De Gids. Jaargang 25

[p. 323]

Bhagavad-Gîta.

(Vervolg en Slot van blz. 37.)

God is een geest, en die hem aanbidden, moeten hem aanbidden in geest en waarheid.
Joh. IV. 24.

III.

God is een geest, en die hem aanbidden, moeten hem aanbidden in geest en waarheid, - deze, zagen wij, is de hoofdstelling om welke zich de geheele Bhagavad-Gîta beweegt. Waarin nu zulke aanbidding bestaat, hoe God moet gediend worden door heilige gedachten en goede daden, zal na de voorafgaande openbaringen omtrent het wezen zelf der Godheid, thans nader in de zeven laatste zangen worden uiteengezet. Bevatte dus de eerste hoofdafdeeling een meer algemeen overzigt over het gansche stelsel van godsdienst en moraal, en de tweede eene verklaring van het goddelijke wezen, de derde en laatste houdt zich meer in 't bijzonder bezig met het ethos in engeren zin, waarbij dan ook eene naauwkeuriger verklaring van het wezen der dingen, van de menschelijke natuur, van stof en geest, deugd en zonde, niet gemist kon worden.

‘Wie uwer dienaren, - vraagt Arjuna, als Krishna zijne gewone menschelijke gestalte weder voor hem heeft aangenomen, - wie uwer dienaren dienen u het best, o Heer! Die zóó (nl. in zigtbare vormen) u trachten te vereeren of die u aanbidden als het onzigtbare, ééne en ondeelbare?’ - Wel toch heeft hij begrepen dat voor hem de aanbidding van een zigtbaren God onmogelijk is, maar hij verkeert nog in onze-

[p. 324]

kerheid, of anderen, hooger begaafden, meer in de wijsheid geoefenden, niet alligt in staat mogten zijn het verbijsterende gezigt, dat hij aanschouwde, te verduren en te verstaan. Maar Krishna lost dien twijfel voor hem op, en deelt hem de volgende lessen omtrent de ware godsvereering mede: -

Wie vroom en geloovig van zin, mij dienen, worden door mij als waardige dienaren beschouwd.
Wie echter mij eeren als het ééne en ondeelbare, onuitsprekelijke, onzigtbare, aldoordringende, onbegrijpelijke, hoogst gestelde, onbewegelijke, onwrikbare;
En daarbij, onverstoord van gemoed, alle zinnen en hartstogten beheerschen, en zich verblijden in het heil aller levenden, - die hebben waarlijk deel aan mij.
Moeilijker evenwel is de taak van hen, die door het denken het onzinlijke trachten te bevatten: want naauwlijks wordt door ligchamelijke wezens de weg van het onzinnelijke gevonden.
Wie echter, alle werken in mij stellend, slechts mij gedenkend, en buiten mij niemand dienend, steeds mij vereeren door hunne aanbidding, -
Vinden weldra, steeds mij zoekend, o Pârtha! in mij ook den Verlosser uit den oceaan van de wisselingen der sterfelijkheid.
Wijd mij dus uwen geest, rigt op mij steeds uw denken! Dan zult gij hiernamaals voorzeker ook met mij zijn.
Doch zoo ge niet onafgebroken nog uw denken op mij weet te vestigen, zoo tracht mij dan te winnen door gestadige vroomheid.
En zoo ook daartoe u de krachten falen, zoo tracht de werken te doen, die mij gevallig zijn; ook door te handelen ter wille van mij, zult gij volmaaktheid verwerven.
En zoo niet altijd zelfs de werken u gelukken, zoo verzaak dan, mij gedenkend en nederig van zin, het loon der werken.
Meer dan de vroomheid is het weten; onderscheiden van de wetenschap is de bespiegeling en van de bespiegeling de zelfverloochening; maar naast bij de zelfverloochening is ook de rust der ziel.
Wie vrij van haat en nijd jegens eenig levend wezen, zachtmoedig, barmhartig, door zelfzucht niet bewogen, door zelfvertrouwen niet misleid, in vreugde en smart steeds dezelfde, berustend in zijn lot, -
Tevreden, godvruchtig, matig en in het goede volhardend, mijn dienaar, geest en ziel mij wijdt, - die is mij dierbaar.
Wie de wereld niet ergert en door de wereld niet geërgerd wordt, van hoogmoed, afgunst, vrees verlost, - die is mij dierbaar.
Wie zonder eigen wensch, rein van zeden, gelijkmoedig, tot zijnen pligt bekwaam, niets voor zich zelven verlangend, de werken zóó verzaken leerde, - die is mij dierbaar.

[p. 325]

Wie noch door vreugde, noch door smart wordt ontroerd, niet treurt en niets verlangt, en goede als slechte uitkomst onverschillig acht, mijn dienaar steeds, - die is mij dierbaar.
Wie gelijk is gezind jegens vijand en vriend, dezelfde in eer en hoon, gelijk in warmte en koude, in genot en smart, van alle zelfzucht vrij, -
Geprezen of gesmaad zich zelf gelijk, zwijgend en berustend, aan geene aardsche woning gehecht, vast van besluit, der godsvrucht eeniglijk gewijd, - die mensch is mij dierbaar.
En wie zóó steeds mogten aanzitten aan het heilig maal, zóó geloovend, zóó mijne dienaren en vereerders, - die zijn mij dierbaar boven allen.

Het voorwerp van de godsdienst, God, is ook het hoogste voorwerp van het weten. Dit verklaart Krishna in den dertienden zang: -

En nu wil ik u zeggen wat voorwerp van het weten zij. Wie dat kent geniet den drank der onsterfelijkheid. Het is het Wezen zonder aanvang, het hoogste Wezen, God; het mag noch Zijn, noch Niet-zijn heeten. -
De weêrschijn van alle werkingen der zinnen, blijft het van alle zintuigen gescheiden; door niets is het gebonden en het houdt het Al te zamen; het is zonder eenige eigenschap en geniet elke eigenschap; -
Het is beide het uitwendige en het inwendige der wezens, het beweeglijke en het onbeweeglijke. Door zijne fijnheid is het niet te onderscheiden, noch van verre, noch van nabij.
Het is onverdeeld, en toch als verdeeld in de levenden. Regerend alle dingen, nu vernietigend, dan weder voortbrengend.
Het licht der lichten, schijnend in de duisternis, - het weten zelf en het voorwerp van het weten, in het gemoed van een iegelijk ingeprent.

‘In het gemoed van een iegelijk ingeprent.’ De waarlijk godvruchtige mensch vindt dus dat licht der lichten, den Geest der geesten in zich zelven. Het ligchaam, - had Krishna in den aanvang van den dertienden zang gezegd, - en al wat tot het ligchamelijke en zinnelijke behoort, wordt in 't algemeen de stof genoemd. Wie dit alles kent heet dus kenner der stof, der natuur. Maar buiten de stof is er nog iets anders, en buiten hare kennis nog een hooger weten, namelijk de geest, d.i. God en het weten van God. Die geest echter

[p. 326]

is wel onderscheiden, maar niet noodwendig ook afgescheiden van de stof: hij bezielt deze, neemt deel aan hare eigenschappen, en regelt hare bewegingen. Natuur en geest zijn dus slechts twee onderscheiden bestaanswijzen van hetzelfde Zijn, geen tegengestelde beginselen: de eerste is datgene wat is, handelt en behandeld wordt, het vergankelijke; de laatstgenoemde, de geest, is gewaarworden, bewustzijn, kennen, beoordeelen regelen en besturen van wat is en geschiedt, het onvergankelijke zijn. M.a.w.: de natuur is het objekt, de geest het subjekt; gene de vorm, deze de ware inhoud; de stof is de schijn van den geest, de geest de waarheid der stof:

Natuur en geest zijn zonder aanvang, beide. De eigenschappen en hare veranderingen ontstaan uit de natuur.
De natuur is de grond van de werkingen der oorzaken en gevolgen. De geest is de grond van het gewaarworden dier werkingen¹.
De geest toch is in de natuur en heeft dus ook deel aan de natuurlijke eigenschappen. Vandaar dat hij in elke geboorte voor de gewaarwordingen vatbaar blijft².

1 Over deze eenigzins vrijer door ons vertaalde plaats wordt veel door de uitleggers, zoowel door de Indische scholiasten zelve als door de Westerschen getwist. In 't oorspronkelijke lezen wij:

‘Kâryakaranakartritve hetuh prakritirutchyate,
Purushah sukhadukhânâm boktritve heturutchyate.’

Schlegel vertaalt: - ‘In actione ministerii corporalis principium declaratur natura; Genius in doloris ac voluptatis perceptione principium declaratur;’ - en neemt daarbij de lezing kárana aan. Lassen echter leest met den scholiast Madhusûdhana: karana, en vertaalt: - ‘Natura in caussa est cur agant sensus, mens, etc. id quod eis agendum est.’ - Op grond van deze laatste, duidelijker uitlegging, meenen wij regt te hebben de plaats dus over te brengen: - ‘De natuur is de grond van het te weeg brengen der gevolgen door de oorzaken (zintuigen, enz.), - de geest is de grond van de gewaarwordingen van genot en smart (van de gewaarwording der gevolgen derhalve), - of wel, in gelijken zin, doch korter en minder letterlijk, als boven.

2 Mede eene betwiste plaats:

‘Kâranam gunasango 'sya sadasadyonijanmasu.’

Schlegel; - ‘propensio erga qualitates caussa est generationum eius e bono vel malo utero.’ - Lassen merkt echter op, dat dit lijnregt strijdt met den ganschen zin van het gedicht en keert dus, met den scholiast Shrîdhara, de konstruktie om, waardoor men de overzetting verkrijgt: - ‘Dit is oorzaak, dat,’ enz. - Of als boven: ‘Van daar dat,’ enz.

[p. 327]

Maar in dit ligchaam is die geest ook de waarnemer, de opzigter, de raadgever, de regeerder, de heerscher.
Wie aldus den geest en de natuur met hare eigenschappen verstaat die wordt, waar ook zich keerend, niet meer geboren.
Daar zijn er die door eigen kracht den geest in zich zelven ontwaren; daar zijn er ook die hem vinden door het verstand, en anderen weder die hem ontdekken door de werken.
En eindelijk ook dezulken die uit zich zelven hem niet kennen, maar, van anderen leerend, hem dienen in hunne handelingen. Ook dezen, getrouw aan de heilige lessen der wijsheid, overwinnen eenmaal de sterfelijkheid.
Zoo dikwerf iets ontstaat, wat ook, bewegelijk of onbewegelijk, wordt het voortgebragt, o Bhârata! door de verbinding van stof en geest.
Wie dezen, den geest, als heerscher, in alle dingen aanwezig, doch bij 't vergaan der dingen niet vergaande, aanschouwt, die ziet regt.
En hem kennende als den eenigen en alomtegenwoordigen Heer der wezens, wordt hij door zich zelven ook niet verdorven en gaat daarom den hoogsten weg.
Wie inziet, dat alle werkingen door de magt der natuur geschieden, en dat hij zelf haar werkmeester dus niet is, die ziet regt.
Wanneer hij het bijzonder bestaan der enkele dingen in de eenheid ziet en beseft hoe het uit de eenheid zich ontwikkelt, dan kent hij Brahma.
Omdat die hoogste, onverderfelijke geest geen aanvang heeft en vrij is van de eigenschappen, handelt hij in dit ligchaam verwijlend, niet, en wordt ook niet verdorven.
Gelijk de alomtegenwoordige aether om zijne fijnheid nooit kan worden beschadigd, zoo lijdt ook de geest geen smet, ofschoon hij allerwege de stof doordringt.
Gelijk één zon, o Bhârata! dit gansch heelal verlicht, zoo ook één geest het stoffelijke Al.
Wie zóó met het oog der wijsheid de onderscheiding tusschen stof en geest, den kenner der stof en de verlossing der levenden uit de magt der natuur aanschouwen, die komen tot het hoogste goed.

Eene merkwaardige onderscheiding tusschen het werkend en het lijdend beginsel in de Godheid, waardoor alle dingen ontstaan, vinden wij in 't begin van den veertienden zang. Het is intusschen eigenlijk niets anders dan de ons welbekende ‘natura naturans’ en ‘natura naturata,’ - ook uitgedrukt

[p. 328]

door het zinnebeeld van het mannelijk en vrouwelijk element. - Onder dezen laatsten vorm, doch met onderscheiding tevens van het objektieve (Brahma) en het subjektieve (Krishna), welke voor 't overige natuurlijk weder volkomen identisch zijn, treffen wij het bedoelde denkbeeld hier aan:

Brahma, de Godheid, is voor mij de schoot, waarin ik de kiem van al het wordende nederleg. Vandaar de oorsprong aller levenden, o Bhârata!
Uit welken schoot ook de vormen van het leven te voorschijn treden, de groote Godheid is daarvan de moeder, o Kaunteya! en ik de vader, de oorsprong van het zaad.

Uit die natuur, wier schoot, door den goddelijken geest bevrucht, alle vormen des levens te voorschijn brengt, spruiten nu ook de reeds meermalen vermelde drie eigenschappen voort, aan welke alle wezens, ook de hemelbewoners, onderworpen zijn: -

Het wezen, de hartstogt, de duisternis¹, deze zijn de eigenschappen, die, uit de natuur geboren, den onvergankelijken geest in dit ligchaam gebonden houden.
Het wezen is rein en zonder smet; het bindt den geest door den wensch naar wijsheid en geluk.
De hartstogt is met de neigingen verwant, en ontstaat uit de begeerlijkheid; hij bindt den bewoner van het ligchaam door de zucht tot de werken, o Kaunteya!².

1 Hoogst moeilijk schijnt het, in onze talen volkomene geschikte woorden voor de benamingen althans der twee eerste eigenschappen uit te denken. In 't Sanskriet heeten zij, sattvam, rajas en tamas. - Sattvam (van sat, deelwoord van as) beteekent letterlijk: ‘dat wat een Zijn deelachtig is,’ en wordt overdragtelijk genomen voor ‘datgene wat wezenlijk, wat waar is.’ Von Humboldt vertaalt: ‘Wesenheit,’ en Schlegel: ‘essentia.’ -Rajas heet eigenlijk ‘stof,’ maar komt van een wortel ranj of randsch, die ‘aankleven, zich aan iets hechten’ beteekent. Vandaar, en met het oog op den zin, dat het woord door ‘Irdischheit’ of door ‘impetus’ of door ‘hartstogt’ kan vertaald worden. Zoo vertaalt ook Eichhoff (Poésie héroïque des Indiens, etc.) ‘passion’; minder juist, naar 't ons voorkomt, saitvam door ‘lucidité.’ Tamas eindelijk, is eenvoudig ‘duisternis,’ en levert dus geene moeilijkheid op. - De wijsgeerige beteekenis der genoemde woorden zal voor 't overige genoegzaam uit onze overzetting van den tekst zelven blijken.

2 In eene vroegere afdeeling van dit opstel is eene fout in de verklaring van dezen naam ingeslopen. Lees nl.: ‘zoon van Kuntî,’ - niet ‘Kuntâ’. - Wij nemen deze gelegenheid tevens waar om eene andere feil te herstellen, maar die geheel buiten onze schuld lag. Wij spraken, bij de opsomming van de bewerkingen der Gîta, o.a. ook van die van Hertford. De catalogus, welken wij hadden geraadpleegd, gaf den titel van 't bedoelde werk zoo op. Het werk zelf dezer dagen ontvangend, zagen wij dat de schrijver Thomson is geheeten en zijn boek te Hertford heeft uitgegeven. Wat deze bewerking op zich zelve aangaat, wij kunnen er alleen van zeggen, dat het uiterlijk, 't welk inderdaad zeer elegant is, ons meer voldeed dan de inhoud. Versch eidene plaatsen zijn zwak, zoo niet slecht vertaald; de inleiding en de menigte van aanteekeningen hebben ons juist niet veel verder gebragt in het verstaan van het gedicht, en dienen soms eer om ons oordeel te verwarren, terwijl in 't algemeen de schrijver òf zelf te zeer in zijne eigene eenzijdig kerkelijke begrippen is bevangen, òf te zeer voor de vooroordeelen zijner landgenooten is bevreesd, om een eenigzins juist en billijk oordeel over de Indische wijsbegeerte te kunnen vellen. Met den elfden, in onze vorige afdeeling besproken zang weet de schrijver in 't geheel geen weg, en erkent stilzwijgend dat hij den zin der voorstelling niet begrijpt. Eene bevestiging te meer derhalve voor de waarschijnlijke juistheid onzer opvatting, indien deze voor 't overige op goede gronden steunt.

[p. 329]

De duisternis wordt geboren uit onwetenheid; zij is voor den sterveling de verbijstering; zij bindt hem door ledigheid, traagheid, werkeloosheid, o Bhârata!
Het wezen verzekert geluk; de hartstogt drijft tot pogen; de duisternis houdt het weten gevangen en slaat den sterveling met verdwaasdheid.
Zijn de hartstogt en de duisternis overwonnen dan ontstaat het wezen, o Bhârata! De hartstogt als het wezen en de duisternis, de duisternis als de hartstogt en het wezen niet meer gelden.
Wanneer in dit ligchaam allerwege het helder licht der wijsheid schijnt, dan weten wij, dat het wezen tot wasdom is gekomen.
Zucht naar winst, streven naar bezit, onderneming der werken om het loon, onrust, begeerlijkheid, - deze ontstaan als de hartstogt tot rijpheid komt.
Vadsigheid, traagheid, verdoving en dwaasheid eindelijk, o Kuru's zoon! worden geboren bij het wassen van de duisternis.
En wanneer nu de sterveling onder de heerschappij van het wezen tot de ontbinding overgaat, dan stijgt hij omhoog naar de heilige woningen van hen die de waarheid leerden kennen.
Wanneer hij sterft als hartstogt hem beheerscht, dan wordt hij wedergeboren onder hen die het loon der werken zoeken. En wie in duisternis sterft, die wordt herboren uit een dierlijken schoot.
Wezenlijk en zonder smet is de vrucht der goede daad; leed is de vrucht van den harstogt; onwetendheid die der duisternis.
Uit het wezen wordt wijsheid geboren, uit den hartstogt begeerlijkheid, uit de duisternis dwaasheid en onwetenheid.
Omhoog gaan wie in 't wezen volharden; in het midden verwij-

[p. 330]

len wie in den hartstogt leven; en wie in de duisternis wandelen, zinken tot den laagsten staat.

De mensch derhalve, die in zijne gedachten en handelingen hartstogt zoowel als duisternis overwon, en daarmede zóó geheel aan zijn eigen wezen leerde beantwoorden, dat hij ook door dit wezen niet meer als door iets uitwendigs, maar in waarheid alleen door zich zelven, door den goddelijken geest die in hem woont, tot handelen wordt bewogen, - de aldus ethisch gedetermineerde, - zouden wij in onze spreekwijze den dichter nazeggen, - heeft deel aan God en verwerft het hoogste en volkomene geluk. Dit is het wat de Indische wijsgeer de overwinning der eigenschappen noemt: het wegvallen van het onderscheid door oplossing in eene hoogere eenheid, in welke het wezenlijke tot natuur is geworden en waar alzoo geen invloed van de verschillende eigenschappen, als zoodanig, meer ondervonden wordt: -

Wie, toeschouwend, geen anderen werkmeester buiten de eigenschappen ziet, en tevens datgene kent wat boven die eigenschappen is, die komt tot mijne natuur.
De sterveling, die deze drie uit de stof geboren eigenschappen overwint, wordt verlost van de geboorte, van den dood, van den ouderdom en van de smart, en gevoed met de spijze der onsterfelijkheid. -
Wie niet meer wordt bewogen, noch door het wezen, noch door den hartstogt, noch door de duisternis, wanneer zij komen, en ze niet meer terug wenscht waar zij wijken, -
Als een onverschillige kan toezien, onverstoord door eenige dier eigenschappen, en vaststaat, en niet wankelt, overtuigd dat zij hare noodzakelijke wetten volgen, -
- - Die is het, die de eigenschappen heeft overwonnen.
Mij dienend met uitsluitende dienst, wordt hij opgevoerd, na de overwinning der eigenschappen, tot den goddelijken staat.
Want ik ben het beeld van Brahma, den Onvergankelijke, ik de onsterfelijkheidsdrank en de eeuwige wet en de eindelooze gelukzaligheid.

Aan eene Vedische overlevering een geschikt beeld tot verdere inprenting zijner zedeleer ontleenend, vestigt Krishna thans in de eerste versregelen van den vijftienden zang de aandacht des leerlings op de gelijkenis van den heiligen vijgenboom,

[p. 331]

die in de oude Indische mythe de schepping vertegenwoordig, doch hier, in omgekeerden zin, van het stoffelijke op het zedelijke wordt overgebragt: van de aarde en het aardsche, waarin het stoffelijke wortelt, losgemaakt, stijgt de geest omhoog naar de eeuwige gewesten, uit welke geen terugkeer meer is. Dichterlijk wordt hier vooral de bevrijding van den geest uit de banden der onbewuste natuur en toch ook tevens het bezielen dier natuur door den zich zelf bewusten goddelijken geest in de bedoelde regelen geschilderd: -

De overlevering spreekt van een heiligen vijgenboom, die zijne wortels naar boven schiet, en zijne takken naar omlaag, en waarvan de bladeren lofzangen zijn. Wie dezen kent, die kent de Schrift.
Naar omlaag echter en ook naar omhoog verbreiden zich in waarheid de takken van dien boom; zij spruiten uit de zinnelijke dingen, en worden gevoed door de eigenschappen. En naar omlaag rigten zich de wortels, die door het loon der werken het menschengeslacht gebonden houden.
Maar in dezen vorm is hij in de wereld evenmin als zijn aanvang, einde en wezenlijke staat bekend. Toch is het deze boom, die met zijne wijdspreidende wortels door het scherpe zwaard der zelfverloochening moet worden uitgeroeid.
Eerst dan toch kan de woning worden gezocht, uit welke geen terugkeer meer is. Want dààr is de eerstgeboren Geest, tot welken ik u heenleide en uit wien in den beginne alle dingen geworden zijn.
Wie, vrij van dwaling en van waan, de zonde en de begeerlijkheid en de verleiding der zinnen overwint, en, steeds levend in den geest, van de tegenstrijdige gewaarwordingen van genot en smart is verlost, die komt tot deze eeuwige woning zonder dolen.
Geen zon, noch maan, noch vuur verlicht die wereld, uit welke geen terugkeer meer is: die wereld is mijne verhevene woning.
Maar een deel van mij, levend en eeuwig van duur, maakt ook in de wereld der stervelingen zich meester van de ziel en van de zintuigen, die in den schoot der natuur zijn nedergelegd.
En welk ligchaam die heerscher ook in bezit neme, en uit welk hij ook uittrede, hij begeleidt het, ziel en zinnen met zich voerend als de wind de geuren der bloemen.
Het gehoor, het gezigt, het gevoel, de smaak, de reuk en de gewaarwordende ziel grijpt hij aan, en rigt ze op de zinnelijke dingen.
Maar dat hij het is, die in het ligchaam verwijlt en het verlaat, en, met de eigenschappen zich verbindend, ze in 't werk stelt en

[p. 332]

gebruikt, - dat bemerken de dwazen niet; maar wie met het oog der wijsheid zien, die verstaan het.
De ware vromen aanschouwen, denkend, den geest in zich zelven; maar wie in den geest nog niet leven, zien, verdwaasd, ook bij nadenken hem niet.
Weet dat alle glans die uitgaat van de zon om de wereld te verlichten, en van de maan en van het vuur mijn lichtglans is.
De aarde doordringend, onderhoude ik alle wezens door de kracht die in mij leeft: - ik ben het sap, dat de plant voedt en haar smaak verleent;
Ik ben de warmte, die het dierlijke ligchaam vervult en, met de ademhaling verbonden, het vierderlei voedsel toebereidt.
Ik woon in het hart van een iegelijk mensch; uit mij is de rede en de herinnering en de wetenschap; in de heilige boeken ben ik het voorwerp van het weten, en ik ben daarvan tevens de maker en de verklaarder.

Eenigzins vreemd en moeilijk te begrijpen moet den wijsgeerig onvoorbereide het slot van den hier besproken zang voorkomen. Bij den eersten aanblik toch schijnt het, alsof hier werkelijk van drieëerlei onderscheiden geest de rede is. Bij eenig nadenken echter blijkt, dat er, even als boven bij de tegenstelling van het werkend en lijdend beginsel der Godheid, slechts eene metafysische, eene afgetrokkene, geenszins werkelijke onderscheiding wordt beoogd: -

Tweeërlei geest is in de wereld: de deelbare en de ondeelbare: de deelbare is het Al der wezens, de ondeelbare is gezeten in den hooge.
Maar een andere is de nog hoogere geest, die de Geest der geesten wordt genoemd, en, de drie werelden doordringend, het Al te zamen houdt, almagtig, onverderfelijk.
Omdat ik boven het deelbare en het ondeelbare beide ben verheven, daarom worde ik onder de menschen en in de heilige boeken als de Geest der Geesten vereerd.
Wie van dwaling vrij, dus als den Hoogsten Geest mij kent, die, o Bhârata! dient mij, alle dingen kundig, in alle handelingen des levens. -
Zoo is de meest verborgen leer door mij u geopenbaard. Die kennende, vermag een elk, o Bhârata! een wijze te worden en van de werken vrijgemaakt.

In onzen spreektrant uitgedrukt, zou dus het bovenstaande

[p. 333]

luiden: - De goddelijke geest, de Godheid, kan onder tweëerlei bestaanswijzen worden begrepen: als het ééne en ondeelbare, het Al der wezens, maar ook als het menigvuldige in het bestaande, als de oneindige verdeeldheid: God is evenzeer het ééne in het vele als het vele in het ééne. Maar geen dier beide vormen is de volstrekt ware: het eenig wezenlijk absolute is de eenheid van beide, in welke de antinomie, de schijnbare tegenstrijdigheid volkomen is opgelost: de Geest der geesten, de Geest zelf van den geest, - Paramâtma, Purushottama¹. - Dus verklaard, - en die verklaring ligt voor de hand, - schijnen de besproken versregelen ons niet alleen niets duisters, maar integendeel eene onder ons algemeen bekende en ook erkende wijsgeerige waarheid te bevatten.

Wat echter ons inderdaad niet gemakkelijk te verklaren voorkomt, dat is de aanvang van den zestienden zang, in welken eene tegenstelling wordt gevonden tusschen de menschen, die met goddelijke, en die welke met daemonische natuur worden geboren. De eersten, - zegt Krishna, - komen, ook dwalend, tot den regten weg terug, maar de laatsten vinden God nimmer. Deze stelling nu komt ons voor, in lijnregte tegenspraak met al het vroeger gezegde te verkeeren: wel is het stelsel dat ons hier wordt bekend gemaakt, een streng deterministisch te noemen: alle gevolgen worden er in toegeschreven aan hunne bepaalde, noodzakelijke, onvermijdelijke oorzaken, en die oorzaken zijn nooit zonder hare even noodzakelijke gevolgen; maar

1 Merkwaardig is hier de verwarring, in welke de eerste, Engelsche, vertaler, Wilkins, bij de hier bedoelde plaats geraakt: - ‘This, - zegt hij in zijne aanteekening, - and the following period are so full of mystery, that the translator despairs of revealing it to the satisfaction of the reader.’ - En daarop werkt hij de verschillende uitdrukkingen van Kûtashtha, Purusha, Paramâtma, Isvara en Purushottama, die blijkens den zamenhang wel alle tot de Godheid betrekking hebben, doch geenszins, gelijk hij meent, vijf verschillende begrippen aanduiden, op zoo verwonderlijke wijze dooreen, dat inderdaad niemand er meer wijs uit kan worden. Toch zijn de aangehaalde regels, gelijk ons blijkt, zoo onbegrijpelijk niet voor wie slechts eenig denkbeeld van metafysische onderscheiding bezit. Een merkwaardig bewijs alweder voor de soms wel eens betwiste stelling, dat de anders meest beschaafde en geletterde Engelschman, zoo hij geen Duitsche opleiding gehad heeft, doorgaans veel minder geschiktheid voor de bevatting van spekulatieve begrippen vertoont dan de welligt veel minder geleerden onder de Duitschers of onder de onzen. Ook Thomson, l.l., vat zelfs nu nog hoegenaamd niets van de gansche, hier besproken plaats, en de moeilijkheid in de volgende gelegen, vermoedt hij niet eens.

[p. 334]

steeds blijft dit een ethisch, nooit wordt het een fatalistisch determinisme. Hier daarentegen schijnt het laatste, het dogma der predestinatie, der uitverkorenheid, te zijn erkend. Zou intusschen de moeilijkheid zijn op te lossen wanneer wij aannemen, dat de dichter hier slechts op den onmiddellijk voorafgaanden en eveneens op den onmiddellijk volgenden staat van den herborene het oog heeft, die, eenmaal tot de lagere natuur vervallen, ligt verleid wordt om deze ook in nieuwe geboorten te volgen, en dus terug te zinken tot den laagsten staat, zonder daarom nog van eeuwigheid tot eeuwigheid te zijn voorbestemd tot het kwaad? De schoone, vroeger medegedeelde uitspraak omtrent den boosdoener die zich bekeert en daardoor geregtvaardigd wordt voor God, schijnt ons wel aanleiding te geven tot dergelijke gissing. Wat hiervan zij, kracht en levendigheid van schildering zal aan het tafereel wel niet ontzegd kunnen worden, 't welk hier van den zondigen, in 't kwaad verharden mensch, - 't zij dan daartoe gepredestineerd of niet, - door den dichter wordt opgehangen, en waaraan dan ten slotte de waarschuwing wordt geknoopt om de poorten der duisternis te vlieden en gehoorzaam te zijn aan de voorschriften der zedewet: -

De boozen kennen geen wassen en geen afnemen in het goede; geen reinheid, geen zedelijkheid, geen waarheid wordt in hen gevonden.
Zij zeggen dat er in deze wereld niets waars en niets onvergankelijks is, en dat zij geen bestuurder heeft en uit geen vaste opeenvolging van oorzaken ontstaat, maar dat alles het gevolg is van het toeval.
In die meening bedrijven zij, verdwaasd, onwetend, diepbedorven, soms vreeselijke, voor het menschdom noodlottige daden.
Zich overgevend aan onverzadelijke lust, bedriegelijk, stout, hoogmoedig, aan valsche leeringen geloofslaande, leiden zij een onzedelijk leven en gaan ten verderve.
Uitspattend ook in den geest, oordeelen zij, dat alles eindigt met den dood¹; en, aan den hartstogt, als ware hij het hoogste goed, zich overgevend, meenen zij dat er niets anders is.

1 En nu zou men, na kennisneming van gezegden als het bovenstaande en van zoovele andere dergelijke, nog durven beweren, dat de Indische godsdienst slechts de oplossing van den geest in 't ijle niets heeft gepredikt? Wij wagen het niet zulk eene meening nog bij onze lezers te onderstellen.

[p. 335]

Omstrikt door de honderde banden van ijdele hoop, tot toorn en wellust steeds geneigd, trachten zij, om aan hunne begeerten te voldoen, naar schatten verworven door ongeregtigheid.
‘Dit, - zeggen zij, - is heden door mij verkregen, die wensch zal ook worden vervuld; dit heb ik reeds en ook dat zal ik nog verwerven.
Deze vijand werd door mij verslagen, en ook die anderen zal ik dooden. Ik ben heer, ik geniet, ik ben volmaakt, ik ben magtig en gelukkig.
Ik ben rijk en edel van geslacht: wie is mijn gelijke? Ik wil offeren, ik wil geschenken uitdeelen, en ik wil vrolijk zijn!’ - Zoo spreken zij, de dwazen!
Door waan bedrogen, in de strikken der dwaling gevangen, hunne lusten volgend, storten zij neder ten laatste in de hel der onreinheid.
Overmoedig, hardnekkig, met schatten, trots en stoutheid wèl voorzien, verrigten zij nog offeranden, maar die van 't heilige niets hebben dan den naam.
Verslaafd aan zelfzucht, geweld, aanmatiging, wellust en toorn, haten zij mij, de boozen, in zich zelven en in anderen.
Maar dezen, mijne hateren, de slechte en de laagste der menschen, werp ik ook terug steeds in de wisselvalligheden der sterfelijkheid en doe in ongeluk ze herboren worden uit een daemonischen schoot.
Zoo, in dien schoot gevangen, verdwaasd van geboorte tot geboorte, mij niet vindend, gaan ze in 't eind, o Kaunteya! den allerlaagsten weg.
Drie vormen heeft de poort dier hel, waarin zij zelve zich nederstorten: de begeerlijkheid, de hartstogt, de zelfzucht. Deze dus ontvliede de mensch.
Deze drie poorten der duisternis ontgaande, vindt hij, o Kuntî's zoon! het waar geluk en gaat den hoogsten weg.
Maar wie de voorschriften der zedewet verwaarloost en slechts leeft naar de willekeur der lusten, die komt niet tot de verlossing, noch tot geluk, noch tot den hoogsten weg.
Daarom zij steeds die wet in doen en laten uw gezag. Wetende wat zij beveelt, hebt gij te handelen ook naar dat gebod.

De vóórlaatste of zeventiende zang wijdt nog enkele, merkwaardige regelen aan het onderscheid tusschen het geloof der verschillende menschen naar gelang van elks karakter, waaraan tevens weder een uitval tegen de schijnheiligheid en het onzinnig ascetisme wordt verbonden: -

[p. 336]

Drieërlei is het geloof der stervelingen. Het wordt geboren uit ieders bijzondere inborst: - het wezenlijke, het hartstogtelijke, het duistere. -
Met elks inborst, o Bhârata! stemt ook elks geloof overeen. De mensch die aan iets gelooft is als datgene waaraan hij gelooft.
Aan de goden offeren wie het wezen deelachtig worden, aan de geesten en reuzen wie den hartstogt volgen, aan de afgestorven en verloren zielen de duisterlingen.
Wie zich kastijden met boeten door de zedewet niet goed te keuren, schijnheilig, waanwijs, wellustig, hartstogtelijk en geweldig van aard, -
En dwaselijk de elementen pijnigen, die in dit ligchaam wonen, - en dus mij pijnigen, wonende in de schuilhoeken van het ligchaam, - die zijn overgegeven aan de booze geesten.

Als voorbeeld, en ter opheldering mede van het ethisch standpunt des dichters, nemen wij uit de verder volgende onderscheidingen van het voedsel (het geestelijke natuurlijk), het offer, de boete en de gift, naar de drie ons bekende eigenschappen, die der laatstgenoemde over: -

De gift, door den onbaatzuchtige, alleen omdat het goed is te geven, aan wie het waardig is ter regter tijd en plaats geschonken, is de wezenlijke gift.
Maar de gift van den hartstogt is die, welke met weêrzin, doch uit wederkeerig gunstbejag of uit hoop op belooning geschiedt.
En uit de duisternis wederom is de gift, die ter kwader uur en plaats aan onwaardigen zonder welwillendheid en met minachting wordt uitgedeeld.

Hoe ook intusschen onderscheiden, niets is wezenlijk wat niet waar is en heilig, niets van eenige beteekenis wat zonder geloof en godsvrucht geschiedt: -

Het Wezen¹ is de waarheid en het heilige, het is ook de goede daad, o Pritha's zoon!

1 Het Wezen is hier een van de drie heilige namen der Godheid, die in een der voorafgaande regelen worden opgesomd, nl.: om, tat en sat. - Het eerste dezer éénlettergrepige woorden heeft geene grammatikale beteekenis: het is niets anders dan eene aanroeping: ‘om!’, en wordt ook het ‘monosyllabum mysticum’ geheeten. Het devanâgâri-karakter, waardoor het bedoelde woord wordt uitgedrukt, is één enkele letter, in welke twee klinkers, a en u en één neusklank, m, zijn zaamgebragt. De eenheid van God in de menigvuldigheid werd symbolisch, als eene Drieëenheid, daardoor voorgesteld. - Tat heet letterlijk: ‘dit;’ het is het Zijn op zich zelf, ‘das Ding an sich.’ - Sat eindelijk, waarvan, gelijk wij zagen, sattva afkomt, is het deelwoord van as, - ‘zijn,’ - en beteekent hier het reële zijn, het wezen en de waarheid van al wat is. Wij onderscheiden sattva en sat - ‘Wesenheit und Wesen,’ - door de kapitale letter: ‘wezen en Wezen.’

[p. 337]

Het is het ware offer, de regte boete, de juiste gift en alle werk, ten goede ondernomen.
Maar al wat gedaan wordt zonder godsvrucht en geloof, zij het offerande, boete, gift of daad, is nietig, o Pârtha! en geldt noch in deze wereld, noch in eene andere.

Uit den laatsten, achttienden zang meenen wij thans nog ten slotte en zonder nadere verklaring het voornaamste gedeelte te kunnen overnemen. Daarin komt Krishna op de aanleiding der gansche zamenspraak, - het ware verzaken der werken door de verzaking van het loon, - terug, licht dat nader toe door Arjuna te herinneren aan 't geen hij in de vorige gesprekken hem heeft medegedeeld, vat nog eenmaal zijne leer omtrent de goddelijke en menschelijke dingen in een kort woord te zamen, en vraagt eindelijk zijnen leerling, na eene vermaning omtrent de overlevering zijner geheime leer aan anderen, of nu ten laatste zijne twijfelingen zijn opgelost, - eene vraag die natuurlijk bevestigend door dezen wordt beantwoord.

Een noodzakelijk werk te laten, is onbehoorlijk: de onthouding van zulk een werk is het gevolg van onwetenheid en komt uit de duisternis voort.
Wie een werk nalaat uit vrees of omdat het moeilijk schijnt, die onthoudt zich uit hartstogt en verwerft zelfs het loon der onthouding niet.
Maar wat gedaan moet worden te doen alleen omdat het gedaan moet worden en zonder hoop op loon, dat is de wezenlijke verzaking der werken, o Arjuna!
En over den ongelukkigen uitslag bedroeft zich niet en op den gelukkigen verhoovaardigt zich niet wie dus in waarheid de verzaking leerde, - de wezenlijke, redelijke, van den twijfel bevrijde mensch.
Nooit kan een ligchamelijk wezen zich geheel van de werken onthouden; maar wèl kan het loon der werken worden opgegeven, en wie dit begrijpt, weet wat de ware onthouding zij.

[p. 338]

Ongewenscht, gewenscht en gemengd is de vrucht der werken na den dood: voor hen namelijk die het loon der werken niet verzaakten, niet voor wie het verzaken leerden.
Vijf beginselen zijn noodig tot elke daad. Verneem, o held! hoe ze naar redelijke onderscheiding zijn geheeten:
Het doel, de dader, de werktuigen, de poging en eindelijk de zegen van God.
Welk werk de mensch ook onderneme, 't zij met handen of met het woord of in den geest, regtvaardig of onregtvaardig, deze vijf zijn steeds de beginselen der handeling.
Wie uit onwetenheid derhalve zich zelf alleen als den eenig handelende beschouwt, die verkeert in dwaling en oordeelt valsch.
Wie door eigen waan niet wordt misleid en de reinheid der ziel bewaart, die doodt in waarheid niet, ook schoon hij deze stervelingen mogt verslaan, en is door geen banden meer gebonden.
Het weten, het voorwerp van het weten en hij die weet. deze zijn de drie eerste gronden der handeling. En drieërlei zijn ook de voorwaarden der uitvoering: het werktuig, de daad en de dader.
Het weten nu, de daad en de dader zijn wederom onderscheiden naar den aard der eigenschappen. Verneem op welke wijze!
Het weten dat in al wat bestaat slechts één eenig onvergankelijk beginsel, onverdeeld in het verdeelde aanschouwt, dat is het wezenlijke weten.
Maar een weten dat in de velerlei bestaande dingen ook velerlei beginselen ziet, dat is een weten uit den hartstogt.
En een weten dat slechts op ééne enkele zaak zich rigt als ware zij het Al der dingen, zonder beginsel, welk ook, bekrompen en ten eenemale valsch, dat is een weten uit de duisternis.
De noodzakelijke daad, zonder zelfzucht en zonder vrees of verwachting door hem volbragt, die geen loon der werken zoekt, is de wezenlijke daad.
De daad met tegenzin door den mensch verrigt, die de bevrediging zijner lusten zoekt, of ook door eigenwaan wordt verblind, dat is eene daad van den hartstogt.
En de daad die onzinnig, zonder nadenken over de gevolgen, of over de schade aan anderen of aan eigen krachten toe te brengen, wordt gepleegd, is eene daad der duisternis.
Wie van eigenwaan en zelfzucht vrij, met moed en standvastigheid is toegerust en steeds gelijk in voor- en tegenspoed zich betoont, dat is de wezenlijke dader.
Wie door aandoeningen bewogen, het loon der werken zoekt, hebzuchtig, tot beleediging van anderen geneigd, onrein van harte, en onderworpen aan het gevoel van vreugde en smart, - die is een hartstogtelijk dader.

[p. 339]

Wie onbekwaam, laag, verachtelijk, slordig, traag van geest en wankelmoedig, steeds uitstel zoekt, die is een dader uit de duisternis.
Nog wordt eveneens het verstand en zoo ook de standvastigheid onderscheiden naar de drieërlei eigenschappen, o Arjuna!
Het verstand, dat begrijpt welk het oogenblik van voortgaan en welk dat van terugtreden zij, wat te doen is en wat te laten, wat gevaarlijk en wat veilig, wat vrijheid en wat gebondenheid, dat, o Pârtha! is het wezenlijk verstand.
Maar een verstand, dat het regtvaardige en onregtvaardige niet weet te onderscheiden, noch begrijpt wat te doen en wat te laten zij, dat is een hartstogtelijk bewogen verstand.
En een verstand, dat onregt aanziet voor regt, en, allerwege van nevelen omringd, alle dingen omkeert en verwart, dat, o Pârtha! is een verstand uit de duisternis.
De standvastigheid waarmede de geest zich zelven en de zinnen met nooit afdwalende godsvrucht beheerscht, dat is de wezenlijke standvastigheid.
Maar eene standvastigheid, die het goede, schoone en noodzakekelijke slechts blijft zoeken om daarvan de vrucht te genieten, is slechts de standvastigheid van den hartstogt.
En die, welke onzinnig, in traagheid, vrees, zwartgallige gedachten, wankelmoedigheid, en dwaasheid blijft volharden, is eene standvastigheid der duisternis.
Eindelijk moogt ge ook nog de drieërlei verdeeling van het genot van mij vernemen, o Bhârata! - Het genoegen 't welk iemand smaakt door de vervulling van zijnen pligt en waarin hij 't einde aller smarten vindt, -
Wat in den beginne gif schijnt en in de uitkomst godendrank: dat is het wezenlijk genot, uit de rust der ziel geboren.
Wat door de verbinding der zinnelijke dingen in den aanvang godendrank doch in de uitkomst gif schijnt te zijn, dat is het genot van den hartstogt.
En wat in 't begin en in 't einde den geest slechts verdooft, en uit traagheid, vadsigheid en onwetenheid wordt geboren: dat is het genot der duisternis.
Daar is noch op aarde noch onder de goden in den hemel eenig wezen dat vrij blijft van deze eigenschappen der natuur.
Zoo worden ook de pligten der Brahmanen, der krijgers, der arbeidenden en der dienstbaren bepaald door de eigenschappen uit elks natuur en staat geboren:
Gemoedsrust, matigheid, geduld, regtvaardigheid, wetenschap en bespiegeling over de goddelijke dingen, zijn de natuurlijke pligten der Brahmanen.
Krijgshaftigheid, kracht, onversaagdheid, moed, standhonden in

[p. 340]

het veld, mildheid en vorstelijke waardigheid, zijn de natuurlijke pligten van den krijgsman.
Landbouw, veeteelt, koophandel, zijn die der nijvere standen. En de natuurlijke pligt van den dienstbare is te dienen.
Een iegelijk die tevreden is met zijn lot en getrouw zijn pligt volbrengt, komt tot volmaaktheid. Verneem, hoe deze door pligtsbetrachting verkregen wordt!
De mensch die door getrouwe pligtsbetrachting dat Wezen eert, waaruit de oorsprong aller levenden is, en waaruit dit heelal ontstond, komt tot volmaaktheid.
Beter is het, ook met zwakke krachten den eigen pligt te vervullen dan voortreffelijk dien eens anderen. Wie handelt naar den pligt door de natuur hem opgelegd, vervalt ook niet tot zonde.
Niemand, o Kaunteya! onthoude zich van de daad, tot welke de natuur hem bestemt, ook al schijnt ze van zonde niet vrij. Alle ondernemen der stervelingen is in zonde gehuld, als het vuur in den rook.
Wie volkomen onbaatzuchtig is, zich zelf beheerscht, door geen prikkel der begeerlijkheid meer wordt bewogen, die verwerft, door de ware verzaking der werken, de volmaaktheid en wordt van de banden der werken bevrijd. - -
Wie getrouw steeds zijne pligten vervult, en mij zoekt, die erlangt door mijne gunst eene plaats in mijne eeuwige woning.
Daarom, leer in mij steeds alle werken stellen, zoek mij alleen, rigt op mij uw geest en denk aan mij ten allen tijde.
Dan zult gij alle gevaren te boven komen door mijne gunst; maar zoo gij, door eigenwaan en zelfzucht verblind, mij niet hoort, dan zult gij te gronde gaan.
In eigenwaan verklaart gij, niet te zullen strijden! Doch te vergeefs! De natuur zal u dwingen.
Door uw natuurlijken pligt gebonden, o Kaunteya! zult gij, ook onwillig, doen wat gij, door dwaling misleid, niet te doen hebt besloten.
De Heer, o Arjuna! leeft in het hart aller menschen, doch verbijstert soms hun oordeel door den schijn¹.

1 De regte vertaling van deze plaats is zeer moeilijk. In 't oorspronkelijke luidt zij:

‘Bhrâmayan sarvabhûtâni yantrârûdhâni mâyayâ.’

Schlegel: - ‘cunctos animantes vehementer in speciem trepidare facit, tanquam neuropasta machinae imposita, mirabili quodam artificio.’ - Wilkins: - ‘revolving with his supernatural power all things which are mounted upon the universal wheel of time.’ - Eichhoff (Poésie héroïque des Indiens): - ‘faisant tournoyer leurs pensées dans la roue trompeuse des apparences.’ - v. Humboldt oordeelt ook dat mâyâ hier de illusie beteekent, de bedriegelijke schijn der dingen. Wij hebben boven, in den tekst, getracht in dezen zin de plaats over te brengen zonder ons streng aan de letterlijke beteekenis der woorden te houden.

[p. 341]

Zoek hem, uw toevlugt, Bhârata! met onverdeeld ontzag: en door zijne gunst zult gij het eeuwig leven verwerven en de hoogste gelukzaligheid.
Dus heb ik eene wetenschap u verklaard, geheimer dan de geheimste verborgenheid. - Denk wèl daarover na, en handel dán zooals u 't beste dunkt.
Hoor en wederhoor dat geheimste en hoogste woord; gij zijt mij lief en daarom zeg ik u wat u heilzaam is.
Wees één met mij van geest, mijn dienaar, mijn vereerder, mijn aanbidder, en voorwaar! ik zegge u: gij zult tot mij komen. Gij zijt mij lief.
Verlaat alle andere diensten en zoek mij, uw toevlugt en uw vriend. Ik zal u vrijmaken van alle zonde. Zoo bedroef u dan niet meer!
Doch niet ligt worde dit verraden aan een onheilig mensch, of aan een onverschillige, of aan hem die mij minacht.
Wie echter mij vereerend, deze mijne heilige openbaring zal overleveren aan mijne dienaren, die zal tot mij komen.
En onder de stervelingen zal er geen worden gevonden die een mij welgevalliger werk verrigt, en op aarde geen die mij dierbaarder zal zijn.
En wie deze onze heilige zamenspraken leest, die zal mij leeren aanbidden met het offer der wetenschap.
En wie met opregt geloof en vrij van twijfel dit zal aanhooren, ook die zal eenmaal toegang vinden tot de gelukkige werelden der regtvaardigen.
Hebt gij geluisterd en mijne woorden verstaan, o Pritha's zoon! En hebt gij de dwaling thans overwonnen, die uit onwetendheid sproot?

‘Mijne dwalingen, - antwoordt Arjuna, - zijn verdreven door uwe gunst en ik vond de herinnering aan de wijsheid van ouds. Nu ben ik sterk; nu twijfel ik niet meer en ik wil handelen naar uw woord.’

Met eenige weinige regelen in den mond van Sanjaya, den getuige van Krishna's openbaringen, tot den Koning der Kuruïden, wordt het ‘heilig gedicht’ op eenvoudige doch plegtige wijze besloten: -

[p. 342]

In dezer voege, o Koning! heb ik deze heilige en wondervolle zamenspraak vernomen van Vâsudeva en Pritha's dapperen zoon.
En nadat ik door Vyâsas's gunst deze hoogste verborgenheid heb gehoord, zooals zij door Krishna zelf, den God der godsdienst, werd geopenbaard, -
En dat gesprek van den Schoongelokte en Arjuna mij herinner en nogmaals mij herinner, verblijde ik mij met eene oneindige blijdschap. -
Waar ook Krishna, de God der godsdienst, en waar ook Arjuna, de dappere boogschutter, zijn mogen, daar is geluk, zege, heerschappij en al wat onvergankelijk is. Dat is mijn geloof!

IV.

Zonder eenzijdige vooringenomenheid, zonder beslissend partij te kiezen, 't zij voor, 't zij tegen de denkbeelden in de Bhagavad-Gîta nedergelegd, en slechts hier en daar op enkele onmiskenbare schoonheden en op die van het gedicht in 't algemeen opmerkzaam makend, hebben wij getracht, daarvan de belangrijkste gedeelten aan onze lezers mede te deelen. Over de waarde van dat medegedeelde meenen wij dus hun oordeel zoo veel mogelijk vrij te hebben gelaten. Wij willen ook nu van alle beslissende uitspraken over de bijzonderheden, en vooral, wat misschien voor de hand zou liggen, van alle vergelijking met andere meer bekende schriften en dichtwerken van gelijken aard ons onthouden, omdat daartoe de regte tijd nog niet schijnt gekomen te zijn. Tot het beoordeelen, waarderen en vergelijken van de verschillende vormen, in welke gedurende den loop der eeuwen het godsdienstig bewustzijn der volken zich heeft geopenbaard, wordt meer voorbereidende arbeid en ook meer algemeenheid en onbevangenheid van blik vereischt dan aan onze dagen eigen mag heeten. Tot die voorbereiding zullen de tegenwoordige mededeelingen alligt iets kunnen bijdragen; ze aan te wenden tot het vaststellen van resultaten schijnt ons thans nog te voorbarig. Wat echter ook nu reeds, naar we meenen, niet alleen geoorloofd is maar tot regt verstand van het besprokene ook bevorderlijk, ware eene poging tot eenigzins nadere karakteristiek van het behandelde dicht-

[p. 343]

werk, gelijk die uit eene zuiver wijsgeerig-historische beschouwing van het medegedeelde zelf zou moeten voortvloeijen.

De Bhagavad-Gita is dan vooreerst, wat haar bloot formeel element betreft, een volkomen oorspronkelijk en zelfstandig voortbrengsel van het zedelijk en godsdienstig bewustzijn der Indiërs: de begrippen van andere, met dezen niet verwante volken, met name de Semitische, kunnen tot hare zamenstelling op geenerlei wijze hebben medegewerkt: de grondslag van al de menigwerf lijnregt met de Semitische en Westersche in strijd verkeerende denkbeelden, welke zij bevat, is uitsluitend in de Veden en de daarop gebouwde stelsels gelegen, en de verwerking, de inkleeding en de ontwikkeling van die denkbeelden ook veelal ten eenemale afwijkende van den gedachtengang en van de voorstellingswijze dier andere natiën. De Gîta is trouwens slechts ééne onder de vele van dergelijke, nieuwere en oudere omwerkingen der oorspronkelijke Vedische begrippen: andere bevatten dikwerf dezelfde denkbeelden, sommige zelfs woordelijk dezelfde dichtregelen. - Wat voorts, ook afgezien van haar oorsprong en hare wording, het karakter der godsdienst- en zedeleer zelve aangaat, die in de Gîta ons wordt verkondigd, - zij is vóór alles eene streng monistische en spiritualistische te noemen: alles wat wezenlijk is, wordt teruggebragt tot het gebied van den denkenden, zelfbewusten geest; al het overige is onwezenlijk, d.i. vergankelijk, tijdelijk, schijnbaar, nietig. - Verder mag de moraal van ons gedicht, deterministisch als ze in vele opzigten is, eene volkomen reine en redelijke zedeleer heeten: het volbrengen der goede daad, de getrouwe pligtsbetrachting jegens allen en een iegelijk prijst zij onophoudelijk aan, en vermaant slechts tot het verzaken van het loon der werken, tot zelfverloochening derhalve, waar deze tot heil van anderen en tot eigen volmaking strekt. - Door en door monotheïsch is voorts, gelijk wij reeds meermalen opmerkten, het godsbegrip van den dichter, en het houdt zich van alle mythische voorstelling, voor zoover ze niet gebezigd wordt als vorm en inkleeding, volkomen vrij: God is de Geest der geesten en het Wezen der dingen; buiten hem is niets wezenlijks, geene waarheid. Of nu dat begrip ook zoogenaamde pantheïstische bestanddeelen bevat, schijnt eene moeilijke vraag zoolang niet door eene juiste en ondubbelzinnige bepaling is uitgemaakt, wat onder dat woord moet worden verstaan. Is het karakter van het pantheïsme daarin gelegen, dat

[p. 344]

het de Godheid niet buiten en tegenover de wereld stelt, maar het heelal door den goddelijken geest doordrongen acht, en derhalve geen uitsluitend transcendenten, maar ook een immanenten God aanneemt, dan is de godsleer der Gîta ongetwijfeld eene pantheïstische. Beteekent echter het woord de ontkenning van het zelfbewustzijn, van het subjekt in God, dan kan die wijsbegeerte, blijkens al het medegedeelde, onmogelijk onder dien naam worden aangeduid. - Eene dergelijke opmerking mag gelden omtrent de onsterfelijkheidsleer van het gedicht. Of het de zoogezegde persoonlijke onsterfelijkheid ontkent, is almede eene vraag, wier beantwoording geheel afhangt van de beteekenis der uitdrukking. Duidt deze slechts het eindeloos voortduren der eindige, wisselende vormen aan, dan wordt het persoonlijk voortleven ten stelligste door de Gîta verworpen. Beteekent zij daarentegen voortduur van het bewustzijn, van de subjektiviteit, dan wordt het begrip 't welk zij te kennen geeft, even stellig door den dichter gehandhaafd: een leven in God, in gemeenschap met God, eene gelukzaligheid des volmaakten ware volslagen onzin, wanneer daarbij tevens de subjektiviteit in het Niets werd opgelost¹. Maar welke voorstelling nu de mensch zich van die gelukzaligheid zonder eindige vormen, zonder de individualiteit, die voortdurend als eene eindige ikheid tegenover een niet-ik blijft staan, alsmede van den evenzeer transcendenten als immanenten God zou kunnen maken, - die vraag laat de dichter ten eenemale onbeantwoord. Of liever, hij wil, - wij hebben het gezien, - geene voorstelling van wat niet onder 't bereik der zinnen, der gewaarwording, der ervaring, maar uitsluitend onder dat van het denken valt. Hij waarschuwt, gelijk wij opmerkten, tegen de poging der fantazie om ons een beeld te willen vormen van wat voor ons niet dan een begrip kan zijn. Elk beeld 't welk de mensch zich van God poogt te scheppen, wordt steeds een afgodsbeeld, een monster. En evenmin als wij ons eene voorstelling van de Godheid kunnen vormen, evenmin zijn wij

1 Met veel grond zegt Adolf Bastian (‘Der Mensch in der Geschichte.’ Leipzig 1860): - ‘Wenn unseren Philosophen das Nirvâna meistens als die trostlose Leere des Nichts erscheint, so folgt das nur aus die Ungeübtheit ihres Auges, die zügellos-grandiosen Gestaltungen der indischen Phantasie mit einem Blicke zu umfassen, wesshalb sie in den formlos unproportionirten Theilstücke nur die Masse eines in sich versinkenden Chaos sehen’

[p. 345]

daartoe ook bij magte wat het leven in God, de onsterfelijkheid betreft. Het begrip kunnen wij in beide gevallen vasthouden voor ons denken, en in dat begrip, 't welk een oneindig is, ook de vormen der eindigheid, mitsdien ook alle schijnbare tegenstrijdigheid, alle antinomiën van het verstand opgelost achten; maar, zoeken wij naar eene voorstelling van dat oneindige, dan verkrijgen wij niets dan eene schijngestalte, waarin de grootste tegenstrijdigheden eenen onverzoenlijken kamp voeren, en waardoor derhalve onze rede, zoowel als onze verbeelding zelve ten eenemale verbijsterd wordt. Dan toch begint weêr de mâyâ, de illusie, haar spel met ons te drijven en verwart ons in de strikken van den schijn, terwijl het Wezen, 't welk wij door nadenken hadden gevonden, en in geest en waarheid leerden aanbidden, zich voor ons oplost in een monster of eene karikatuur. Is deze werkelijk, gelijk wij voldoende reden meenen te hebben om te gelooven, de zin dezer niet alleen dogmatische, maar dus ook kritische filosofie, dan komt in dat stelsel ook geene voorstelling, 't zij van de Godheid, 't zij van de onsterfelijkheid te pas, en ware veeleer èn met de praemissen èn met den ganschen inhoud van het systeem in strijd. - Wat eindelijk de strekking der godsdienstleer en moraal betreft, van welke wij hier kennis nemen, wij hebben gezien, hoe zij van den eenen kant eene uiterst verdraagzame en van den anderen toch ook eene volkomen universalistische is: ook een eenvoudig, kinderlijk geloof, zelfs al dwaalt het omtrent het ware voorwerp der vereering, ook het geringste offer, aangeboden met een rein gemoed, is Gode welgevallig; en voor alle menschen, uit welken stam en rang ook geboren, is het heilmiddel bestemd, 't welk Krishna in zijne openbaringen aan zijnen leerling heeft medegedeeld: God is regtvaardig jegens allen en jegens allen ook lankmoedig: hij is de Vader, de vriend en toevlugt aller wezens, en ook de zondaar die zich bekeert en gelooft, is alreede geregtvaardigd voor hem.

Wanneer wij dus het gezegde in korte woorden zamenvatten, dan zouden wij de godsdienst- en zedeleer der Gîta hebben te omschrijven: - 1^o als eene zuiver oorspronkelijke en zelfstandige leer, vertegenwoordigende voor een groot deel de gansche eenwenheugende beschaving der Indiërs op ethisch gebied; - 2^o als de moraal der zelfverloochening, die de deugd alleen om de deugd en uit liefde tot God en den naaste zoekt; - 3^o als een streng monisme en monotheïsme, even

[p. 346]

vrij aan den eenen kant van het plat natuur-pantheïsme als aan den anderen van alle bijgeloof en afgoderij der fantazie; - 4^o als eene onsterfelijkheidsleer, die het leven in God het hoogste goed en het einddoel van alle menschelijk streven acht; en 5^o eindelijk, als eene leer die voor alle menschen zonder onderscheid bestemd, den dwalende niet veracht en den boeteling niet verstoot. - Met deze eenvoudige, objektieve karakteristiek, waarbij slechts feiten werden gekonstateerd, moeten wij ons voorloopig intusschen tevreden stellen. Wij kunnen, gelijk gezegd, vooralsnog niet uitmaken, welke plaats het besprokene voortbrengsel van het ethisch bewustzijn der Indiërs onder de verschillende stelsels van godsdienst en zedekunde inneemt, welke in de geschiedenis der menschelijke beschaving worden aangetroffen; noch ook: welken invloed de leer der Gîta en van de daarmede overeenstemmende heilige schriften op het Indië van vroegere eeuwen gehad hebben¹; en evenmin: welken invloed die leer, onder hare eenvoudigste vormen in de tegenwoordige Indische talen overgebragt en algemeen in het Oosten verspreid, op de thans levenden nog zou kunnen uitoefenen. Het eenige wat wij regt meenen te hebben, na het besprokene zoo al niet te beslissen dan toch te vragen, is: of volken, die heilige boeken als de Bhagavad-Gîta en zoovele andere, ook meer populaire zoowel als nog dieper wijsgeerige, bezitten, tot de duisterlingen mogen gerekend worden, tot wien, gelijk onze zendingsvoorstanders plegen te zeggen, -

1 Merkwaardig schijnt ons intusschen wat de Heer de Jancigny, door de Fransche regering met eene extraordinaire missie naar Indië belast, onlangs in 't algemeen over de Indische godsdienst schreef: - ‘La civilisation hindoue, bâtie, selon les convictions de l'immense majorité des Hindous, sur le roc de la révélation, appuyée sur des institutions d'une aptitude et d'une prévoyance merveilleuses, a résisté au poids des siècles, soutenu vaillamment le choc des révolutions et des conquêtes, repoussé constamment la flétrissure des croyances ou des pratiques étrangèrcs. Les autres peuples sont venus puiser aux sources divines de sa poésie et de sa science philosophique; elle ne leur a rien demandé. Chargée de maintenir la pratique invariable des règles qui gouvernent, depuis les temps anté-historiques, la vie privée et les habitudes religieuses de ses enfants, elle a suffi à sa tâche. Elle est restée forte contre les persécutions, tolérante malgré les exemples de fanatisme, calme dans la bonne fortune, résignée dans le malheur, debout enfin sur les ruines des autres civilisations, et le regard tourné sans cesse vers l'avenir que sa foi lui promet! Voilà ce qui m'a semblé résulter invinciblement de l'ensemble des témoignages historiques et de la discussion impartiale des faits.’ - (Histoire de l'Inde ancienne et moderne, Leipzig, 1860, p. 276.)

[p. 347]

het licht der waarheid ‘nog’ niet is doorgedrongen, en die ‘nog zitten in de schaduwen des doods’ -? Alsmede: of men wijs handelt, wanneer men aan die volken eene andere Schrift dan de hunne tracht op te dringen, in plaats van veeleer mede te werken met de besten en meest verlichten onder hen tot herstel en meer algemeene verspreiding eener echt nationale godsdienstige en zedelijke beschaving, wier schoonste vruchten door vrees voor de vreemde veroveraars zoo lang in de schuilhoeken der tempels bleven opgesloten?¹ - Dan, beklagen wij ons niet al te zeer, dat er in dezen nog zooveel is wat wij niet met zekerheid kunnen uitmaken; en laat ons liever de vermeerdering onzer kennis omtrent de geschiedenis van den menschelijken geest op prijs stellen, welke door de ontdekkingen onzer eeuw op het gebied der Indische letterkunde ons ten deel viel. Moge dan ook een later geslacht weder met geringschat-

1 Volgens eene aanhaling van den zoo even genoemden schrijver (Hist. de l'Inde, etc. p. 274) oordeelde de gewezen president van het Hoog Geregtshof van Bombay, Sir Erskine Perry (Cases illustrative of oriental life, Lond. 1853, p. 112) aldus over de verhouding der Westersche en Indische begrippen in Hindostan zelf: - ‘Telle est l'influence des usages et des opinions des Hindous sur des hommes de toutes castes ou couleurs qui sont en relations habituelles avec eux, que graduellement tous prennent une teinte hindoue, si l'on peut s'exprimer ainsi, qu'il est impossible de méconnaître. Parsis, Moghols, Afghans, Israélites, et Chrétiens qui sont établis depuis longtemps dans l'Inde ont subi cette influence et échangć une bonne partie de leur patrimoine d'idées contre les notions, la manière de voir, le ton habituel de la société hindoue. En observant ce phénomène, j'ai souvent été conduit à la comparer au phénomène géologique que présente, selon les savants, le sol noir du Dakhan, qui a la propriété de s'assimiler toute substance étrangère introduite dans son sein.’ - Een goed vooruitzigt voor de zendingszaak, indien de bovenstaande opmerking op degelijke ervaringsgronden steunt! De genoemde schrijver voegt er bij:- ‘Là où se trouvaient, dans une certaine mesure au moins, la grandeur et la force, devait se trouver la durée, et l'histoire des trois derniers siècles prouve qu'aujourd'hui encore l'antique organisation sociale dont nous admirons les proportions gigantesques doit être respectée, et que sur cette base la domination européenne doit faire reposer provisoirement l'avenir de l'Hindostan.’ - Wij gelooven, na dergelijke getuigenissen, volkomen overeenstemmende met de besluiten welke wij uit de lezing van een boek als de Gîta mogten trekken, wel het regt te hebben tot het stellen althans der bovenstaande vraag. Uitdrukkelijk zegt dan ook nog omtrent dit zelfde onderwerp en sprekende van de tegenwoordige Indiërs de genoemde schrijver (p. 278): ‘On n'en fera probablement jamais des Chrétiens, mais on en fera peut-être un jour, malgré ce qui se passe encore sous nos yeux et qui semble exclure tout espoir de rapprochement intime et durable entre les deux races, - on en fera, dis-je, des amis des Chrétiens et des amis dévoués;’ - een oordeel, waarmede wij meenen, op grond van al het medegedeelde, veilig te kunnen instemmen.

[p. 348]

ting op den arbeid en de uitkomsten van het tegenwoordige nederzien, aan het onze dan toch de verdienste, den weg tot eene hoogere en meer volkomene wetenschap te hebben gebaand.

Of zou men alligt oordeelen, dat die nieuwere wetenschap, met welke wij thans langzamerhand ons beginnen bekend te maken, geene aanwinst, maar veeleer een nadeel voor onze wereldbeschouwing te achten zij? Zou men meenen, dat het dichterlijke, het verhevene, het goddelijke uit de geschiedenis werd verbannen, naarmate zij redelijker wordt en beter van de droomen der fantazie zich leert bevrijden?

Toen de aarde nog stilstond en de zon nog op- en onderging, toen een dak met gouden spijkers nog de wereld dekte, toen scheen ook de mensch gewigtiger omdat hij het middenpunt van het heelal bewoonde, en de schepping schooner omdat zij nog was te overzien, en de Schepper aanbiddelijker omdat zijn arbeid nog te begrijpen was. De wetenschap heeft dat alles omvergeworpen en verbroken. Maar is de werkelijkheid welke zij heeft opgebouwd, inderdaad minder grootsch en verheven dan het werk der verbeelding, dat zij vernielde? Werd de menschheid minder wigtig voor zich zelve, sinds zij als een deel van een groot geheel zich leerde beschouwen? Of de natuur minder schoon, sinds hare grenzen niet meer te bepalen zijn? Of de Godheid minder aanbiddelijk, sinds hare wondermagt geen werk der willekeur maar der noodzakelijkheid schiep, en van tijden her, die ontsnappen aan de berekening, de oneindigheid der vormen en gestalten uit hare eeuwige en onveranderlijke wetten voort deed spruiten?

Als met de natuurbeschouwing zoo is het ook met die van den menschelijken geest gegaan. Ook deze werd heiliger en verhevener naarmate de wetenschap in omvang won. In dagen nog niet vèr van de onze verwijderd, droomde nog de geschiedvorscher van een uitverkoren volk, door God boven alle andere bevoorregt, met zijne onmiddellijke en eenige openbaring begiftigd, en in het uitsluitend bezit eener wijsheid, van welke alle overige geslachten der aarde verstoken waren. Eindelijk, het is waar, na verloop van eeuwen, had een zoon van dat volk eene nieuwe en nog hoogere openbaring voor alle natiën der wereld gebragt; en gelukkig zij die haar mogten ontvangen; maar in diepe duisternis bleven ook nog allen gehuld tot wien ze nog niet was doorgedrongen, en dwaasheid bleef alle wijsheid, welke zij wanen mogten ook buiten haar te kunnen

[p. 349]

bezitten. Zoo oordeelden, nog geen vijfhonderd jaar geleden, ook de verstandigsten en meest oordeelkundigen van ons geslacht. Daar verrezen op eenmaal de lang verloren geachte voortbrengselen van een gansch anderen volksgeest en eene gansch andere beschaving dan die der uitverkorenen uit hunne schuilhoeken; de wijsbegeerte van Griekenland kwam protest indienen tegen den droom van het exclusivisme: de filosofie van eenen Plato en eenen Socrates bewees, dat ook anderen buiten de bezitters der vermeende openbaring, van diepe godsvrucht en innig geloof zich hadden doordrongen gevoeld. - ‘La religion chrétienne, - dus mogt aan 't slot zijner geschiedenis der Grieksche beschaving, met grond een schrijver onzer dagen spreken, op wien wij wel 't regt meenen te hebben, niet enkel uit een beginsel van piëteit ons hier te beroepen, - la religion chrétienne est la meilleure de toutes les religions: mais elle n'est pas la seule; et, parce qu'elle est la meilleure, toutes les autres ne sont pas tout-à-fait méprisables. Chaque religion est la véritable pour celui qui la professe, chaque religion étant un effet du sentiment de dèpendance d'un Être suprême.’¹. - En in den veelbewogen, maar aan grootsche ontdekkingen ook weder zoo rijken tijd dien wij beleven, scheurde op nieuw een deel van het voorhangsel, dat de geschiedenis van den menschelijken geest nog bedekte, en noopte ons, ook dáár de natuurlijke openbaring der Godheid in den geest des menschen te erkennen, waar wij die tot heden welligt het minst hadden verwacht. Uit het verre Oosten, uit het midden van Azië verrees plotseling voor ons oog een volk van fabelachtige oudheid, en leverde ons in zijne heilige oorkonden het tafereel van eene godsdienstige en zedelijke beschaving, hoedanige buiten die der Semitische en Westersche volken geene andere in de geschiedenis valt aan te wijzen. De heilige letterkunde der Indiërs, vóór weinige jaren ons eerst toegankelijk geworden, behoort niet alleen tot de meest omvangrijke, maar ook voor de geschiedenis der beschaving, gelijk wij gezien hebben, meest leerrijke der wereld. Zij maakt voor het eerst ons bekend met een stelsel van godsdienst, dat volkomen onafhankelijk van de Semitische, Grieksche en Germaansche begrippen zich heeft ontwikkeld, en niettemin, schoon

1 P. van Limburg Brouwer, Histoire de la civilisation morale et religieuse des Grecs, VIII, p. 363.

[p. 350]

in vele opzigten afwijkend van de Westersche denkbeelden, toch ook in vele andere op merkwaardige wijze daarmede overeenstemt. En zoo mag dan ook nu, en mede met volkomen regt, een ander schrijver zeggen: - ‘Voici qu'au moment où l'Egypte, ressuscitée par le génie moderne, revèle les énigmes inscrites sur ses monuments gigantesques; où la Perse déploie à nos yeux l' austére législation des mages; où l' Assyrie renaît de ses cendres pour confirmer les oracles bibliques; où la Chine, si longtemps inconnue dans sa marche uniforme mais féconde, nous éclaire du fond de l'Asie sur les procédés de tous les arts, l'Inde leur brillante rivale entonne ses chants sacrés, et retrace dans ses poèmes enthousiastes des croyances, des légendes, des sentiments pleins de délicatesse et d'éclat, qui, se dégageant des ténébres accumulées par la superstition, joignent à la naïveté des premiers âges les élans d'une vertu toute chrétienne’¹. - Zoo werden dan door die wetenschap, welke sommigen ook nog in onze dagen geneigd schijnen eene nuttelooze, slechts tijd en moeite verkwistende te noemen, de enge grenzen verbroken, binnen welke de menschelijke geest zoolang zich had bewogen. Onmiddellijke, bovennatuurlijke, willekeurige openbaring was te voren nog noodig geacht om godsdienst aan den mensch te leeren en ze te handhaven onder de volken. Breeder kennis van het voorleden daarentegen leverde het voortaan onbetwistbaar betoog, dat godsdienst geen toevallig of willekeurig gevolg is van een tegennatuurlijk feit, maar de noodzakelijke werking van 's menschen eigene en tevens in 't wezen der zaak dus ook goddelijke natuur. - God buiten de wereld en buiten de geschiedenis: dat was nog de stelregel van vroegere, min verlichte dagen. God in de wereld, in de historie, in het harte aller menschen: dat is het beginsel van onzen tijd. De Indische wijzen hebben dat in meer afgetrokken algemeenheid bevroed; de wetenschap der nieuwere tijden heeft voor 't Oosten als voor het Westen het bevestigd door de ervaring der geschiedenis.

Achten nu sommigen niettemin die wereldbeschouwing, even als de natuurkennis onzer eeuw, in strijd met hunne eigene godsdienstige meeningen, en verkiezen zij voor zich zelven enger begrippen boven ruimere, en meer beperkte en zinnelijke inzigten boven algemeene en redelijke, wij zijn de laatsten om

1 Eichhoff, Poésie héroïque des Indiens, comparée à l'épopée grecque et romaine. Paris, 1860, p. 22.

[p. 351]

hun deze te willen opdringen. Wij hebben eerbied als Krishna, voor ieders opregt godsdienstig geloof, ook al schijnt het ons in te naauwe grenzen besloten. Wij gunnen elk zijne stilstaande aarde en zijn onbewegelijk sterrendak. Het eenige wat wij mogten verlangen en ook eischen, ware eene wederkeerige erkenning en eerbiediging dier godsdienstige overtuiging, die ter goeder trouw nu eenmaal grond meent te hebben, om zich niet aan eenig bepaald en uitsluitend kerkgeloof te onderwerpen, maar liever in de verschillende uitingen van het godsdienstig bewustzijn der volken ééne en dezelfde, alleen in vorm maar niet in wezen verscheiden werking van één en hetzelfde goddelijke beginsel aanschouwt.

‘Ik leef in het hart aller stervelingen. Zoek mij, uw toevlugt en uw vriend, met onverdeeld ontzag!’ - Zoo heeft sinds den aanvang der dingen de eeuwige geest tot den eindige gesproken. Houden we ons aan dat gebod, laat ons trachten dat op te volgen, ook al vragen wij niet, wie het eerst, of ook het schoonst het onder woorden bragt. Dan zou er bij alle verschil van gevoelen over steeds onoplosbare vraagstukken toch vrij wat minder haat en nijd om eene zaak worden gevonden, die al de kinderen des éénen Vaders verbinden en verbroederen moest. - Hoe verscheiden ook de vormen in welke zich het godsdienstig gevoel openbaart, alle waarachtige godsvrucht leidt tot God: - ziedaar in één woord het resultaat en de les, welke wij meenen, met alle omzigtigheid bij beoordeeling of vergelijking, uit de lezing der Bhagavad-Gîta te mogen putten. Nieuw is die leering voor ons Westerlingen geenszins: ook van elders is ze ons wèl bekend; maar werd ze ook steeds door ons in 't oog gehouden? Staat het schoone gezegde tot de Samaritaansche ons wel altijd levendig voor den geest? - ‘Vrouw! geloof mij, de ure komt, wanneer gijlieden noch op dezen berg, noch te Jeruzalem den Vader zult aanbidden.’ - Moge spoedig die ure zijn gekomen!

P.A.S. van Limburg Brouwer.