen om hunne populariteit te voeden en te sterken, hebben hem nooit aangetrokken, omdat het gevoel van de behoefte aan zulke hulpmiddelen hem ten eenenmale ontbrak. Zooals zijn volk zich gaf aan hem, kon hij zich geven: juist zoo als hij was. Door nooit het gelaat te plooien naar de stemming van de menigte, in welker midden hij zich ophield, heeft zijn optreden in het openbaar meer dan eens aan die stemming af breuk gedaan, maar nooit aan de trouw waarmede zijn volk hem aanhing; en misschien dat meer dan een zijner mede-souvereinen, hier te lande getuige van het geheel ongedwongen verkeer tusschen koning en volk, zich wel eens naijverig de vraag gesteld zal hebben: van waar het toch komen mocht, dat onze vorst als een natuurlijk recht over een veel grootere plaats in het hart zijns volks beschikte, dan anderen met een leven van onverpoosde toewijding aan het welzijn hunner onderdanen hadden kunnen veroveren.

Eene regeering tegelijk zoo langdurig en zoo volkomen ongestoord als die voor Willem III was weggelegd, is zeldzaam genoeg. Zeker hebben ook aan die regeering de dagen van sterk opgezweepte politieke hartstochten niet ontbroken, maar gelukkiger dan de eerste koning van zijn geslacht, zijn die stormen over zijn hoofd heengegaan, zonder aan zijne populariteit de minste af breuk te doen. En toch als in die laatste levensjaren, welke hij in bijna volkomen afzondering van de wereld doorbracht, zijne gedachten soms naar het verleden terugweken, wie weet of hij er wel niet eens toe gekomen is aan dien eersten koning èn de stormen van zijn leven èn de wisselingen van zijn fortuin èn zelfs zijne verzwakte populariteit te benijden. Immers die wisselingen en die stormen waren wat de gescheurde vlag voor den krijgsman is: de openbaring van een wel ruw en moeitevol, maar dan toch hoogst belangwekkend leven; een leven dat aan rusteloozen arbeid zijne waarde en aan grootsche aandoeningen zijne wijding ontleende. En hij, de nazaat? Eene gelegenheid om de militaire deugden, erfelijk in zijn geslacht, voor de wereld bloot te leggen, had hem ontbroken; voor eene zuiver persoonlijke regeering was hem van den aanvang af de weg afgesneden geweest, en om, naar het ideaal in onzen tijd voor den constitutioneelen

[p. IV]

koning weggelegd, zich geheel te vereenzelvigen met de denkbeelden en de aspiratiën van zijnen tijd en van zijn volk, ten einde den machtigen maatschappelijken invloed over welken hij beschikken kon, aan het leiden van die denkbeelden en het bevredigen van die neigingen, dienstbaar te maken, daartoe waren andere eigenschappen noodig dan de natuur hem geschonken had. Misschien zal de verzuchting hem dan wel eens over de lippen zijn gekomen, dat zijn leven, zoo eentonig zonnig, toch ten slotte een eenzaam leven is geweest.

Maar wat aan het verledene moge ontbroken hebben, ook nog in de laatste heldere oogenblikken, welke het leven hem gunde, kon hij met berusting op de toekomst het oog vestigen. Immers hij wist, dat het verbond, tweeënveertig jaren tusschen hem en zijn volk gehandhaafd, een verbond was geweest van ongerepte trouw en loyauteit; - hij wist dat zulk een verbond aan kracht en innigheid wint naar gelang de persoon aan wien de trouw verpand is, zwakker zijn mocht, - en hij wist dus ook, dat, wat de toekomst mocht brengen, zijn volk aan de erfgenaam van zijne kroon - eene vrouw en een kind tevens - in dubbele mate zou geven wat het aan hem zelven gegeven had: eerlijke en trouwe aanhankelijkheid in dagen van vreugd en van smart. En steunende op die wetenschap, - het laatste maar ook het hoogste loon van zijn leven: het loon van een eerlijk man - heeft hij het hoofd vredig kunnen neerleggen.

J.T. Buys.