Tghevecht van Minnen

[p. 45]

[Tekstuitgave]

Van Venus Ianckers ende haer bedrijven,⁺¹

Hoe sy lopen en rinnen, hem wasschen en wrijven²
Als si hebben die mutse onder die kinne geknoopt³
Ende zijn in sint iorijs vissop ghedoopt.⁴

Men sal ooc in dit boecxken vinden wel

Raet ende remedie tegen die mutse fel,⁶
Die den menighen maect crancke sinnen.⁷
Dus mach dit heeten Tghevecht van minnen.

[houtsneden, zie afbeelding tegenover blz. 42]

Prologhe⁺

INden Meye, als velden boomen ende vruchten
Solacelijc groeyden mits bequaemheyt der luchten,¹¹
Sciep mijn herte door tsien vruecht ende iolijt;
Ende om dat ic ontvlien soude anxt ende duchten,
Ghinc ic mi vermeyen buten alle gehuchten,
Daer ic wonder - so mi dochte - sach te dier tijt.¹⁵
Eenen iongelinck sach ic staende in een crijt¹⁶
Tusschen IV vrouwen met hantboghen en pijlen,¹⁷
Die al na hem schoten te dier wijlen.

Dese iongelinck was seer met anxte beladen.

Elck een deser vrouwen, sonder versaden,²⁰
Schoten na den iongelinck stranghelijcke.²¹
Ic, dit siende, dochte: heere god ghenaden,
Waren mijn sinnen nu so wijselijc beraden
Dat ict bediet wiste van desen, sonder zwijke!²⁴
Verstandenisse gaf mi der sciencen practijke,²⁵
My seggende: tis een ghevecht van minnen,
Sijnde een exempel der amoreuser sinnen.²⁷

Dees iongelinck hadde in zijn rechter hant

Sijn herte, dat bequaem was ende playsant;²⁹

+ [fol. 1r]

1 Venus Ianckers: zij die hopeloos, tot over de oren verliefd zijn en zich daardoor belachelijk gedragen. In ons verhaal, dat een uitstekende illustratie van dit woord biedt, heeft het nog niet de uitgesproken ongunstige betekenis van vrouwengek of hoerenloper. Tezamen met het volksboek van Margarieta van Lymborch (ed. Schellart, p. 43) [1516] - zie De nieuwe Taalgids 48 (1955) p. 263 - is dit de oudste bewijsplaats; zie ook r. 289.
haer bedrijven: hun doen en laten.

2 Hoe sy lopen en rinnen: hun heen en weer geloop, hun komen en gaan. Vergelijk A. van Elslander, Het volksboek Vanden ,X, esels (Antwerpen 1946) p. 14 r. 10.

3 si hebben die mutse onder die kinne geknoopt: zij zijn verliefd; vgl. Fr. coiffé en r. 135, 203 en 298; vele vindplaatsen bij Mak in verbo.

4 zijn in sint iorijs vissop ghedoopt: zijn licht verliefd, minziek; vgl. Leuv. Bijdr. 46 (1956/57) 101, noot.
sint: er staat alleen s met een afkortingsstreepje boven.

6 Raet: t.w. r. 845 vlgg.
mutse: verliefdheid.

7 den menighen: bij menigeen.

+ [fol. 2r]

11 Solacelijc: genoeglijk.
bequaemheit: gunstige gesteldheid. Niet in MNW, noch bij Mak; oudste plaats. In verbinding met der luchten betekent het: gunstige weersomstandigheden.

15 wonder: iets vreemds, iets ongelooflijks.

16 crijt: hier wsch. niet ‘gevaarlijke toestand’ maar eerder ‘afgeperkte ruimte’.

17 IV: er staat .iiij.

20 sonder versaden: zonder dat zij er genoeg van kregen, zonder dat hun boosheid bekoelde, zonder ophouden.

21 stranghelijcke: krachtig, gewelddadig.

24 van desen: van wat ik zag.
sonder zwijke: eigenlijk ‘zonder mankeren’, hier eerder ‘werkelijk, waarlijk’. Men zou vóór sonder zwijke ook een punt kunnen zetten en dit zinsdeel laten afhangen van gaf in het volgende vers; het zou dan betekenen ‘zonder aarzelen, dadelijk’. De eerste verklaring heeft echter mijn voorkeur.

25 Letterlijk betekent dit vers: verstand verleende mij het gebruik, de werking van de schranderheid. Het is dus een lange omschrijving om te zeggen: ik begreep. Misschien is het evenwel beter om practijke onderwerp te maken en verstandenisse lijdend voorwerp: mijn ondervinding gaf mij de verklaring.

27 der amoreuser sinnen: voor de... (genitivus objectivus).

29 bequaem ende playsant: bevallig, aantrekkelijk.

[p. 46]

30

In die slincker hant had hi een borse met ghelde.

 

Deerste van desen IV vrouwen vaeliant³¹

 

Hiet Minne, ende schoot den iongelinck, want³²

 

Sy geraecten in die ooghen; des hi by ghewelde,

 

By cracht des geschuts daer si hem met quelde,³⁴

35

Blint wert; want wie met dat geschut wert geraect,

 

Die wert in minnen al siende blint ghemaect.

 

Die ander vrouwe dye heete ghestadichede.⁺³⁷

 

Dese schoot ende gheraecte den ionghelinck mede

 

In zijn herte; des ghenaecte hem menich duchten.

40

Tis een oudt segghen: wie dat oyt dede

 

Ghestadelijck te minnen, heeft selden vrede;

 

want die ghestadelijck mint moet dicwil suchten,

 

Claghen en karmen der minnen vruchten,⁴³

 

Maer als lief liefs liefde in liefden croont,

45

Dan blijft die ghestadicheyt in minnen gheloont.

 

Onghestadicheyt hiet die derde vrouwe.

 

Dese schoot den ionghelinck in claren beschouwe⁴⁷

 

Naer die borse metten ghelde, sonder falen.

 

Maer haer gheschut - des had si rouwe -

50

En hielt gheen stadt, als si meende dat souwe,⁵⁰

 

want ten gheraecte niet altenemalen.⁵¹

 

Die vierde vrouwe, alderfelste in qualen,⁵²

 

Schoot na den iongelinc ooc te dien tije.

 

Haren naem was geheeten Jalozije.

55

Haer geschut vloech over sonder geraken.

 

Doen dacht ic: ‘tsijn emmers vremde saken.⁵⁶

 

Dese iongelinck is in groten laste.⁵⁷

 

Deen maecten puer blint, hoe sal hijt maken?

 

Dander geraecten int herte; sulc ghenaken

60

Es emmers bittere, dat is vaste.

 

Al en gheraken die twee niet, soot elck paste,⁶¹

 

Sijnen last es emmers swaer ende groot genouch.’

 

Dus sprack minne den iongelinck ende louch:⁶³

31 IV: er staat .iiij.
vaeliant: stout, aanmatigend.

32 want: zodat.

34 des geschuts: van de pijl.

+ [fol. 2v]

37 heete: integenstelling tot r. 32 en 46, waar twee andere vrouwen worden voorgesteld, gebruikt de auteur hier de zwakke vorm van de verleden tijd, die sinds de vijftiende eeuw voorkomt; zie Franck § 130 en Van Loey I § 62
ghestadichede: standvastigheid.

43 vruchten: syntaktisch eerder als derde naamval bij suchten, claghen en karmen (MNW III 1471) - dus: ik moet dikwijls klagen over de vruchten, de gevolgen van de liefde - dan als verklarende of samenvattende bijstelling bij deze werkwoorden - suchten enz., die de vruchten van de minne zijn -.

47 in claren beschouwe: kennelijk.

50 hielt gheen stadt: bleef niet zitten.
dat souwe: dat het zou (blijven zitten).

51 altenemalen: geheel en al, ten volle.

52 alderfelste in qualen: (de) grootste treiter.

56 emmers: toch.

57 laste: nood, gevaar.

61 die twee: de twee andere.

63 sprack: regeert hier de akkusatief van de persoon (sprak tot -).

[p. 47]

 

(Minne spreect aldus bi staden⁺⁶⁴

65

Totten ionghelinc in laste verladen)

Alle minnaers, die oyt waren oft zijn op deerde

Oft wesen sullen - hoe wijse, vermeerde,
Hoe rijck, hoe machtich - can ic verblinden.
Ende ic seg u - neemt mijn woort in weerde -
Dat helen en swijghen (hoe ment aenveerde)
Dede die minne wassen in die oyt minde;
Ende beroemen - dats claer, men macht bevinden -⁷²
Doet die minne vercouwen ende verghaen.
Alle beroemers buten mijnder gracien staen.

Want minne die es van sulcker natueren,⁺

Datse gheerne hoort oft spreect telker hueren
Vander liefster, die therte heeft uutvercoren.
Ende tis oock een teeken om tclaer te pueren⁷⁸
Datter een wortel van minnen is int ghedueren.⁷⁹

+ [fol. 3r]

64 bi staden: rustig, met overleg.

72 Ende: maar.

+ [fol. 3v]

78 tis: het - nl. het gaarne horen spreken over iemand - is. om tclaer te pueren: om het - nl. wat in het volgende vers gezegd wordt - duidelijk vast te stellen. Men zou om tclaer te pueren ook als stoplap tussen haken kunnen zetten met de betekenis: (om het duidelijk te zeggen) of (ik probeer zo duidelijk mogelijk te zijn).

79 Dat er een beginsel van groeiende liefde is, wanneer dit gaarne over iemand horen beklijft of duurzaam blijkt.

[p. 48]

80

Wanneer als lief der liefster na tbehoren⁸⁰

 

Int ghemoete comt, ende in dat besporen⁸¹

 

Tcoluer verandert ende wert int aenschijn root,

 

Dits een ghewaer teeken der minnen groot.⁸³

 

 

 

Aldus seyt ghestadichede⁸⁴

85

Met sueten woorden ten ionghelinck mede:⁸⁵

O mijn gheminde sone, sijt wijs ende vroet.⁺

U goet noch sin niet onnuttelijck en verdoet,⁸⁷
Maer behoudet om mede te gaen ter eeren.
Want men siet voor oghen: elck beminnet goet.⁸⁹

80 Wanneer: veranderd uit wanneer.

81 in dat besporen: bij het aanschouwen, bij het zien.

83 ghewaer: waarachtig, betrouwbaar.

84 seyt: verbeterd uit syt, naar analogie van b.v. r. 124.

85 mede: ook.

+ [fol. 4r]

87 goet: bezit, rijkdom; aldus ook in r. 89 en 90.

89 Want: in de postinkunabel zonder hoofdletter.
siet: ziet het.

[p. 49]

90

Ende dats natuerlijck, want tgoet maect moet;⁹⁰

 

Dies niet en achten comen int verseeren.⁹¹

 

Dus, sone, wilt u ter voorsienicheyt keeren;⁹²

 

want onversienicheyt brengt menigen int verdriet.⁹³

 

Dus radick u dat ghi wel voor u siet.

95

Eerlijcken draecht u naer u betamen.

 

Sijt fray ghemoet in elck versamen.⁹⁶

 

Niet te hoge verheffen noch te neder dalen,

 

In maten wilt al u conversacie ramen;⁹⁸

 

Voor hoge oft neder machmen u niet beschamen.⁹⁹

100

In huesscher beleeftheyt en wilt niet falen.

 

Sone, onthout wel mijn verhalen;

 

want doedy mijnen raet, tsal u profijt zijn,

 

Ende gheeert ende gheacht in alder tijt zijn.¹⁰³

 

 

 

Lichtsinnighe woorden ende quaet

105

Ongestadicheyt den ionghelinck raet:

[zelfde houtsnede als fol. 19r, rechts]¹⁰⁶

O mijn troost, alle mijnder sinnen confoort,⁺

Laet ons met vruechden nu leven voort
Ende goet chier maken in elck termijn.
Laet schincken en drincken vrij onghestoort,
Voor den vercken en is niet - mijn redene hoort -
Ghewassen den edelen rijnschen wijn;¹¹²
Tbier en is niet ghebrouwen - soot is aenschijn -¹¹³
Voor coeyen oft ganssen, alsment verhalen sal.¹¹⁴
Sijt blijde! tis misselijc wiet betalen sal.

Wie sal u sekerheyt seggen oft scrijven

Hoe langhe dat ghi te lijve sult blijven?¹¹⁶
Ende liet ghi dan veel goets achter dij,
Dat waer quaet, want doer sulck bedrijven
Souden dijn vrienden daerom vechten en kijven.
Dus verteeret selve met moede vrij!
Want worder om ghestreden, weet dat ghij
Daerom mocht crijgen verdriet en pijne.
Dus radick u selve altoos blijde te sijne.

90 maect moet: geeft zelfvertrouwen.

91 int verseeren: in verdriet, ellende.

92 voorsienicheyt: behoedzaamheid, omzichtigheid.

93 onversienicheyt: onbedachtzaamheid.

96 fray ghemoet: deugdelijk, flink.

98 ramen: bepalen, afmeten.

99 beschamen: te schande maken.

103 Verzwegen is ghi sult, dat in de voorgaande zin ligt opgesloten.

106 confoort: zaligheid, troost.

+ [fol. 4v]

112 aenschijn: duidelijk.

113 alsment verhalen sal: gewoon een bevestigingsformule.

114 tis misselijc: 't is onzeker; hier met de bijbetekenis: wat kan het ons schelen...

116 te lijve: in leven.

[p. 50]

 

Ialosie seyt dus sonder toeven:

125

Ay ionghelinck ghi moecht u wel bedroeven.

Die ghi boven al int herte bemint⁺

En acht dijns niet een enckel twint,¹²⁷
Maer heeft een ander int herte ghestelt.
Suldi dan wesen al so sot ghesint,
Dat ghi u sinnen sult stellen ende u verbint
An eene, die u minne als snee versmelt?
Keert u in tijts, u selven niet en quelt.
Houdt u an mi ende beraet u wijselijck.
Dair lief liefs liefde niet en acht, dats mispriselijc.¹³⁴

Blijfdi bemutst op eene die dijns cleen acht¹³⁵

So ghenaect u veel suchtens dach ende nacht,
Claghen, karmen, alle huere een doot;
want daer ghi om verteert goet, bloet en macht,¹³⁸
Die is in vruechden met een ander die lacht,
Ende ghi blijft troosteloos inden noot.¹⁴⁰
Tis een pijne boven allen pijnen groot,
Daer arbeyt sonder danck wort ghedaen¹⁴²
- So ghi doet -, niet weert gerekent een spaen.¹⁴³

+ [fol. 5r]

127 niet een enckel twint: geen zier.

134 mispriselijc: schandelijk.

135 bemutst: verliefd; vgl. r. 3.

138 bloet: geëmendeerd uit bloot.

140 Ende: terwijl.

142 sonder danck: zonder loon.

143 Vul aan: daer arbeyt niet weert wort gerekent...
niet... een spaen: geen zier.

[p. 51]

 

Wijsheyt seyt ende Proper natura¹⁴⁴

Wijsheyt ende proper natura spreken tot eerbaer herte:¹⁴⁵

O ghi iongers, eerbaer herten zijnde in viguere,¹⁴⁶
Wildi los bliven van allen ghetruere,
wacht u wel der minnen last te draghen.
Van duyzent niet eene en gheraecter duere.
Haer leven dat wort hem alte suere,
Den tijt verslijtende met karmen en claghen.
Dese IV vrouwen bestrijden nachten ende daghen¹⁵²
Elck amoreus herte, dat hem ter minnen voecht,
Byden welcken men den acker van drucke ploecht.¹⁵⁴

Emmers die twee zijn in minnen natuerlijck,⁺¹⁵⁵

Dander twee zijn vol fenijnen puerlijck¹⁵⁶
Die de minnende sinnen verstorberen.¹⁵⁷

144 Proper natura: met dit allegorisch personage bedoelt de auteur waarschijnlijk de eigen persoonlijkheid, het eigen ik (het betere ik?).

145 Na r. 144 is de rest van de bladzijde, die plaats had kunnen bieden aan een zevental regels, vrijgelaten. Het verso begint met een houtsnede; en daardoor komt het waarschijnlijk dat de toespraak van Wijsheyt en van Proper Natura in r. 145 nogmaals wordt aangekondigd.

146 iongers: de toespraak richt zich, over het hoofd van de belaagde minnaar heen, tot een denkbeeldig publiek van jonge mensen; vgl. de Inleiding p. 23.

152 IV: de postinkunabel heeft .iiij.

154 Byden welcken: waardoor.
ploecht: voor het beeld van de ploeg, vergelijk de Refreinenbundel van Van Doesborch II p. 145.

+ [fol. 6r]

155 die twee: te weten Minne en Ghestadichede.

156 Dander twee: te weten Onghestadicheyt en Jalozije.

157 verstorberen: in de war brengen.

[p. 52]

 

Die hemlieden ghelooft, beclaeget suerlijck!¹⁵⁸

 

Maer hi blijft alder best in vruechden gheduerlijc,

160

Die hem can wachten haerder alder tempteren.

 

Si wetent diet proeven! dus sonder cesseren¹⁶¹

 

Schuwet tpack van minnen opten hals te laden.¹⁶²

 

Dies hem best wacht is wijsselicst beraden.

 

Dye minnaer:

[houtsnede, voorstellend een smekende jongeling, identiek met fol. 19v figuur links]

Ten baet my nyet, lasen, al dat ghi vertelt
- Ic versware mi selven, ghi waent mi lichten -
want mijn herte door minne versmelt,
Ende te quistene heb ic mijn sinnen ghevelt.¹⁶⁸
Dus wilt doch u woorden swichten,¹⁶⁹
want der minnen pack is so swaer van ghewichten,
Dat icx my niet ontladen en kan in gheenen keere¹⁷¹
Maer mijn druck vermeere.

Hierom mach ic lazen wel zijn bedroeft,

want der minnen wercken vallen mi so suer¹⁷⁴
Dat mi mijn herte boven maten groeft.¹⁷⁵
Hi en kent gheen minne diese niet en proeft.⁺
Lazen noyt en had ic sulcken truer,
want wanhope maect mi mijn leven tsuer
Ende minne comt mi so seer bestrijden
In allen tijden.

Ic mach wel seggen: die oyt yet ontfinck,¹⁸¹

Sijn minne dunct mi lazen sochte,¹⁸²
Tsi troostelijc woort oft ander dinck.¹⁸³
Maer ic ben ghevaen inder minnen rinck¹⁸⁴
Daer mi alleen tghesichte toe brochte
Op een, die noyt op mi en dochte.
Al truer ic, laes ten is gheen wonder¹⁸⁷
So mi minne houdt tonder.

158 hemlieden: te weten dander twee.

161 sonder cesseren: zonder ophouden, steeds.

162 tpack van minnen: vgl. de Refreinenbundel van Van Doesborch I p. 6; A. Bijns, NR nr 51 b 8 en beneden r. 170.

168 Letterlijk: ik heb mijn zinnen te gronde gericht; dus: ik verlies mijn overleg, mijn bezinning.

169 swichten: betomen, beperken.

171 in gheenen kere: op geen enkele manier.

174 suer: wegens het rijm verbeterd uit swaer.

175 groeft: doorboort, pijn doet (als bij doorboring van het hart).

+ [fol. 6v]

181 yet: wordt verklaard in vers 183.

182 sochte: aangenaam; vgl. r. 196.

183 woort en dinck zijn bijstellingen bij yet in r. 181.

184 inder minnen rinck: in de boeien, in de macht van de liefde.

187 al: indien.

[p. 53]

 

Ach creech ic confoort - daer nu misbaer is -¹⁸⁹

190

Door dat minlijc gesichte dat mi heeft genoost.¹⁹⁰

 

Maer lazen neen ic, dat mi openbaer is.¹⁹¹

 

Hierom eenen dach mi wel X iaer is,¹⁹²

 

want ic en weet doch gheenen troost

 

Anders dan duchten en suchten; dats mijn propoost:¹⁹⁴

195

Och oft ic mochte daer therte dochte,¹⁹⁵

 

So waer mi sochte.¹⁹⁶

 

Minne:¹⁹⁷

 

Ghedenct dat ic u seyde uut duechden¹⁹⁸

 

Tot uwen beghinne: dat u soude ghebueren

200

Van eender ghenuechten wel X onvruechden,²⁰⁰

 

So dat veel menschen dat besueren,

 

Sonderlinge als si daerom labueren²⁰²

 

Om die mutse te spannen onder die kinne,²⁰³

 

Waeruut si hem dan stellen in daventueren.⁺²⁰⁴

205

Maer bi fortse en comt niemant tot troost der minnen,²⁰⁵

 

Al soude hi ontsinnen.²⁰⁶

 

Hebdi niet wel eer eender horen spreken²⁰⁷

 

Die seyde: een vruecht die ick can gheven

 

Mach wel hondert smerten versteken,²⁰⁹

210

Also dat dicwil is beseven;²¹⁰

 

want niemant en mach in alle zijn leven²¹¹

 

Confoort oft troost te diere ghecopen,

 

want als den minnaers troost is becleven²¹³

 

Dan dunct hem dat hooft van vruechden open²¹⁴

215

Met groten hopen.

 

Die confoort oft troost wil betalen na rechte

 

En derffer om gheven silver noch gout.

 

Coopt yemant minne, groot oft slechte,²¹⁸

 

Hi heeft daer af tormenten menichfout.

220

Hi betaeltse nu met heet nu met cout

 

Ende met te versoecken menighe steden,²²¹

 

Met vresen diemen uut ionsten ghelout,²²²

189 confoort: troost, steun.
misbaer: droefheid.

190 genoost: smart, leed berokkend.

191 dat mi openbaer is: het is mij duidelijk (dat ik geen confoort zal ontvangen).

192 X: er staat .x.

194 propoost: streven, doel, opzet.

195 daer therte dochte: daar waar het hart aan denkt; daar waar zijn gedachten zijn. In deze versregel wordt reeds het refrein aangekondigd, dat met r. 227 begint.

196 sochte: aangenaam; vgl. r. 182.

197 uut duechden: uit welwillendheid.

198 Tot uwen beghinne: bij het begin (van uw verliefdheid).

200 X: in de vroege druk staat .x.

202 Sonderlinge: vooral.

203 mutse: zie bij vers 3.

+ [fol. 7r]

204 hem: de postinkunabel heeft hē; vgl. r. 303 alwaar hem (meervoud) voluit voorkomt. De betekenis van deze versregel is: waardoor zij zich in het gevaar begeven.

205 bi fortse: met inspanning, met ‘labeur’.

206 ontsinnen: zijn verstand verliezen.

207 eender: iemand (onbepaald voornaamwoord); voor de vorm, zie WNT III 3811.

209 versteken: verdrijven.

210 beseven: ondervonden, gevoeld; vgl. beneden r. 255.

211 want: immers.

213 is becleven: (met de derde naamval van de persoon) bestendig (iemands) deel is, ten dele valt.

214 hem: zoals in r. 204.

218 groot oft slechte horen bij yemant.
slechte: eenvoudig, onaanzienlijk.

221 versoecken: bezoeken. Misschien betekent dit vers eerder: door menigmaal te vragen, door dikwijls aanzoek te doen.

222 Met vresen: het is moeilijk uit te maken of dit bij betaeltse dan wel bij versoecken behoort.
uut ionsten: uit genegenheid.
ghelout: te pakken krijgt; zie MNW II 1203 sub gelauwen.

[p. 54]

 

Ende boven al met ghetrouwicheden

 

Die uuter minnen breden.²²⁴

 

 

225

Die minnaer claghende sprect aldus Refreynlijc:

 

Och oft elck mochte daer hi dochte.⁺²²⁶

DAt strael der minnen heeft liefden verwecsele²²⁷
Mi doen gewinnen onder sulc een decsele,²²⁸
Schijnende voorspoedich gheluck en seghe
In allen weghe.
Dies mi tbeghinnen bringt sulck antrecsele²³¹
Dat mijn vijf sinnen hem vinden int strecsele²³²
Van amoreusheyt, na der natueren pleghe.
Dat ict verteghe²³⁴
waer quaet, op avontuere oft ic vercreghe
Troost vander liefster om tsins confoort.²³⁶
Maer hoe soudict vercrijghen ia, oft ic sweghe?²³⁷
Ic moest haer condighen in scrift oft woort.
Ten ware oft zijn mocht so ic heb ghehoort²³⁹

224 breden: ontstaan, te voorschijn komen.
Refreynlijc: in de vorm van een refrein; niet in MNW, WNT noch bij Mak.

+ [fol. 7v]

226 Dit vers is een variante van r. 195 en van de stok van het nu volgende refrein en komt geheel overeen met r. 275 daarvan.

227 Het hier beginnende refrein werd door Van Doesborch overgenomen in zijn refreinenbundel onder nr 78; in de moderne uitgave van Dr Kruyskamp verbetere men p. 142-144 de volgende transkriptiefouten: r. 7 amoreusheyt, in de refreinenbundel staat amoruesheyt, r. 24 suyken lees suycken, r. 47 conduten maar er staat in de oude druk cenduten (een goede emendatie dus van Dr Kruyskamp, maar niet opgenomen in zijn lijst van in de tekst aangebrachte wijzigingen, dl. I p. LXXXIII), r. 51 amoreuse lees amoruese.
strael: pijl, schicht.
verwecsele: verlangen, lust.

228 onder sulc een decsele: onder zodanig voorwendsel.

231 bringt sulck antrecsele: oefent zulke aantrekkingskracht uit.

232 strecsele: band, bedwang (van strikken).

234 verteghe: zou laten schieten. De betekenis van vers 234-236 is: het zou verkeerd zijn er vanaf te zien, want je kan nooit weten of ik nog geen troost van de liefste ontvang.

236 om tsins confoort: tot steun van het gemoed.

237 Hoe zou ik voorwaar troost ontvangen, indien ik zweeg, indien ik mijn liefde niet verklaarde.

239 Ten ware: onze postinkunabel heeft Te ware, doch waarschijnlijk is het beter om met de bundel refreinen van Van Doesborch te lezen Ten ware. Voor Ten ware oft vergelijk Stoett § 224 Opm. II.

[p. 55]

240

Tsulcker stede segghen daerment bi brocht,²⁴⁰

 

Seggende aldus door een ionstich accoort:

 

Och oft ic mochte daer mijn herte dochte.

 

Wat soumen al vruechden vergaren int handelen

 

Der sueter iuechden, int gaen, int wandelen,

245

Mochte elc zijn liefken int secreet beluken,²⁴⁵

 

Minlic ghebruken

 

Uut rechter deuchden metten verstandelen.⁺²⁴⁷

 

Si dan verhuechden: ypocras, amandelen,²⁴⁸

 

Muscadel, garnaten schoncmen bi cruken.²⁴⁹

250

Elc sou vruecht suken.²⁵⁰

 

Den guer van alle specien en mach niet ruken

 

So suet als den asem van elcx lieflic lief.

 

Door doverdencken moet mijn herte duken

 

Onder venus subiexie, achtende gheen grief;²⁵⁴

255

Maer wat vruechden dat oyt mijn hert besief²⁵⁵

 

Soudic al rekenen voor alfs ghedrochte,²⁵⁶

 

Mochte waer zijn dwoort dat ic yerst ophief:²⁵⁷

 

Och oft ic mochte daer mijn herte dochte.

 

Wat sou al soetheyt bi mi zijn voort ghestelt,²⁵⁹

260

Nemmermeer moetheyt, ia rasscher over tvelt²⁶⁰

 

Dan pegasius vlieghende peert seer snel²⁶¹

 

Oft Achilles wel;

 

Twaer al spoetheyt, waer ic bi lieve verselt²⁶³

 

Vol alder vroetheyt - als den sin waer ghehelt²⁶⁴

265

Te dincken - waer ic vlues dan sonder ghequel²⁶⁵

 

Bi lieve int spel

 

Ende wi onbeswaert bleven van nijders fel

 

So dat elck zijn ionst vrij mochte uuten.²⁶⁸

 

Bi dien werde van mi gheopenbaert seer wel²⁶⁹

270

Meer vruechden, dan oft ic saghe ontsluten

 

Shemels palleys; vruecht sou in mi spruten,

 

Twaer die meeste vruecht die ic oyt sochte,

 

Dranc van trooste smaectic uut sueten conduten.²⁷³

 

Och oft ic mochte daer mijn herte dochte.

275

Och oft elc mochte daer hi dochte altijt,⁺

 

En niet en sochte dan dat therte verblijdt,

 

So souden amoreuse herten wesen²⁷⁷

240 bi brocht: aanvoerde, staafde; of wellicht eerder: ‘voor elkaar bracht’, met een toespeling op de koppelaarster van vers 740.

245 beluken: omsluiten, omhelzen. In de refreinenbundel van Van Doesborch hebben beluken en ghebruken (r. 246) van plaats verwisseld.

+ [fol. 8r]

247 metten verstandelen: met verstand. De vorm is door het rijm geforceerd; het is een gesubstantiveerd adjektief en men moet er dus een woord als sinnen bijdenken.

248 ypocras: geurige wijn.
amandelen: ik vermoed dat met dit woord hetzij een met amandelen bereide of naar amandel geurende wijn bedoeld wordt, hetzij heerlijke amandelmelk (zie WNT Suppl. I 1013); het simplex amandel(en) werd evenwel in deze betekenissen nog niet opgetekend, maar vgl. b.v. muskadel. Mocht amandelen hier geen drank betekenen, dan kunnen wij de zin anders interpungeren en si tot objekt maken van verhuechden: Si dan verhuechden ypocras, amandelen; Muscadel, garnaten schoncmen bi cruken.

249 Muscadel: muskaatwijn.
garnaten: witte zoete wijn.

250 suken: zuigen.

254 subiexie: macht, heerschappij; de refreinenbundel van Van Doesborch heeft subiectie.

255 besief: (van besefen) ondervond, gevoelde; vgl. r. 210.

256 alfs ghedrochte: voorspiegeling van boze geesten (vgl. Kruyskamp ter plaatse).

257 ophief: aanhief, inzette.

259 Wat: veranderd uit wat.
voort ghestelt: bedreven, genoten.

260 moetheyt: vermoeidheid.

261 vlieghende: de refreinenbundel van Van Doesborch heeft ten onrechte tvliegende; zie Leuv. Bijdr. 46, 114.

263 spoetheyt: voorspoed, geluk.
lieve: de refreinenbundel van Van Doesborch heeft liefde; vgl. r. 266, alwaar hij ook lieve heeft.
verselt: verenigd, in gezelschap van.

264 als den sin waer ghehelt Te dincken: als ik geneigd ben te denken.

265 vlues: spoedig.

268 uuten: de refreinenbundel van Van Doesborch heeft hier ten onrechte weten, wat het rijmschema breekt; of mag men dit interpreteren als uueten?

269 Bi dien: Daardoor.

273 conduten: bronnen.

+ (vol. 8v]

277 herten: verbeterd uit heten.

[p. 56]

 

Van druc ghenesen,

 

Ende men cochte liefde ionstich bevrijt²⁷⁹

280

- Also men plochte - met liefden (des seker sijt)²⁸⁰

 

In wederlone. Ic segghe dat bi desen:²⁸¹

 

Der herten pesen

 

Meer talder vruecht souden zijn gheresen²⁸³

 

Dan oftmen al dander solaes tsamen knochte,²⁸⁴

285

Ende ic blijve bi dwoort van voren ghelesen:

 

Och oft ic mochte daer mijn herte dochte!

 

Minne seyt:

 

Hier suldi horen vertellen ghesellen

 

Dat leven van Venusianckers ende haer manieren,²⁸⁹

290

Hoe seer si hem selven te quellen vellen²⁹⁰

 

Datse nyemant dye leeft en kan bestieren.²⁹¹

[houtsnede, voorstellend een vrouw met pijl, identiek met fol. 3r figuur rechts.]

NU hoort ghi iongers wat ic u vertellen sal⁺
Vanden iongelinck, als hi dus is doorwont
Metten strael van minnen, die hem noch vellen sal
Ende hem brengen int verdriet in alder stont,
Als hi gheern sou zijn bi den amoreusen mont
Die hi in zijn herte heeft vast ghedaen.
Hi en sal der mutsen - ic segt goet ront -²⁹⁸
Als hi wil niet connen ontghaen,²⁹⁹
Maer bi fantasien meer drucx ontfaen.

Die hittighe minnaers hebben die smerte,³⁰¹

Daer die lose gesellekens ghesont ontsluypen;³⁰²
Die liefde en gaet hem niet ter herten³⁰³
Maer die loyale minnaers, die smerte suypen
Om dattet loon ten eynde op hem sou druypen.
Daer die lose doortrapte luttel op achten,
Al hebben si loon daer ander om stuypen,³⁰⁷

279 bevrijt: beschut, beschermd.

280 plochte: (van plegen) gewoon was.

281 Ic: veranderd uit ic.

283 gheresen: de refreinenbundel van Van Doesborch drukt hier ghenesen, dat reeds in v. 278 voorkwam en het rijm dus armer maakt.

284 knochte: knoopte, bond.

289 Venus ianckers: zie bij r. 1.

290 te quellen vellen: gaan kwellen.

291 Datse: zodat hen.
bestieren: tot rede brengen.

+ [fol. 9r]

298 mutsen: (derde naamval bij ontghaen) verliefdheid; vgl. r. 3.
goet ront: ronduit.

299 wil: geëmendeerd uit wi.

301 hittighe: vurige, hartstochtelijke.

302 ghesont: behouden, ongedeerd.

303 hem: te weten die lose gesellekens.

307 stuypen: smeken, kniebuigen.

[p. 57]

 

Si hebben daer si niet na en wachten³⁰⁸

 

............................

 

Die loyale minne soude verdienen gratie,

310

Maer si valt meest in der forane wrekene³¹⁰

 

Ende crijcht menighe vremde ymaginacie

 

Van peysen, van suchten, van zijn hooft te brekene,³¹²

 

Van menich woort verloren te sprekene,

 

Van menighen ghanck verloren te ghane,

315

Van waken van braken - diet wel wil rekene -³¹⁵

 

Met groten anxte na zijn lief te stane,

 

Omdat hi noch meent haer ionst tontfane.

 

 

 

[Dicwil ghaet hi al sinneloos disputerende,^318-319

 

Niet wetende welck voor oft achter, siende blint.]

 

 

320

Ey, seyt hi, hoe onmatelic sucht ic,⁺

 

Int gepeys verwarric, dan hopic dan duchtic,

 

Dan dunct mi dat si mi gracie doet,

 

Dan comt twijfel die seyt - dat pluchtic -³²³

 

want si u niet en acht (tverstant so luchtic)³²⁴

325

Niet meer dan si eenen vremde en doet.

 

Dan comt desperacie en maect mi verwoet,

 

So dat ic mijn sinnen al ben te buten

 

Al sonder guten.³²⁸

 

Al stondic, seyt hi, inder hellen mortorie,³²⁹

330

Ic en sou niet gevoelen; so vast mijn sinnen sluten.³³⁰

 

Verstopt, vervult zijn alle die conduten³³¹

 

Mijns lichaems; sonder eenighe memorie³³²

 

Die sinnen verbijstert blijven in muten³³³

 

Duer tderven der schoonder siborie.³³⁴

335

Een ander is ghebrukende al mijn glorie.

 

Dus moetic iammerlijc al mijn dagen³³⁶

 

Van druck ghewaghen.

 

Salse mi gheen gracie bewijsen,

 

Sal ic lange derven haer troostelijcke spijsen,

340

So salmen eer lanck mi binden met boeyen

 

Oft sot sal ic achter straten lopen bijsen.³⁴¹

 

Ic hope den dau van trooste sal noch rijsen.

308 Waarschijnlijk is na r. 308 een versregel uitgevallen, die rijmt op wachten; het rijmschema ababbcbc/c/ is thans onvolledig.

310 forane: (vgl. Frans forain < Latijn foraneus) vreemde; vgl. die lose gesellekens in v. 302 en die lose doortrapte in r. 306; het woord is voor het MNW alleen opgetekend uit rekeningen, met de betekenis ‘buitengewone (uitgaven)’; Stallaert kent forein ook voor ‘vreemdeling, niet poorter’. De zin van dit vers is: loyale minne delft vaak het onderspit door het ageren der ‘vreemden’.

312 zijn: tijdens het lange intermezzo van voorzetselbepalingen (v. 312-315) vergeet de auteur dat het abstrakte si (t.w. de loyale minne) onderwerp is; hij verpersoonlijkt het en substitueert het door een konkrete minnaar.

315 Van waken van braken: van nachtbraken.

318-319 Deze regels moeten op deze plaats waarschijnlijk verdwijnen; wellicht beging de zetter een anticipatiefout: de verzen komen nogmaals voor in r. 347-348, waar zij in het verband volkomen passen.

+ [fol. 9v]

323 dat plucht ic: daar sta ik (nl. de venusjanker) voor in, dat verzeker ik.

324 want: immers.
tverstant so lucht ic: ik (nl. de twijfel) licht u in.

328 guten: spotten.

329 mortorie: kwelling.

330 niet: niets.

331 vervult: (van vervullen) versperd, verstopt.
conduten: zintuigen; vgl. Ph. Blommaert, Oudvlaemsche Gedichten der XII^e, XIII^e en XIV^e eeuwen. Gent 1838. Dl. III p. 122 r. 246.

332 memorie: bewustzijn.

333 in muten: gekooid.

334 siborie: vleinaam voor de beminde vrouw.

336 moetic: geëmendeerd uit motic.

341 bijsen: rondzwerven.

[p. 58]

 

Si is die mach mijn leven doen bloeyen

 

Oft laten verdwijnen met swaer vernoeyen.³⁴⁴

345

Si heeft mijn leven in haer ghewelt

 

want in minnen mijn herte smelt.

 

Dicwil ghaet hi sinneloos disputerende,⁺

 

Niet wetende welck voor oft achter, siende blent,³⁴⁸

 

Op haer hem selven heel abuserende,³⁴⁹

350

Die Tantwerpen is oft te Ghendt;³⁵⁰

 

Troost versuect hi, al isse absent.

 

Hi lacht, hi sucht, bi wijlen weent hi,

 

Hem selven te troosten werdt hi dan ghewent;

 

Dan heeft hi van haer troost, dat meent hi,

355

So seer in liefden op haer versteent hi.³⁵⁵

 

Als hi aldus heeft geweest in dolinge der sinnen

 

Een hure oft twee, dan comt hem te voren³⁵⁷

 

Van eenigen voorleden druck van binnen³⁵⁸

 

Oft an yemant die hem doet toren³⁵⁹

360

Aen zijn lief die hi heeft vercoren.

 

Dan peyst hy dat hi die onweertste sy

 

Ende seyt: mijn pijnen is doch al verloren,³⁶²

 

want si heeft een ander liever dan mi³⁶³

 

Ontsteken in liefden dus staende ontsint,

365

Vermaledijt hi zijns selfs cracht

 

Ende segt dat hi noyt en was ghemint

 

Ende hem ontsinct dan al zijn macht.

 

Lazen, seyt hi, waer ben ic ghebracht

 

Daermen mi noyt minde! voort seyt hi meer,

370

Noyt sint en had hi vruecht verpacht

 

Alsoe hi dede wijlen eer

 

Sonder wederkeer.

 

Noch seyt hi al rasende in zijn hooft:

 

Ic en sal niet meer minnen, wat si bedrijve.³⁷⁴

375

Ende eer hi haer meer in minnen ghelooft,³⁷⁵

 

Hi roofde hem selven liever van sinen lijve.

 

Maer hi liecht, hoe hi crijt oft kijve;⁺

 

want des anderen daechs ghaet hi rechtevoort

 

Voor haer duere selven metten lijve.

380

Hien houdt ghelofte noch zijn woort

344 vernoeyen: zieleleed, hartzeer.

+ [fol. 10r]

348 blent: veranderd uit boent.

349 hem selven abuserende: zich ergerend aan; vgl. r. 442.

350 Die: het antecedent is haer in het vorige vers.

355 versteent: zet zich vast, verhardt.

357 comt hem te voren: het schiet hem te binnen. Comt is hier onpersoonlijk gekonstrueerd en wordt zowel met van (r. 358) als met a(e)n (r. 359) verbonden, waarschijnlijk omdat in de uitdrukking het begrip herinnering besloten zit.

358 voorleden: voorbije, vroegere.

359 toren: verdriet.

362 pijnen: verbeterd uit pijlen.

363 Wil men in deze strofe het volledige rijmschema bekomen, dan moet men dit vers, in afwijking van de druk, in tweeën splitsen: want si heeft een ander liever dan mi.

374 si: geëmendeerd uit hi.

375 meer: lees weer?
ghelooft: vertrouwt.

+ [fol. 10v]

[p. 59]

 

Noch gheen accoort.

 

Ghevallet dan dat zijnder oghen ghensteren

 

Sien int voorbi ghaen dat zijn lief vercoren

 

En es niet ter dueren noch ter vensteren,

385

Dan neemt hi pijn om hem selven te storen³⁸⁵

 

Ende seyt: nu speeltse die verloren

 

Om datse mi sach, ic mercten bloot.³⁸⁷

 

Hoe hi hem tiert, tis wonder om horen,³⁸⁸

 

Sonder reden oft sonder noot,

390

Tes waerheyt bloot.

 

Comt hi van buyten, eer hi is ontcleedt,³⁹¹

 

Sonder yemant te segghen zijn ghevaren,³⁹²

 

So is hi metter herten so ghereet

 

Dat hi wel wilde eens zijn oghen verclaren.³⁹⁴

395

Hi ghaet hem weder openbaren³⁹⁵

 

Becladt; dus kiectij door die tralie:³⁹⁶

 

Dat ioncwijf van binnen haspelt haer garen.

 

Hi voor die duere, al waert een calie³⁹⁸

 

Door liefs travalie.³⁹⁹

400

Aldus wordt begect dese arme dasart.⁴⁰⁰

 

Hi meent daer sien zijn liefste lief,

 

Hi siet dat ionckwijf die haren rasart⁴⁰²

 

Met hem houdt; dat dunct hem grief,⁴⁰³

 

want als hem dat ionckwijf besief⁴⁰⁴

405

Besachse hem met geckenden ghelate;⁺

 

Hem was nochtans gheoorloft voor dat ongherief⁴⁰⁶

 

Voorbi te wandelen al op die strate

 

Vroech en late.

 

In desen punten den dach die lijdt⁴⁰⁹

410

Tot des avonts datmen sluyt die doren.

 

Hi ooc hem selven dan niet en vermijdt,⁴¹¹

 

Hi en gaet dan wandelen ten huse voren;⁴¹²

 

Alsmen die dueren sluyt dat wilt hi horen,

 

want hise wel kent an haer sluyten.

415

Alle avont gaet hi darwaerts als die verloren,⁴¹⁵

 

Om te luysteren door een gat van buyten

 

Al machmen met hem guyten.

 

Dan stelt hi zijn ooren iuysten te passe,

385 om hem selven te storen: om ontstemd te zijn.

387 mercten: lees merctet? Een praeteritumvorm op -ten (of -den) in de derde persoon enkelvoud (zie Van Helten § 217) komt elders in onze tekst niet voor.

388 hem tiert: zich aanstelt.

391 eer hi is ontcleedt: vóór hij zijn jas uit heeft.

392 ghevaren: wedervaren.

394 verclaren: de kost geven, verlustigen.

395 hem openbaren: zich doen kennen als, zich laten zien.

396 Becladt: geblameerd. De betekenis van het hele vers is: hij gaat zich weer verwijten op de hals halen.

398 al: als.
calie: flinke kerel.

399 travalie: dwang.

400 dasart: zot.

402 haren rasart met hem houdt: de draak met hem steekt.

403 grief: smaad.

404 besief: gewaar werd; vgl. r. 210 en 255.

+ [fol. 11r]

406 ongherief: kwelling.

409 In desen punten: aldus.
lijdt: gaat voorbij, passeert.

411 Hi... hem selven... niet en vermijdt: hij spaart, ontziet zich niet.

412 Over de konstruktie van deze bijzin zie men Stoett § 222 en MNW VIII 2139; men kan en hier het best weergeven door maar.

415 als die verloren: gelijk een rampzalige. Over het bepalend lidwoord zie Stoett § 95, h.

[p. 60]

 

Al horkende hi nederwaerts nict;⁴¹⁹

420

Sijn hooft so vol wints doorwasse⁴²⁰

 

Dat hem zijn herte bloet verscrict.

 

Dan gaet hi ende heeft te slapen ghemict;⁴²²

 

Nochtans en can hi slapen in nachten drie oft vieren,

 

Maer - om deerlijc te verhalen - hi hem dan schict⁴²⁴

425

Al zijn leedt in menigher manieren

 

Sonder bestieren.

 

Als hi dan te bedde leget dye ongheluckighe

 

En can hi slapen in gheender wijse.

 

Hi gaet hem weder cleeden als die druckighe

430

Die gram uut sinen bedde rijse.

 

Steenen, versuchten is dan zijn ghijse,⁴³¹

 

Lamenterende clagende zijn ongheval.

 

Als hi dus is in desen avijse⁴³³

 

Comt hem te voren groot en smal⁺

435

uuter liefden stal.

 

Over en weder, lancx en dwers der cameren

 

Ghaet hi, in hem selven al disputerende.

 

Hi en liet dan niet in, al quamere

 

Die vader die hem was genererende.

440

Alleen ghaet hi dus arguerende

 

- Het schijnt oft daer twee oft drie bi een waren -,

 

Als een sot is hem selven abuserende⁴⁴²

 

Ende binnen dien comt hem die dach verbaren⁴⁴³

 

Bider sonnen verclaren.

445

Nu is dese minnaer van opstane quijte

 

want hi is op ende ghecleedt bi adventage.⁴⁴⁶

 

Hi ghaet ter kercken al met iolijte

 

Sonder te dencken op gods ymage.

 

Hi weet die duere - en dat bi usage -

450

Ende wanneer zijn lief sal misse comen horen.

 

Metten oghen wacht hi die passage

 

Ende volcht haer na - dat is verloren -,⁴⁵²

 

Sijn uutvercoren.

 

Als si op haer platse is gheseten⁴⁵⁴

455

Dan ghaet hi daer een wandelinghe doen⁴⁵⁵

 

Ende voor haer omme, om dat si soude weeten

419 horkende: luisterend.
nick: buigt.

420 vol wints: vol opgeblazenheid, vol onberedeneerde gedachten. Voor de betekenis van deze regel vergelijke men de uitdrukking: wind in het hoofd hebben, zich met hersenschimmen vleien.

422 ghemict: geprobeerd.

424 deerlijc: droevig, aandoenlijk. De betekenis van dit vers is: ‘Maar - ik vertel het met deernis - hij laat al zijn miserie de revue passeren...’.

431 ghijse: wijze van doen.

433 avijse: gevoelen.

+ [fol. 11v]

442 hem selven abuserende: zie r. 349.

443 hem verbaren: zich vertonen, verschijnen.

446 bi adventage: op voorhand.

452 dat is verloren: daar is niets aan te doen (MNW VIII 2069).

454 platse: plaats (gewestelijke vorm).

455 wandelinghe: een dergelijk oneerbiedig gedrag in de kerk schijnt in die tijd meer voor te komen. Een schuldbekentenis uit Godschalc Rosemondts Boecxken vander biechten [Antwerpen 1518] luidt als volgt: ‘Ick heb dicwils inder kercken... gaen op ende neer wandelen sonderlinge tusschen den dienst gods om schoon herten te sien...’ (fol. hij v^o).

[p. 61]

 

Sijnen ganck op dat niew fautsoen.⁴⁵⁷

 

Thooft bernt hem van hitten als ist voor noen.⁴⁵⁸

 

Hi gaet, hi keert, hi siet op haer,

460

Hi en doet gheen ander ghebet noch orisoen

 

Tot datmen die misse beghint, voorwaer

 

Door die liefde eenpaer.⁺⁴⁶²

 

Alsmen dan die misse ghaet lesen

 

Recht voor haer hi een plaetse taect,⁴⁶⁴

465

Oft anders sal hi knielende wesen

 

Dat hise ansie in haar aenschijn naect.

 

Gheen arm mensche tot hem en gheraect

 

Hi en gheeft hem een aelmisse, dat sijt sie;

 

Maer seker, wat samblante dat hi maect,⁴⁶⁹

470

Tis al amoreuse ypocrisie

 

Tot allen tije.

 

Als dan die priester ter offerhande gaet staen,

 

Sy cust den stool; van vaer so beeft hi⁴⁷³

 

Datter een ander voor hem sal ghaen.

475

Hi volcht haer ende achter haer sneeft hy.⁴⁷⁵

 

Den stool ooc te cussen hem daer toe gheeft hi

 

Rechts daer si hem custen ter selver stede.

 

Hi wilde haer wel cussen - so lustelijc leeft hy! -

 

Behoudelijcken pays en vrede⁴⁷⁹

480

Ter liefden rede.

 

Alsmen tonsen heere te celebreren clinct

 

Die oghen heeft hi altijt op haer altee.⁴⁸²

 

Van gode hem niet met allen gedinct,

 

Nochtans siet hi voor hem twee.⁴⁸⁴

485

Hy knielt op sinen groten tee⁴⁸⁵

 

Ende neemt den paes alsomen plach,⁴⁸⁶

 

Ende hi doetten haer cussen; het doet hem wee

 

Dat hise ooc niet cussen en mach

 

Altoos sonder verdrach.⁴⁸⁹

490

In zijn saken dunct hem ooc wel vry⁴⁹⁰

 

Dat hi van helen en swijghen heeft dye sciencie⁺

 

Ende datter ooc niemant omtrent en sy,

 

Die soude mercken zijn sotte experiencie⁴⁹³

 

Heymelijck, bi zijnder negligencie.⁴⁹⁴

457 fautsoen: mode, wijze.

458 als ist: al is het.

+ [fol. 12r]

462 Door die liefde eenpaer: door gestadige, standvastige liefde.

464 taect: inneemt.

469 samblante: uiterlijk vertoon.

473 Over het gebruik de stool te kussen tijdens de offerande van de mis heb ik nergens in de bestaande litteratuur een spoor kunnen ontdekken. Zie b.v. A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Freiburg im Breisgau 1902; Joseph Braun, Die liturgische Gewandung im Occident und Orient nach Ursprung und Entwicklung, Verwendung und Symbolik. Freiburg im Breisgau 1907.

475 sneeft: struikelt, wankelt.

479 Behoudelijcken: met behoud van, onder voorwaarde van te mogen behouden; vgl. r.496.

482 altee: al te veel; vgl. WNT II' 67 (verlenging van te door meer nadruk).

484 Nochtans: evenwel.
twee: t.w. ogen van de geliefde? De betekenis van dit vers is mij niet geheel duidelijk. Wellicht is hi = God en moeten wij verstaan: ‘en toch draagt Hij zorg voor hen allebei’.

485 tee: teen.

486 paes: instrumentum pacis, osculatorium (in de vorm van een pateen). In navolging van Christus' vredekus aan zijn apostelen (vgl. Joh. 14,27: pacem meam do vobis) geeft de celebrant bij een solemnele mis de vredekus aan de diaken onder het uitspreken van de woorden Pax tecum. De diaken kust de subdiaken. In vroeger tijd namen ook de gelovigen daaraan deel; maar in plaats van elkander te omhelzen, kusten zij het paxtafeltje dat Christus voorstelt en dat zij aan elkander doorgaven ten teken van eensgezindheid in de vrede van Christus. Zie b.v. ook Die bediedenisse van der Missen (ed. A.C. Oudemans, 1852) vers 1130-1191.

489 sonder verdrach: zonder uitstel.

490 saken: in casu zijn verliefdheid.
vry: zeker, vast.

+ [fol. 12v]

493 experiencie: er staat experigencie; ervaring, ondervinding; hier eerder: gedrag.

494 Heymelijck hoort bij mercken.
negligencie: onachtzaamheid.

[p. 62]

495

So wilt hi die secreetste blijven

 

Behoudelijc ooc zijnder reverencie.⁴⁹⁶

 

Men weetet al die stadt dore van sinen bedrijven

 

Al macht hem grijven.⁴⁹⁸

 

Als si nu is uuter kercken ghetoghen,

500

Metten oghen so gheleyt hise dan

 

Tot dat si is so verre - ongheloghen -

 

Dat hise niet meer ghesien en kan.

 

Dan ghaet hi knielen die allendighe man

 

Op die selve stede daer si sat;

505

voorwaer hem dunct hi en scheyter niet van.

 

Die stede is emmers te beter wat,

 

Hi meendet plat.⁵⁰⁷

 

Heeftse den outaer oft steen ghecust,

 

So doet hi ooc die sot verwaer.

510

Daer na hem seer te ghane lust

 

Voorby der dueren zijns liefkens claer.

 

Siet hise, hi doet dan eere haer;

 

Hi gruetse ooc die bloeme vol iuechden

 

Om datse hem soude een gruete eenpaer⁵¹⁴

515

weder geven; dan is die sot in duysent vruechden,

 

Sijn sinnen verhuechden.

 

Dan ghaet hi eeten blijdelic overtallick⁵¹⁷

 

Om dat hi haer stemme heeft ghehoort.

 

Hi en was in langhe niet so bevallick⁺⁵¹⁹

520

want tegen hem selven spreect hijt dwoort

 

Ende segt: nu gha ic wandelen voort

 

Als een die blijdtste die mach leven.

 

Ende als hi is aldus in blijden accoort

 

Sendt hem minne wat troost beneven⁵²⁴

525

Blijdelijck verheven.

 

Op dye strate uut vruechden van dezen propooste⁵²⁶

 

wert hi singende, so sotten pleghen;

 

Elck - wie dat is, int west int ooste -

 

Maect hi blijde chiere onversweghen.⁵²⁹

530

Dit heeft hi bi die gruetenisse ghecregen

 

Ende ooc om dat hi ghemint te zijn waent.

 

Dus roept hi: maect vruecht in allen weghen!

496 Behoudelijc: zie bij r. 479.

498 grijven: grieven, leed doen.

507 plat: volkomen.

514 eenpaer: getrouw, eensgezind, solidair; vgl. r. 462.

517 overtallick: er staat overtalick; bovenmatig.

+ [fol. 13r]

519 bevallick: gelukkig, opgeruimd.

524 beneven: bovendien.

526 propoost: voornemen, plan.

529 Iedereen toont hij onverholen een blij gelaat, onthaalt hij uitgesproken gastvrij.

[p. 63]

 

Nochtans en was van hem niet vermaent

 

Maer uutgheplaent.⁵³⁴

535

Hi en blijft in dit propoost niet langhe.⁵³⁵

 

Int ommesien bi avontueren

 

Merct hi eenen met oghen stranghe⁵³⁷

 

Die gruet zijn lief te dier hueren.

 

Hem dunct dien so schoon van statueren

540

Dat si hem mint ende hi haer weder.

 

Dies dunct hem van drucke therte schueren

 

Ende sit in desperacien weder neder

 

Door dit onweder.⁵⁴³

 

Dan yerst vermaledijt hi hem selven

545

Ende vloect der fortunen diet hem toesende:

 

Alle verdriet moet nu op mi welven⁵⁴⁶

 

want mi minne bedrogen heeft ten ende.

 

Die liefste nu tot een ander wende,⁺⁵⁴⁸

 

Segt hi, om dat si een ander gruet na staet

550

Ende elcken die si in duechden kende

 

Is si toghende een schoon ghelaet.

 

Hierom hi te claghen gaet.

Die bedructe minnaer seyt:

534 uutgheplaent: van uteplamen, uitwissen. uitvegen. De zin van deze verzen is: de voorbijgangers roepen hem niet tot de orde maar negéren hem.

535 propoost: stemming; vgl. r. 526.

537 met oghen stranghe: (afhangend van hi merct) met onvriendelijke, boze blik.

543 onweder: onaangenaamheid.

546 welven: neerkomen.

+ [fol. 13v]

548 wende: keerde zich (tot), sloot zich aan (bij).

[p. 64]

 

O Herte splijt in duyzent quartieren;⁵⁵⁴

555

Comt felle dyeren, wilt van manieren,

 

Verslindt mi als hongherighe ghieren

 

In dit bitter leet.

 

Ontdoet u speloncken barghen duwieren,⁵⁵⁸

 

Brant tallen vieren heet int bestieren,⁵⁵⁹

560

Comt overvloyt mi alle rivieren

 

Wijdt ende breet.

 

Mijn bloedich zweet ben ic bereet⁵⁶²

 

Haer te schincken ghemengt met tranen heet;

 

Nemmermeer en vintse mi tot haerwarts wreet,

565

Al smelt mijn lichaem ghelijc den wasse,

 

Non fortse, mocht icse noch eens dienen te passe.⁵⁶⁶

 

O nacht wilt dijn duysterheden⁺

 

Tot mijnder beden doch nu besteden⁵⁶⁸

 

Ende laten den claren dach beneden,⁵⁶⁹

570

Oft mocht baten.

 

O bloemkens toocht dijn suete seden

 

Vol minnelijcheden seer net besneden,

 

Op dat dalder yentste schoonste van leden

 

uwen roecke mocht vaten.

575

O suete vogelkens schoon boven maten,

 

uut caritaten en wilt niet aflaten

 

Maer singt in velden in bosschen in straten.

 

Ic haecke na tsoetste der honichraten.

 

Non fortse hoe ic druck in mi tasse,⁵⁷⁹

580

Mocht icse noch eens ghedienen te passe.⁵⁸⁰

 

Mocht ic eens in haer herte gheraken

 

Met ghiften oft schoon minlijcke spraken

 

Oft ander saken, daer wildic om waken

 

Ter eeren van haer.

585

Haer lieflijc opsien, haer bloesende caken

 

Mi therte doorblaecken en heel ontscaecken,⁵⁸⁶

 

Niet wetende wat ic sal gaen maken

 

Duer dlijden swaer.

 

Haer aenschijn claer maect mi misbaer,⁵⁸⁹

590

Noyt grijf en ghinek mijnder herten so naer⁵⁹⁰

554 Van Doesborch nam dit refrein op in zijn bundel (nr 77); in de uitgave van Kruyskamp verbetere men de volgende transkriptiefouten: r. 11 nemmer -, lees Nemmer -; r. 14 dyn, lees dijn; r. 16 laat, lees laet; r. 31 eere, lees eeren; r. 40 ancxt, lees anxt; r. 47 ghenegen, lees ghegeven.

558 Ontdoet u: opent u.
duwieren: krochten.

559 tallen vieren: in alle vuren, of in volle gloed? Ik geloof dat het beter is om met de refreinenbundel van Van Doesborch te lezen alle vieren.

562 Wanneer wij van het rijmschema, dat de auteur zich voor dit refrein gekozen heeft, uitgaan, zien wij dat in deze eerste strofe een vers op - eet ontbreekt. Wij zouden dit kunnen vermijden door v. 562 te splitsen in twee (bb) verzen, maar dan worden de regels te kort en gaat een onmisbaar binnenrijm verloren (zie r. 576, 589 + 591 en 605). Hoogstwaarschijnlijk is dus tussen r. 561 en 562 een vers uitgevallen.

566 Non fortse: het doet er niet toe, het komt er niet op aan; vgl. WNT IX 2067.

+ [fol. 14r]

568 besteden: wegbergen.

569 laten: de refreinenbundel van Van Doesborch heeft laat.

579 tasse: opstapel.

580 ghedienen: er staat ghedeienen.

586 ontscaecken: roven, stelen.

589 maect mi misbaer: brengt mij in een droevige toestand.

590 grijf: smartelijke ervaring, kwelling; vgl. r. 489.

[p. 65]

 

Als dit eenpaer, noyt sulcken vaer.

 

Dus liggick mat voor Venus outaer⁵⁹²

 

Van anxte zweetende ghelijc den dasse.⁵⁹³

 

Och mocht icse noch eens ghedienen te passe.

595

Princesse esse in mi verheven⁺⁵⁹⁵

 

Die mi doet leven int bitter sneven

 

Daer alle mijn vruecht bi is verdreven

 

Bi Venus rade.

 

Haer wetende herte gaet boven screven^599-600

600

Haer toeghegheven, soot is beseven.⁶⁰⁰

 

Al laetse mi dus suchten en beven

 

Verhardt int quade,

 

Nochtans so hopic op haer ghenade,

 

Te gheender smade icx haer en bade.⁶⁰⁴

605

Had icse thuys binnen der casse,^605:

 

Ic hope ic souse wel dienen te passe!

 

 

 

Al clagende dus totter noen den tijt besteet hy

 

Vol drucx int herte, alst Ialosie gheboot.

 

Ter tafelen sit hi maer luttel eet hy;

610

Als hi soude drincken so neemt hi broot.

 

Op deser fantasien schoot⁶¹¹

 

Brisselt hi broot voor hem metten handen^612-613

 

In cruymen in stucxkens cleen en groot,

 

Als oft hi en hadde mont oft tanden

615

Tot sijnder schanden.

 

Ten eynde, daermens niet en mercke,⁶¹⁶

 

Speelt hi met sinen voeten oft messe;

 

Die telioren, uuter fantasien wercke,

 

Die kartelt hi tot eender ghedenckenesse.⁶¹⁹

620

Dus over maeltijt stelt hi der fantasien lesse.⁶²⁰

 

Wech gaet hi sonder te segghen yet,⁺⁶²²

 

Fantaserende tot sinen ghetesse

 

In een vrij plaetse daer hem niemant siet

 

In zijn verdriet.

625

Als hi hem dan alleene beseeft⁶²⁵

592 mat: machteloos.

593 anxte: de refreinenbundel van Van Doesborch drukt anxt ende.

+ [fol. 14v]

595 De refreinenbundel van Van Doesborch heeft als titel boven de laatste strofe: Prince.

599-600 Kruyskamp noemt dit vers klaarblijkelijk korrupt, maar hij heeft toe ghenegen afgeschreven in plaats van toe ghegeven. Ik versta deze zin als volgt: bewust gaat zij de toegestane perken te buiten.

600 beseven: vernomen; vgl. r. 210, 255 en 404.

604 Geen enkel kwaad wens ik haar uit oorzake daarvan toe.

605: casse: huis. Het beste zou hier de betekenis ‘bedstede’ (zie Mak) passen, maar gezien de hele geest van Tghevecht acht ik dit weinig waarschijnlijk.

611 Op deser fantasien schoot: aldus fantaserende, dromende.

612-613 brisselt hi... In cruymen: breekt hij in kleine stukjes, kruimelt hij. MNW geeft alleen de vorm briselen.

616 Ten eynde: ten slotte.

619 kartelt hi: snijdt hij in.

620 over maeltijt: gedurende de maaltijd.
stelt hi der fantasien lesse: laat hij zijn fantasie de vrije loop.

+ [fol. 15r]

622 tot sinen ghetesse: voor zijn genoegen, naar hartelust. Het is niet onmogelijk dat er staat tot sinen ghecesse: tot hij tot bedaren, tot kalmte en rust komt.

625 Wanneer hij zich alleen weet.

[p. 66]

 

Verre van allen menschen, onbekent,

 

Int herte al sulcken druck hi dan heeft

 

Dat hi van tranen werdt al blent.

 

Dan verhaelt hi alle zijn torment.

630

Hi roept hi claecht, zijn handen wringt hi,

 

Hi crijt hi karmt, hi loopt hi rent,

 

Hem selven met desen vernoye dwingt hi,⁶³²

 

Dus niet en singt hi.

 

In deser desperacien wanckelt hi

635

Ende segt hoe hi sinen last bestierde⁶³⁵

 

Maer uuten rechten weghe scranckelt hi.⁶³⁶

 

Twaer vrij die saghe hoe hi hem tierde⁶³⁷

 

Segghende: lief die mijn herte regierde,

 

Heb ic u ghelochent, ic roep weder ghenade.

640

Ende al dat hi oyt versierde⁶⁴⁰

 

Dat wederroept hi vroech en spade

 

Sonder versmade.

 

Als hi aldus langhe heeft gemaect misbaer

 

Dat hi noch achter noch voren kan,

645

Dan werdt zijn herte van drucke swaer.

 

Een nieuwe maniere neemt hi dan an:

 

Al stille so gaet hi sitten dan

 

In ghepeyse met eenen swijghenden gheeste,

 

Al waert een steen, niet als een man;⁺

650

Maer sonder memorie, als een beeste

 

Smaect hi den keeste.⁶⁵¹

 

Daerna vergadert hi zijn fantasien binnen

 

Een huere oft twee, ende corts na dien

 

Sprinct hi uut sijnder frenesien sinnen⁶⁵⁴

655

Ende segt, hi wil zijn lief gaen vrijen

 

Ende segghen haer om zijn bedijen⁶⁵⁶

 

Al zijn meenen, ende hem daer in vercloecken;⁶⁵⁷

 

Al soude hi sterven ende zijn siele spijen,⁶⁵⁸

 

So sal hi troost an haer versoecken,

660

Al sou hijt scrijven in boecken.

 

Dese arme druckighe buten keere⁶⁶¹

 

Comt in vruechden bi die schone fiere

 

Ende die katijf schaemt hem so seere⁶⁶³

632 vernoye: verdriet.

635 hoe hi sinen last bestierde: hoe hij zijn verdriet droeg.

636 scranckelt: wankelt.

637 Twaer vrij die: vreemd zou het zijn voor iemand die, wonderlijk zou het zijn indien iemand (vgl. Stoett § 62).
hoe hi hem tierde: hoe hij te werk ging, zich aanstelde.

640 versierde: verzon.

+ [fol. 15v]

651 Smaect hi den keeste: beseft hij zijn toestand ten volle.

654 frenesien sinnen: zinsverbijstering.

656 om zijn bedijen: om te slagen, om vooruit te komen.

657 hem vercloecken: zich verstouten.

658 spijen: eigenlijk uitspuwen.

661 buten keere: buiten zichzelf.

663 katijf: stakkerd, stumper.

[p. 67]

 

Dat hi starft van dorste biden riviere;⁶⁶⁴

665

Vol van vruechden menighertiere

 

Bi sinen medecijnen starft die katijf.

 

Hi en ghecrijcht vruecht in gheender maniere,

 

Diet niet en derre versoecken stijf⁶⁶⁸

 

An maecht an wijf.

670

Hi sit bi haer so bedruct, hi en weet niet hoe,

 

Sonder te segghen een enckel woort.

 

Binnen dien comt daer yemant toe

 

Van haer kennisse, diese verstoort.

 

Dan heeft hi pijne ende gheen confoort,

675

Het berout hem dat hi niet en seyde,⁶⁷⁵

 

Hi vloect hem selven rechtevoort

 

Dat hi zijn woorden niet bat en beleyde⁶⁷⁷

 

Eer hi scheyde.⁺

 

Dan neemt hi oorlof ende hennen ghaet,

680

Druckich met allen int herte ende gram⁶⁸⁰

 

Ende in hem selven so overquaet

 

Dat hien vloecte, die hem overquam⁶⁸²

 

Ende die hem zijn lief te spreken benam;

 

want had die ghedaen, hi had gheseyt⁶⁸⁴

685

Het lijden, dat hi rechts als een lam⁶⁸⁵

 

Verdraecht in groter kettivicheyt,⁶⁸⁶

 

Al sonder bescheyt.⁶⁸⁷

 

Menichwerf gaet hi in desen state

 

Sonder te ontdecken wat hem deert.

690

Dan ghaet hi weder met droeven ghelate

 

Ten huyse daer hi te zijn begheert.

 

Teghen hem comt die bloeme weert,

 

Die welcke heeft coudt als hijt heeft heet;

 

Ende si seyt: vrient, segt mi u begheert,

695

wat mach u deren? dat ict doch weet

 

Trechte bescheet.

 

Al comt hi dan bi haer te spreken

 

Ende seghet dan zijnder herten gheschille⁶⁹⁸

 

Ende al dat hem op haer mach ghebreken,⁶⁹⁹

700

- Maer hi mocht wel swijghen stille -⁷⁰⁰

 

Sy en darf hem niet troosten, sy en wille.⁷⁰¹

664 Vgl. François Villon: ‘Je meurs de seuf auprès de la fontaine.’; zie Leuv. Bijdr. 46,115.

668 stijf: onverzettelijk, met kracht.

675 niet: niets.

677 beleyde: aanwendde.

+ [fol. 16r]

680 met allen: volkomen, geheel en al.

682 die hem overquam: die hem overviel, die hem ongevraagd kwam storen (toen hij op het punt stond zijn geliefde toe te spreken).

684 had die ghedaen; men emendere: want en had die ghedaen ‘was deze derde niet tussenbeide gekomen’.

685 rechts: juist, volkomen; vgl. r. 477.

686 kettivicheyt: rampzaligheid, ellende.

687 sonder bescheyt: zonder verstand, zonder onderscheid; afhangend van gheseyt.
ontdecken: openbaren, meedelen.

698 gheschille: onzekerheid, twijfel.

699 Al wat hij van haar zou willen vorderen, alles waarin zij te zijnen opzichte zou te kort schieten.

700 Maer: doch.

701 Sy: versta ‘want zij’.

[p. 68]

 

Want een vrou vol solaes can vruecht ontknopen;⁷⁰²

 

Die is wel werdt - tsy Barbara oft Hille -

 

Datmense ten hoochsten prijse sal copen

705

En schencken den wijn met stopen.

 

Dan is hi weder bescaemt en gaet drupen,⁺⁷⁰⁶

 

Van scaemten en weet hi wat beghinnen;

 

Hi gaet fanteserende lancx der straten crupen,

 

Hi waent missen zijn vijf sinnen.

710

Dit doet die bloetheyt zijnder herten binnen.⁷¹⁰

 

Dus loopt hi achter na, dul en desperaet,⁷¹¹

 

want noyt bloede herten schoon vrou bekinnen.

 

Dus blijft hi altijt in druckighen staet

 

Inder minnen graet.⁷¹⁴

715

Dus die minnaer sinen tijt verslijdt verquist hi,

 

welcken tijt een seer costelijck iuweel is.

 

Hi waent ghemint te zijn, maer dicwil mist hi.

 

Hi vergheet gods ende al dat zijnder sielen deel is,

 

Hi en denct niet eens wat dat hemels prieel is,

720

Daer eewelijc in vruechden salt leven zijn.

 

Hi denct niet: storf hi so in der minnen gareel, wis

 

Hi soude hier in pijnen ende eewelijc in sneven zijn,

 

In dat bitter beven zijn.

 

Dactoer:⁷²⁴

[houtsnede, voorstellend een man met baard, identiek met fol. 19r figuur links.]

AL is hier gheseyt van venus scholieren,⁷²⁵
Dye meeskens en vroukens hier ooc behoren;
want dye meeskens hebben veel vremde manieren,
Die op dees knechtkens vermutsen, verdoren.⁷²⁸
Si segghen suetelic: ‘mijn lief vercoren’,
Tot dat sy int net al heel zijn ghestrect.
Dan gaetmen helsen en cussen sonder vaer,⁺
Haer hertekens werden dan totter minnen verweet;

702 Want: veranderd uit want. Men vulle vóór Want de gedachte aan: helaas, jammer.
ontknopen: ontvouwen.

+ [fol. 16v]

706 drupen: stilletjes wegsluipen.

710 bloetheyt: bangigheid.

711 achter na: naderhand.
dul: dwaas.

714 Op de stijgende weg naar de minne.

724 Dactoer: de bewerker.

725 venus scholieren: verliefde jongelingen.

728 vermutsen: verliefd worden.
verdoren: (hun) bezinning verliezen.

+ [fol. 17r]

[p. 69]

 

Dan wert daer ooc Venus outaer ontdect.⁷³³

 

Tis dan al ‘liefken hier, liefken daer’,

735

So dat si ten laetsten worden versuft van sinnen.

 

So sterck worden si gewortelt in Venus minnen.

 

Noch hebben dees meeskens practikiger vonden⁷³⁷

 

Also ic hier sal ghewaghen.

 

Connen si haer lief niet spreken met monden,

740

So ghaen sijt eender coppellersse claghen;

 

Die coppeltse tsamen na haer behaghen.

 

Dan is dat hert in sulcken vierigen haken

 

Dat si noch eeten noch drincken en connen verdragen;

 

Noch opt bedde en connen si slapen noch waken.

745

Also seer zijn si in liefden verblint

 

Dat si alle vruecht ende blijdtscap beswijken⁷⁴⁶

 

Ende worden door liefde dicwil gheschint

 

Want si dan suecken menigerley practijcken.

 

O Venus scolierkens, vrouwen en mans,⁷⁴⁹

750

Siet toe in tijts, dat soudic u raden.

 

Verdoet niet so lichtelijc u goet te hans,⁷⁵¹

 

Tsal u in u oudtheyt wel comen in staden.

 

Dat regiment van ontrouwen wilt versmaden.

 

Denct doch hierom - so sidi vroet -:

755

Wildi in Venus armkens baden,

 

Met eenen cleenen cost neemt uwen spoet;⁷⁵⁶

 

Leeft niet so costelijc met overmoet⁷⁵⁷

 

Dat ghi in u oudtheyt niet en wert versteken;⁷⁵⁸

 

Houdt u ghelt, so crijchdi moet⁷⁵⁹

760

Teghen die daghen als u oghen leeken.⁺

 

Men seyt: int eynde wert den last ghekeeken.⁷⁶¹

733 Venus outaer: bed?
ontdect: (de dekens) opgeslagen?

737 practikiger vonden: meer doortrapte streken.

746 beswijken: vaarwel zeggen.

749 Venus scolierkens: verliefden; vgl. r. 725.

751 te hans: aanstonds.

756 Maak goede voortgang met kleine uitgaven.

757 costelijc: royaal.

758 versteken: verstoten, smadelijk bejegend.

759 moet: zelfvertrouwen.

+ [fol. 17v]

761 De moeilijkheden komen aan 't eind. Vgl. voor deze spreuk: F.A. Stoett, Nederlandsche Spreekwoorden, Spreekwijzen, Uitdrukkingen en Gezegden. Zutphen 1923⁴ nr 545.

[p. 70]

Dat meesken, vermutst met sueten accoorden,⁷⁶²

Seyt: den raet is goet met den woorden,

MAer contrarie der natueren ist quaet om wercken.
Want waer liefde invliecht met vollen vlercken⁷⁶⁵
Daer en mach gheen ander liefde in snercken⁷⁶⁶
Noch ionstich bemercken van anderen sijden.⁷⁶⁷
Natuerlijcke liefde en kans niet ghelijden,
Lief moet die weerste zijn tallen tijden
Om sins verblijden; al ben ic nu truerlijck
Door tverlies mijns liefs, ic blijf gheduerlijc.⁷⁷¹

Niemant en weet wat cracht dat liefde geeft.

Also langhe alsmen tghebruycken heeft
Der liefden zijns liefs, so en smaectmens niet;⁷⁷⁴
Maer als tghebruycken van liefden sneeft,
Merct dan hoe rouwich dattet herte leeft,
Daermen goede liefde in haren fluer siet.
Ist anders dan een eewich verdriet?
Tis mi gheschiet, vliet trueren vliet.

In swaren ghepeyse so leyt onrastelijc⁺⁷⁸⁰

Hert, sinne, memorie; druckich verborghen⁷⁸¹
Anxt veriaecht mijn hope vastelijc.⁷⁸²

762 vermutst: verliefd; vgl. r. 728.
accoorden: er staat accoordeen.

765 liefde: er staat lefde.

766 snercken: ‘janken’, vurig verlangend zijn.

767 ionstich bemercken: met welgevallen aandacht schenken.

771 gheduerlijc: standvastig.

774 zijns: er staat zijn.

+ [fol. 18r]

780 onrastelijc: onrustig.

781 druckich verborghen: men zou dit eventueel ook met memorie kunnen verbinden, maar daar voel ik minder voor.

782 vastelijc: gedurig.

[p. 71]

 

Des ic als desperaet moet sorghen.⁷⁸³

 

Dontrouwe mijns int herte seer lastelijc⁷⁸⁴

785

Heb ic in mi avont en morghen,

 

Al sout verworghen; dus moet ic suchten en beven⁷⁸⁶

 

Ende clachtelijc roepen in al mijn leven:⁷⁸⁷

OCh god dye alle herten kent,⁷⁸⁸
In wat nooden ben ick nu ter tijt!
Noyt vrouwe en leedt swaerder torment
Dan mijn arme herte nu en lijdt.
Gave hy mi troost, ick ware verblijdt,
Dien ic minne ende seer vrese te verliesen.⁷⁹³
Van grooten drucke mijn herte splijdt:
Ic en sal voor u gheen ander kiesen.

Gherechtighe liefde is in mi ghesticht.⁷⁹⁶

Uut groter liefden moet ic dit scriven,
Om uwent wille heb ick dit ghedicht,
Och lief mocht mi u ionste becliven.⁺⁷⁹⁹

783 desperaet: radeloos.
sorghen: in zorgen zitten.

784 mijns: van mijn geliefde.

786 Al sout verworghen: alsof het (nl. het hart) zou stikken.

787 clachtelijc: klagend.

788 Het nu volgend refrein werd door Van Doesborch overgenomen in zijn refreinenbundel (nr 80). Wanneer men de door Kruyskamp uitgegeven tekst (II p. 147-149) vergelijkt met het unieke eksemplaar van het postinkunabeltje in de U.B. Gent, komt men tot de volgende kollatie: r. 7 druck, lees drucke; r. 15 selven, lees mi selven; r. 49 amoreuse, lees amoruese; r. 52 geheleden, lees gheleden.
In de bundel van Jan de Bruyne (ed. Ruelens nr LXIII) komt dit refrein ook voor; het is daar ondertekend met de dubbele spreuk: Mistroostich doet versuchten - Espoer me sustient. Dit devies herinnert sterk aan de stok van Van Doesborch nr 28, een refrein dat de sfeer van Tghevecht oproept.

793 Dien: t.w. hy uit het vorige vers.

796 is: in de refreinenbundel van Van Doesborch weggelaten.

+ [fol. 18v]

799 becliven: bestendig mijn deel zijn.

[p. 72]

800

Ic en weet van rouwe wat bedriven,

 

Van minnen sal ic mijn sinnen verliesen;

 

Al soudick mi selven daerom ontliven,

 

Ic en sal voor u gheen ander kiesen.

 

Ander en kiese ic nemmermee

805

Al soudicker om sterven duysentich dode.

 

Van liefden doet mi mijn herte so wee.

 

Troost mi doch door die liefde van gode,

 

Lijf en siel staet tot uwen ghebode.

 

Van minnen sal ic mijn sinnen verliesen.

810

Troost mi lief, ic ben in node;

 

Ic en sal voor u gheen ander kiesen.

 

Och lief mach ic teghen u niet spreken

 

So is mijn hopen al ghedaen;

 

Van liefde sal mi mijn herte breken,

815

Van rouwe so en weet icx wat aenghaen.⁸¹⁵

 

U lieflicheyt hevet mi al ghedaen,⁸¹⁶

 

Van minnen sal ic mijn sinnen verliesen.

 

Al soudicker die doot voor ontfaen,

 

Voor u en sal ic gheen ander kiesen.

820

Wat hebbic menigen heeten traen geweent

 

Daer mi natuerlijcke liefde toe dwanck.⁸²¹

 

Nochtans was u herte alsoe versteent

 

Dat ghi u verblijde als ic was cranck.

 

O god almachtich, ic neemt in danck.

825

Van minnen sal ic mijn sinnen verliesen,

 

Laeft mi lief met troostigen dranck,

 

Ic en sal voor u gheen ander kiesen.

 

Och is dit die trouwe, is dit die duecht,⁺⁸²⁸

 

Is dit mijn goede vrientscap reene,

830

Is dit den troost van mijnder iongher iuecht

 

Die was tusscen ons beyden alleene?

 

Ic mach wel claghen met swaren weene,

 

Van minnen sal ic mijn sinnen verliesen,

 

Troost mi lief ende latet u ghaen te beene,⁸³⁴

835

Voor u en sal ic gheen ander kiesen.

815 icx: Van Doesborch drukt in zijn refreinenbundel ick.
aenghaen: beginnen.

816 Dit vers is in de refreinenbundel van Van Doesborch weggevallen. Later heeft men dit bemerkt; de druk van 1548(?) alsook de verzameling van Jan de Bruyne hebben hier een vers van eigen vinding ingevuld: ‘Troost ghi mi niet met woorden saen.’

821 mi: er staat ten onrechte wi; verbeterd naar de refreinenbundel van Van Doesborch.

+ [fol. 19r]

828 duecht: ibidem iuecht.

834 ghaen te beene: ter harte gaan.

[p. 73]

 

Prince

 

Daerom, princesse, alle ghi amoreuse sinnen,

 

Als ghi wilt minnen, mint al met mate

 

Ende laet u liefde aldus niet volkinnen.⁸³⁹

840

Ic hebber bi gheleden grote achterbate,

 

Ic lope ghelijc een hont lancx ter strate,⁸⁴¹

 

Van minnen sal ic mijn sinnen verliesen.

 

Gheeft mi troost dien ic niet en verlate,⁸⁴³

 

Want voor u en sal ic gheen ander kiesen.

Een remedie ende raet tegen die mutse⁺⁸⁴⁵

GHi iongers die metter mutsen sijt gequelt,
Ghi verslijt deerlijc hier uwen tijt.
Ghi en kunt eeten noch drincken, so sidi ontstelt,
Slapen noch waken, tis cleen profijt.⁸⁴⁹
Maer ghi die metter mutsen beladen sijt
Doet altijt vrij na Ovidius leeren:
Gheen beter remedie ter werelt wijt
Dan met veel ander vrouwen te verkeeren
En goede chiere maken - om drucx verneeren -⁸⁵⁴
Met goet gheselscap na elcx behaghen
Daer men alle vruecht bi mach vermeeren.

839 volkinnen: eigenlijk ‘ten volle kennen’; hier in de kontekst betekent het: laat uw liefde niet ten volle blijken, geeft er niet al te zeer openlijk uiting aan.

841 ter: de refreinenbundel van Van Doesborch heeft der.

843 mi troost: ibidem mi mijn troost.
dien: versta ‘gij die’.

+ [fol. 19v]

845 mutse: verliefdheid; vgl. r. 3.

849 tis cleen profijt: daar hebben jullie weinig aan.

854 verneeren: verminderen.

[p. 74]

 

Dus doende suldy seer die mutse veriaghen

 

Die ghi muecht hittelijc int herte draghen.

WIldi die mutse gheestelijc wederstaen⁺
Om uwer sielen profijt te beiaghen
En dat ghi muecht den oppersten loon ontfaen
- Die ghebeten is, hoort doch na mijn vermaen! -⁸⁶²
Hier in dees werelts wilde woestijne,
Wildi der mutsen gheheelijck vry ontghaen
Wacht u voor Scorpio met sinen fenijne;
Tserpent het biedt u wel vrientscap, mer ten fijne⁸⁶⁶
Met sinen sterte soudt u seer steken.
So is die mutse oock van mijne⁸⁶⁸
Voer ghenuechlijc, achter vol ghebreken.
Ten laetsten so brengtse u in die helsche beken
En u siele moeter eewelijck voor blaken.
Dan loopt ten serpente - hoort mi nu spreken -
Dat Moyses van metale de maken⁸⁷³

+ [fol. 20r]

862 ghebeten: gekwetst, in casu door de liefde.

866 ten fijne: aan het eind.

868 mijne: geaardheid.

873 de: deed.

[p. 75]

 

Waer bi dat ghenasen voor alle saken

875

Die van den serpenten waren ghebeten.

 

So moeti ooc u pijnen te gheraken⁸⁷⁶

 

Biden gecruysten Ihesum, en hem niet vergheten

 

Die ghecruyst ghepassijt is onghemeten⁸⁷⁸

 

Duergheeselt duerwont ende seer mismaect.

880

Om onsent wille is zijn herte doorreten,

 

Als Moyses serpent ghehangen aent cruce naect.

 

Ghi die vander felder mutsen sijt gheraect

 

Denct op Cristus passie, zijn dierber wonden,

 

Vander vleeslijker mutsen wordi ontbonden.

 

 

885

Alle minnaers wilt hier op dincken nu,

 

Ihesus sal zijn rijcke daer vuer schincken u.

 

Amen

 

 

 

Gheprent bi mi Ian van Doesborch⁺

 

Anno .M.CCCCC.xvi. int be-

 

ghin van Iunio der maent

[houtsnede van het drukkersmerk]

876 u pijnen: u inspannen, uw best doen, proberen.

878 onghemeten: buitengewoon wreed.

+ [fol. 20v]

[p. 76]