Gezelliana. Jaargang 14

[p. 60]

Jozef Boets
Vertellend vertalen of verhullend verhalen

We zijn Gezelle hoe langer hoe meer gaan zien als een maker van verzen. Veel pleit trouwens voor die beperkende visie. Dat ook zijn proza vaak vol verrassingen zit, weten we te weinig, of toch niet genoeg meer. Dit kan, ondanks de veroudering waaraan zelfs goed proza vlugger dan goede poëzie blootgesteld is, ook de hedendaagse lezer nog ervaren. Bij voorbeeld in het volgende verhaal, ook al is dit een bewerking ‘naar het Hoogduits’. Een verhaal dat we, wegens de symboolkracht ervan, geen sprookje, wel een eigentijdse legende of een allegorie kunnen noemen; een stichtelijke allegorie dan, of een allegorische legende die springlevend en zelfs gloeiend aktueel wordt als we ze willen lezen vanuit bv. ons (en des schrijvers) misprijzen voor - en nu laat ik me bewust even gaan - het huidig politiek, kerkelijk, ethisch, sociaal en wetenschappelijk geharrewar op internationaal, nationaal, provinciaal, collegiaal en familiaal gebied, waarbij we zo vaak menen dat we de ander op grond van weer een nieuwe eigentijdse of van elders overgewaaide en dus met haastige spoed na te volgen ‘stroming’ (dus meestal op grond van een afspraakmechanisme voor ingewijden) en in een speciaal soort kliekjesverband (dat tot voor kort alleen of vooral in de kazerne thuis was), waarin we die anderen dus kunnen af- en terechtwijzen, en tegelijk toch niet (laten) zien hoe zielig en onbenullig wij er zelf bij lopen in het licht van zowel onze eigen tijd als in dat van de eeuwigheid.

En met deze veel te lange zin meen ik niet alleen mijn eigen overtuiging te hebben verraden, maar ook, - en daar was het om te doen -, de moraliserende strekking van het hier volgend prozastuk vrij nauwkeurig en volgens de geest van de vertalende Gezelle in het licht van ons verloren paradijs te hebben geplaatst.

Dat Gezelle zelf intussen schalkser dan ik achter de schermen van het verhaal staat toe te kijken, zou al mogen blijken uit de parenthesis in het volgende stuk zin: ‘Die het meeste verstand hadden - en dat waren er veel - zetten...’.

Onder de tekst schreef Gezelle: ‘Naar het hoogduitsch’. Zou de overeenkomst tussen wat we hier lezen en het Duitse origineel groter zijn

[p. 61]

dan die van De averulle en de blomme (D 40) en het enige teruggevonden Duitse model Durch 's Fenster flog ein Bienelein dat we alleen aan het gezoem herkennen (Jub. D, 294v.)? Onder die ‘vertaling’ schreef Gezelle ‘Uit het Duitsch’, onder deze hier ‘Naar het hoogduitsch’. Onze opzoekingen naar de bron bleven tot op heden vruchteloos, tenzij we met het volgende op het goede spoor zouden zitten. In die jaren was Gezelle af en toe nog bezig met het boek van Melchior von Diepenbrock Geistlicher Blumenstrauss aus christlichen Dichter-Gärten den Freunden heiliger Poesie dargeboten (Sulzbach 1854), dat hij tijdens zijn leraarschap te Roeselare van Gustav Saffenreuter had gekregen (nu in de stadsbibliotheek te Brugge). Immers in 1898 laat hij in Biekorf (376) zijn Slaaplied (Waait mij nu zoetjes) verschijnen, nadien in Laatste verzen opgenomen, dat, blijkens een bewaard gebleven handschrift teruggaat op het Wiegenlied der Mutter Gottes, door Diepenbrock uit Lope de Vega vertaald en in zijn Blumenstrauss (140v.) ondergebracht (Jub. LV, 342vv.). Welnu heel vooraan in dat boek lezen we een van Calderons autos sacramentales, nl. Het leven een droom (dezelfde titel als zijn bekende comedia filosofica). Overeenkomst is niet aantoonbaar, maar inspiratie is niet uitgesloten. Behalve de vele abstracties treedt immers niet alleen de mens, maar ook de muziek als personage op, ze is er teken of veruitwendiging van harmonie; zij vult de scène ook al houdt ze zich schuil achter de schermen.

In de hoop dat iemand mij spoedig zou kunnen laten weten dat hij, ergens in de Hoogduitse hooiberg, een getrouwer model gevonden heeft voor deze ‘stekelige’ tekst, deel ik hem mee zoals hij in Dietsche warande van 1895, 163 - 165, in de rubriek ‘Dichtkunst, Letteren’ te lezen is. De titel daar, Hemelzang en Spel, heb ik niet boven dit opstel geplaatst omdat de Gezellelezer de term ‘hemelzang’ spontaan als liturgische zang zou zien, wat m.i. de spankracht van het hele verhaal erg zou verslappen^(*).

In de eeuwe die de menschen plegen de gulden eeuwe⁽¹⁾ te heeten, dat is te zeggen, als de Engelen nog met de boerejongens in 't zand speelden⁽²⁾, zoo stonden de deuren des hemels altijd wagewijd open; bij zoo verre en zoo vele⁽³⁾, dat er het gouden gestraal dwers deure⁽⁴⁾ kwam, en gelijk een gouden regen neerwaards op de wereld viel. De menschen kosten⁽⁵⁾ dan voor hunne huisdeure staan en tot diepe in den hemel

(*) De versie van Dietsche warande heeft 4-maal engels, 2-maal engelen, 4-maal een afleiding met -speel-, 3-maal met -spel- (gespeel, gespel, speelblad, spelboek enz.); wij maakten eenvormig, telkens engelen en speel.

(1) gulden of gouden eeuw: (staat hier wel voor) tijdperk van rust en geluk (toen alles nog in zijn oorspronkelijke staat verkeerde, zoals het door de Schepper was bedoeld; te vergelijken met het aards paradijs)

(2) (een vergelijking die toelaat op een aan het verhaal aangepaste wijze, en niet zonder humor, te wijzen op het fictief karakter ervan)

(3) met als gevolg; zo(dat)

(4) dwarsdoor

(5) konden

[p. 62]

kijken; en zij zagen daar Gods lieve heiligen tusschen de sterren op wandel gaan; ze boden⁽⁶⁾ hun den goeden dag omhoogewaards en ze wierden van⁽⁷⁾ de heiligen den goeden dag weder en omleegewaards gewenscht. Maar 't schoonste van al nog, dat was het wonderlijk schoon gezang en gespeel⁽⁸⁾, dat men in dien tijd hoorde, en dat dagelijks uit den hemel kwam. God allemachtig⁽⁹⁾, moet ge weten, hadde daartoe met eigene handen, de zang- en de speelteekens in eenen boek geschreven, en duizenden van Engelen warender, die dat moesten zingen en spelen, ja, en dat op vedels en op trommels en op trompen. lederen keer dat dat spel begoste⁽¹⁰⁾, zoo viel 't al⁽¹¹⁾ stille, en zoo zweeg het al⁽¹¹⁾ dat er op de wereld was. De wind hield zijnen asem in; en 't water, alzoo wel in de zee als in de stroomen en in de beken, 't bleef allemale gerust en stille staan. De menschen knikten naar malkaar, of ze duwden⁽¹²⁾ stillekens in malkaars handen, als of ze zeggen wilden dat 't toch zoo hemelsch en zoo schoone ging. Ja, ze horkten⁽¹³⁾ daar naar met een genoegen en met eene blijdschap, die voor menschen zoo als er nu leven onverstaanbaar is.

Alzoo ging dat in dien tijd, maar 't en liep niet lange aan⁽¹⁴⁾. Immers, op eenen gewissen dag deed God allemachtig de deure des hemels toe doen, en hij zei tegen zijne Engelen: ‘Houdt op van⁽¹⁵⁾ spelen en van zingen, want ik ben bedroefd!’ En de Engelen, ge kunt dat wel denken, ze'n hadden nu ook geen verheugen⁽¹⁶⁾ meer; ze zaten ievers⁽¹⁷⁾ op een wolke en ze knipten, met hunne gouden knipschaarkens, elk aan zijn blad, daar⁽¹⁸⁾ al die speel- en die zingteekens op geschreven stonden. En ze knipten alzoo elk zijn zing- of zijn speelblad wel in duist⁽¹⁹⁾ kleene knipperlingen⁽²⁰⁾, die ze op 't aarderijk lieten omleege vallen. Ja maar, de wind kwam gewaaid, en hij blies mij al die kleene knipperlingen, rechts zoo⁽²¹⁾ hij met de sneevlokken doet, uiteen over de gansche wereld. En de menschenkinderen, die dat zagen, ze snapten overal achter⁽²²⁾ die knipperlingen die vlogen; en die ze krijgen kosten, 't zij een groot of 't zij een kleen, ze bewaarden ze zorgvuldig en ze maaktender groot werk van⁽²³⁾, immers omdat het gelijk blevelingen of overblijfsels waren van dat alderschoonste gezang en gespeel⁽²⁴⁾, dat uit den hemel plag⁽²⁵⁾ te komen. Maar, na korten tijd zoo begosten de lieden met malkanderen in twist en in onvrede te geraken, omdat iedereen geloofde en hield staan⁽²⁶⁾ dat zijn knipperlingske 't beste was. 't Ging zoo verre en 't schilde zoo vele⁽²⁷⁾, ten langen laatsten, dat elk ende een⁽²⁸⁾ wilde beweren dat zijn knipperling alleen uit den hemel afkomstig was, en dat de teekens die op al de andere stonden louter schijn en bedriegenisse⁽²⁹⁾ waren. Die 't meeste verstand hadden - en 't waren der vele - zetten van vooren en van achter nog eenen tamelijk grooten lap aan hun knipperlingsken, en dan was het van eene bezonderlijk groote weerde, naar hunnen zin⁽³⁰⁾. Alhier zong er een ut, aldaar schuifelde⁽³¹⁾ er een la,

(6) wensten

(7) door

(8) (muziek)spel

(9) de almachtige God

(10) begon

(11) het al = alles

(11) het al = alles

(12) knepen

(13) luisterden

(14) het duurde niet lang

(15) met

(16) vermaak

(17) ergens

(18) waar

(19) duizend

(20) papiersnippers

(21) juist zoals

(22) grepen... naar

(23) hechtten er veel belang aan

(24) muziekspel (hier en verder telkens spel- i.p.v. speel- in Dietsche warande)

(25) placht

(26) staande

(27) het was zo ongehoord

(28) iedereen

(29) bedrog

(30) volgens hen

(31) floot

[p. 63]

Jan speelde re rond en Klaai fa vierkantte⁽³²⁾, en ze 'n verstonden alteenegader⁽³³⁾ malkander niet meer. Rechtuit gezeid, 't wierd overal aan eene oprechte scherminkelinge te gelijken⁽³⁴⁾. - En zoo gaat het nog altijd voort op de wereld, tot op den dag van huiden⁽³⁵⁾ toe.

Maar, als 't nen keer laatst oordeel en domsdag⁽³⁶⁾ wordt, en dat de sterren uit den hemel vallen, en de zonne in de zee, en als al de menschen voor de deure des hemels gaan staan en drummen⁽³⁷⁾, gelijk de kinders als 't sente Niklaais is, eer moeder de schapra⁽³⁸⁾ opendoet, dan zal God allemachtig zijne Engelen zenden, en zal hij al die knipperlingen uit zijnen hemelschen zang- en speelboek wederom thoope⁽³⁹⁾ doen vergaderen, zoo wel de groote als de kleene, ja tot de alderminste toe, daarder⁽⁴⁰⁾ maar een enkel tiksken op en staat. De Engelen gaan al die kleene stukskens moeten weêr aaneen zetten, en dan gaan de deuren des hemels openslaan, en dan zal men wederom dien hemelschen zang en dat hemelsch gespeel hooren, even zoo schoone als dat het ooit vroeger ging. En de kinderen der menschen zullen daar toen⁽⁴¹⁾, verwonderd en beschaamd, staan horken⁽⁴²⁾ en zeggen, elk tegen den anderen⁽⁴³⁾: ‘Dat was 't uwe! Dit was 't mijne. Is 't geen waar⁽⁴⁴⁾ dat het nu altemaal lustig⁽⁴⁵⁾ en schoone gaat, ja geheel en gansch anders als vroegertijds, nu dat 't al weêr in den rechten haak⁽⁴⁶⁾ is en daar⁽⁴⁷⁾ 't behoort!’

Ja, ja! En 't zal alzoo komen. Schaft⁽⁴⁸⁾ erop!

(Naar 't hoogduitsch.)

(32) ut = do; rond staat wel voor mol, het teken dat aanduidt dat de noot een halve toon lager moet gezongen worden: de fa vierkantte of vierkant van Niklaas is dan fa kruis en staat voor een halve toon hoger

(33) eensklaps (of. De Bo)

(34) het begon overal op een groot geharrewar te gelijken

(35) heden

(36) doemdag

(37) dringen

(38) provisiekast

(39) samen

(40) waar (er)

(41) dan

(42) luisteren

(43) tegen elkaar

(44) niet waar

(45) genoeglijk

(46) alles op zijn plaats

(47) waar

(48) reken; let