Gezelliana. Jaargang 13

[p. 117]

J. Boets
In verband met woordverklaring

de onafmeetbaarheid...
en 't eendlijk vereende gewemel

Gedichten moeten verklaard worden vanuit het gedicht zelf, niet vanuit een wetenschap die van elders komt. Dit brengt mee dat ook bij de woordverklaring uiteindelijk het gedicht en niet het woordenboek de betekenis bepaalt. Het woordenboek zal daarbij haast altijd uiterst nuttig zijn, maar het feit dat het slechts de verzameling is van betekenissen (uiteraard niet alle) die de woorden in en door het gebruik hebben of gehad hebben, impliceert dat ook gedichten betekenisgevend kunnen zijn. Zij zelf behoren tot het materiaal waarmee woordenboeken worden samengesteld. Zo wordt in het WNT voor de betekenis van vadem als arm alleen naar een bewijsplaats bij Gezelle verwezen⁽¹⁾. Dit wil niet of toch niet noodzakelijk zeggen dat alleen Gezelle getuige is van een betekenis die dat woord reeds van elders had, maar - en bij dichters is dat zeer vaak zo - ook dat dit woord die bepaalde betekenis alleen bij Gezelle heeft; hier dus: dat het die betekenis in deze bepaalde samenhang krijgt. Soms moeten we derhalve bij het verklaren, ook al gaan we uit van het woordenboek, tot een betekenis of een betekenisschakering komen die tot dan toe nog nergens werd opgetekend⁽²⁾. Met deze mening formuleer ik niets nieuws, dus ook niet iets dat zou moeten bewezen worden. Waar zouden die honderdduizenden betekenissen - het zijn er slechts enkele onder de vele mogelijke - die in de woordenboeken vermeld staan, wel vandaan komen, als zelfs ‘woordkunstenaars’ geen nieuwe maakten!

(1) Zie Verz. dichtw. IV, 53.

(2) We mogen het gedicht in geen geval laten reduceren in zijn betekenis omdat het woordenboek de nieuwe betekenis niet geeft. Zelfs Gezelle bleef op dit punt met zijn woordenlijst soms duidelijk in gebreke, bv. in verband met riddervee in R 7, 40: zie Verz. dichtw. IV, 53.

[p. 118]

Met dit principe in ons achterhoofd, zullen we trachten enkele passages te verklaren waarin de woorden eendlijk en vereend voorkomen, woorden die we in mekaars gezelschap aantreffen in De waterspegel (D 23), het bekende gedicht uit de Roeselaarse tijd, dat in Vlaemsche dichtoefeningen (1858) werd opgenomen. Het is een lyrische beschouwing bij een wateroppervlak, vol geestelijke spankracht en met ononderbroken verwijzingen naar verten en diepten en eindeloosheid. Die ‘spiegel’ rust op het zand, maar een die een wondere Kunstenaar is heeft aan de boord van die waterspiegel met vlietgérs en vlotgérs, en biezen en lisch een rand gebonden door geen kunstenaar te evenaren. Ja, hij deed meer, hij maakte en schilderde in die spiegel dingen die waard zijn om bezongen te worden.

Hij miek er vooreerst de onafmeetbaarheid in

en 't eendlijk vereende gewemel

waar dat ik geen ende aan en zie, geen begin,

maar altijd voort hemel en hemel. (r. 21-24)

Om op het spoor te komen van de juiste betekenis van eendlijk en vereend in deze samenhang moeten we uitgaan van het begrip onafmeetbaarheid van die hemel en hemel waarin alles plaatsvindt en waarin ‘die Kunstenaar’ de ontelbare sterren deed staan en beven en tintlen en pinken (r. 25 v.). Het is die eindeloosheid waarin Gezelle in diezelfde tijd of even later bij het beschrijven van 't Edele spel der vlugge schaverdijnders (GGG 58, 63-69) de kraanvogels ziet voorbijkomen:

ziet gij daar die lange reken
vreemde vogelen aan den hemel,
maar lijk tikskes of zoo groot niet,
ziet gij ze aan 't gewelf der hemelen,
't blauw gewelf dààr, letters maken,
vliegende altijd, onafmeetbaar
hooge en verre en zeere zuidwaard?

Het is dezelfde eindeloosheid die hij - veel later - existentieel ervaart in die korte aantekening, waarvan de onvoltooidheid misschien functioneel is. Het fragmentje werd opgenomen in LV¹, maar we geven het hier naar de autograaf waarin het in de papieren Demey-Lateur bewaard wordt en enigszins afwijkend van de vorm waarin het werd aangeboden door de vroegere uitgevers, die nochtans van hetzelfde hs. waren uitgegaan (cf. Jub. LV, 401):

[p. 119]

 

Ik weune bij de zee,

 

de blauwe zee; de baren

 

ze slaan tot in mijn huis,

 

en de onafmeetbaarheid

Om tot een juiste ervaring van de woorden eendlijk en vereend te komen in r. 22 van De waterspegel moeten we de onafmeetbaarheid daar (r. 21) zowel in de existentiële als in de geografische betekenis ervaren: de dichter is in de eindeloosheid opgenomen, hij is er van onder de indruk, hij wordt er duizelig van, vandaar in r. 22 ook dat gewemel bij het kijken naar die eindeloze opeenvolging van hemel en hemel.

Wat zegt nu het woordenboek i.v.m. die twee woorden?

Woordenboeken die over het huidige taalgebruik verslag uitbrengen, vermelden ze (waarschijnlijk dank zij Gezelle en Streuvels); maar wel als ‘gewestelijk’. Ik citeer uit de 11de druk van Van Dale (1984)⁽³⁾ die, wat deze termen betreft, met de 8ste (1961) zo goed als overeenstemt (deze laatste had bij vereend enkel de verwijzing ‘zie verenen’):

eendelijk (gew.) eenzaam; verlaten, naar, angstig

vereend (gew.) benauwd, akelig

verenen (gew.) eenzaam worden, bang worden

Beide betekenissen - ze houden duidelijk met elkaar verband - zijn uitgesproken negatief en behoren niet tot gevoelens die men, als alle andere vehoudingen gezond zijn, zou willen laten voortduren. Voor de verklaring van de regels in De waterspegel zijn ze dan ook ten hoogste bruikbaar als uitgangspunt.

(3) Het WNT beschrijft de termen Eenlijk, Vereend, vreend (Mnl. vereent) en vooral het werkw. Vereenen veel uitvoeriger en ook historisch. Maar voor ons betoog is de zeer beknopte inhoud van Van Dale en de lichtjes uitvoeriger beschrijving in het idioticon van De Bo handiger en zelfs veiliger als referentie. Overigens zou het resultaat van ons betoog hetzelfde geweest zijn wanneer we van het WNT waren uitgegaan. - Gezelle zelf verklaart, in zijn ‘Woordenlijst’ bij Vlaamsche dichtoefeningen (en dus buiten hun verband), de woorden als volgt:
‘Eendelijk. - Eenig, in den zin van schrikkelijk. Wordt uitgespr. indelijk, b.v. 't is een indelijk dingen, indelijk groot;...’
‘Vreend. Adj. - Vr. vereend. van een - desolatus, eenig - schrikverwekkend; v.d. vereenig adj., horribilis ...’. Telkens verwijst hij naar Kiliaan, bij Eendelijk naar vereend en bij Vreend naar eendelijk. Gezelles verklaring is even weinig verhelderend als ze vaag blijft; ze misleidt ons niet, maar alle wegen blijven open: wat voor de verklaring van het gedicht volstaat, maar niet voor een bezinning daarover.

[p. 120]

Wat zegt nu het Westvlaamsch Idioticon van De Bo?

De Bo is uitvoeriger, wat voor een woordenboek doorgaans een pluspunt is, maar in de gegeven omstandigheden de verwarring niet wegneemt, ze gedeeltelijk zelfs verergert, zoals we zullen zien. We geven de hele tekst, maar herschikken hem lichtjes:

eendelijk, eenlijk

a)	adj. hetzelfde als eenig, I. solitarius (dus eenzaam)
b)	benauwelijk, naar, fr. effrayant. [Voorbeelden o.m. ‘kwalijk sterven is eenlijk’]
c)	wordt vóór een adj. gezet in den zin van uit der mate [Voorbeelden: zowel positieve begrippen bv. ‘eendelijk schoon’ als negatieve bv. ‘eendelijk leelijk’; het is te vergelijken met ‘schrikkelijk’]

vereend (wvl. ook vreend)

a)	adj.-partic. benauwlijk, naar. somber. [De voorbeelden zijn alle negatief, ze hebben betrekking op ‘woestijn, een kerkhof in de nacht, ongeweerte, oorlog, hongersnood’ enz.]
b)	benauwd, met naren schrik bevangen. [De voorbeelden zijn alle negatief.]

vereenen (wvl. ook vreenen)

a)	eenig worden, benauwlijk worden, naar worden. [Negatieve voorbeelden.]
b)	benauwd worden, bang worden, met naren schrik bevangen worden. [Negatieve voorbeelden.]

We onderzoeken nu het gebruik van die woorden door Gezelle in de gedichten die hijzelf gebundeld heeft, van D tot R.

Eendlijk komt er, behalve in D 23, 22, nog tien keer voor. De resp. verzen volgen hier samen met de verklaring die 1) door de Jubileumuitgave, 2) door K. de Busschere in zijn chronologische Volledige dichtwerken, en 3) door ons in de uitgave van het Verzameld dichtwerk werden bijgevoegd. We herinneren er echter aan dat verklaringen voor begrippen als deze, in poëzie nog meer dan in woordenboeken, slechts pogingen zijn om wat blijkens de samenhang bedoeld wordt, zo goed mogelijk op te roepen.

Met het oog op de bespreking achteraf hebben we de passages genummerd.

[p. 121]

A1	KZ 60, 22	vergifnis, eer ik valle in slapen met U, op 't eendlijk folterbed ...
	1) vreeslijk, 2) vreselijk lijdens- en doodsbed, 3) schrikaanjagend doodsbed
A2	H VIII, 10	Diepe in 't klaar doorschijnend water, eendlijk verre en diepe omleegwaards zag hij al de vischen zwemmen,...
	1) vervaarlijk, 2) schromelijk, 3) onmetelijk
A3	H IX, 108	(het water ...) dat de mane en 't eendlijk dwaallicht,... deed nog erger zijn als donker.
	1) vervaarlijk, angstwekkend, 2) vervaarlijk, 3) (met een onbewust, maar passend germanisme) onheimelijk
A4	H XI, 189	Boffen kon lagoe eendlijk
	1) verschrikkelijk, bovenmate, 2) schromelijk, 3) pochen kon I. verschrikkelijk erg
A5	H XXI, 149	‘'k Zag,’ zei hij, ‘een eendlijk water, breeder als ons Grootzeewater, wijder als ons Gitchi Goemie, maar heel brak was 't, en niet drinkelijk!’
	1) oneindig groot, 2) onmetelijk, 3) onmetelijk
A6	T 31, 8	...Heere, spaart uw vedervolk [uw vogels] van 's winters eendlijkheden!
	1) verschrikkingen, 2) afgrijslijkheden, 3) de ellende, de naarheden van de winter
A7	T 111, 17	(een storm in het bladerloze winterse bos)... 't Is al eendlijkheid, al woede, en wilde vlagen, die, tegen 't taaie takgebouw vereend, hun wijsheid wagen, en wijken moeten.
	1) (cf. D 23, 22; daar: ontzagwekkend), 2) verschriklijkheid, 3) één benauwend schouwspel
A8	T 155, 2	De wolkenweg bedijgt vol eendlijke oorlogschepen, wier witgezeilde macht de koele westerzwepen

[p. 122]

		des windloops drijven doen, en, in 't gelid zoo zaan, den hemel vol, tot in zijn verste diepten, staan.
	1) ontzagwekkende, vervaarlijke, 2) onmetelijke, 3) ontzaglijke
A9	T 201, 25	(het Noorderlicht) 't Was eendlijk, aardig, spokend, raar, lijk reuzen witte schimmen daar omhooge, insteê van wolken klaar, te zien een' brugge heffen ...
	1) benauwend, naar, 2) naar, verschrikkelijk, 3) benauwend
A10	T 261, 17	'k ga vallen, zwichten, zinken; en U, die eens mijn' blijdschap waart, o God, - wat eendlijk noodgevaart, - verzaken en ... verdrinken!
	1) ontzagwekkend, vreselijk (ondraaglijk wedervaren), 2) vreselijk ramp-wedervaren, rampgebeuren, 3) wat een vreselijke ramp

Vereend komt bij Gezelle vaak voor, maar dan meestal (zoals in nr. A7, r. 4 hierboven) in de betekenis van verenigd, samen. De betekenis die verband houdt met die van D 23, 22, treffen we maar 4 keer aan.

B1	D 46, 39	In een verlatene streke, daar vond hij hem, in een vereend, wijd, woest land,...
	1) schrikwekkend van eenzaamheid, 2) akelig, 3) beangstigend eenzaam
B2	D 7, 92	als nacht, en wind, en zee te samen op u buischen, maar toch niet vreezen doen, al ware 't nog zoo v'reend
	1) (zie Wdl.; cf. voetn. 3), 2) naar, akelig, 3) akelig
B3	T 18, 6	Alles rust en niets en roert er, in 't vereende van den nacht: wat ontwekt en wat ontvoert er dan zoo schielijk mijn gedacht?
	1) benauwelijke, nare, sombere, 2) nare, akelige, 3) nare

[p. 123]

B4	T 201, 7	...het grimme noorden, van deze week, heeft onverwacht, bij 't vallen van den eersten nacht Octobers, met vereende pracht, versierd des hemels boorden.
	1) sombere, 2) benauwelijke, 3) ontstellende

Eendelijk

Met de betekenis van De Bo die we onder b hebben geplaatst, kunnen we de nrs. A1, 3, 6, 7, 9 en 10 zonder moeite verklaren; A3 herinnert nog wel aan a en in A10 willen we, onder invloed van noodgevaart, vergelijken met het Fr. effrayant, dat ook bij De Bo te vinden is. Voor het nr. A2 denken wij, op grond van de context, eerder - en meer dan de Jubileumuitgave van K. de B. - aan betekenis c, en deze betekenis (nl. in hoge mate) is ook de enige mogelijke bij nr. A4. Maar in dit laatste geval staat ze dan bij een werkwoord en we moeten derhalve De Bo's verklaring aanvullen: ‘vóór een adj. of bij een werkwoord’. In de nrs. A5 en 8 hebben we dezelfde betekenis, maar hier staat ze bij een zelfst. naamw. Als we van De Bo uitgaan zouden we ze omschrijven met: ‘wat in zijn soort buiten de maat is’. In nr. A5 kan, bij een goede lectuur, het eendlijk water slechts met weerstand naargeestig (b) betekenen (wat daar wel bij regel 4 zou passen: brak, niet drinkelijk). Het neutrale eenzaam (a) schenkt evenmin voldoening voor iets dat zo groot is; want in die richting moeten we de betekenis zoeken. Het is immers breeder en wijder dan het Boven-Meer, dus het is zeer groot in zijn soort. En die betekenis dringt zich juist op omdat breeder en wijder onmiddellijk aansluiten. In nr. A8 moet men de betekenis b wel niet uitsluiten, maar ze wordt overbodig: oorlogsschepen zijn altijd angstaanjagend. Hier ook ligt betekenis c voor de hand, maar, het superlatieve karakter heeft eerder betrekking op het oorlogszuchtig uitzicht dan op de omvang van de oorlogsschepen. Verklaring c van De Bo wordt nu: (als bijw.) uitermate; (als bijv. nw.) zeer groot.

Vereend

Met de betekenissen van De Bo kunnen we in B1, 2 en 3 vrij goed overweg. In nr. B4 is de toestand anders. De betekenis verenigd is inhoudelijk én poëtisch duidelijk uitgesloten. Anderzijds leek het ons moeilijk het negatieve van benauwelijk (K. de B.), naar of somber (Jub.) met pracht te verzoenen, nl. met de pracht van het noorderlicht. Wat de dichter ervaart bij het zien ervan, is in geen geval negatief. We mogen wel zeggen

[p. 124]

dat hij door iets wordt aangegrepen, maar er kan wel geen spraak zijn van angst of benauwdheid. Is hij ontsteld? Ontsteld betekent ook ontroerd, kan dus ook passen bij wat gunstig te ervaren is. We hebben getracht de betekenis van vereend te suggereren met het tegenw. deelw. ontstellend, dat tevens een bijwoord van graad kan zijn en dus als bijv. naamw. betekenis c van eendelijk benadert. Ook voor nr. B4 leken dus de betekenissen van De Bo en Van Dale minder geschikt om de passage als geheel te verklaren.

Nu herlezen we r. 21 vv. van De waterspegel:

Hij miek er vooreerst de onafmeetbaarheid in

en 't eendlijk vereende gewemel

waar dat ik geen ende aan en zie, geen begin,

maar altijd voort hemel en hemel.

Op grond van de algemene inhoud van die passage (en van het hele gedicht) kan er in eendlijk, noch in vereend spraak zijn van een negatieve ervaring. Wat bedoeld wordt, houdt duidelijk verband met het ondergaan van een gevoel van oneindigheid, van onafmeetbaarheid. Eendlijk zou hier betekenis c kunnen hebben: het uitermate vereende gewemel. Maar voor vereend vinden we dan bij De Bo of Van Dale geen betekenis terug, tenzij ontdaan van het negatieve karakter. Zoals vereend in nr. B4 ontstellend d.i. ontroerend werd, moet hier de term waarmee men omschrijft, nl. benauwelijk, zijn negatief karakter kunnen verliezen, bv. in het woord beklemmend. In de verbinding uitermate beklemmend zien we echter het typische oneindigheidsgevoel verloren gaan. Denkend aan bv. de ervaring die men op een heidevlakte heeft tijdens een onweer, waarbij men die onafmeetbaarheid van het heelal als 't ware aan den lijve ervaart (iets van die aard is hier duidelijk aan het gebeuren), meenden we dat het woord subliem op zijn plaats was. Het sluit het begrip uitermate in en het ontneemt aan de betekenis van beklemmend zijn laatste restje negatieve inhoud, zijn laatste beperking ook. Subliem hoeft immers niet tot het domein van het esthetische te behoren, het wordt ook gebruikt om een hoge graad aan te duiden in verband met bv. een emotie (cf. Van Dale). Een verklaring als 1/ 't ontzagwekkend eenzame of 2/ 't ontzaglijk schrikwekkend gewemel voor de versregel

't eendlijk vereende gewemel

legt dan ook andere klemtonen dan de verklaring 't subliem beklemmend gewemel. Wat tevens de stelling illustreert dat een gedicht in zekere zin door de lezer wordt gemaakt. Is in deze laatste verklaring de lezer niet

[p. 125]

persoonlijk betrokken bij de optische ervaring van de onafmeetbaarheid vol sterrengewemel, waaraan hij geen einde ziet en geen begin, maar altijd voort hemel en hemel?

En uit dit hele, al te lange betoog mogen we als besluit misschien afleiden dat eenzaamheid negatief overkomt tot men ervaart dat dank zij het alleen-zijn (waardoor ons één-zijn bewuster ervaren wordt) een nieuw contact kan ontstaan met een geestelijk geladen onafmeetbaarheid. In deze samenhang kan men dan zeker spreken van subliem.