De Gemeenschap. Jaargang 16

[p. 104]

Amandus Smackers, O.C.D.
De jeugd van Juan de Yepes

Te midden van schrale landerijen in Oud-Castilië, op een plateau tusschen Salamanca en Avilla, voert een laan van zwarte peppels van het station Crespos naar het dorpje Fontiveros. Op Zaterdag, 24 Juni 1542, werd hier het kind Juan de Yepes geboren, dat nu de H. Johannes van het Kruis heet.¹⁾

Op den feestdag van Sint Jan ontving hij in de kerk van Sint Cypriaan het Heilig Doopsel en werd aldus geboren ten eeuwigen leven. Het is het derde kind en tevens de derde zoon van Gonzalo de Yepes en Catalina Alvarez. beiden van Toledaansche afkomst. Gonzalo is van voorname en adellijke geboorte. Hij telt kanunniken, inquisiteurs en koninklijke wapenknechten onder zijn verwanten. In zijn aderen stroomt het beroemde limpia sangre. De eenige adel en rijkdom van Catalina is een meer dan gewone deugd en schoonheid. Overigens is ze van geringe afkomst. Hun beider huwelijk, voltrokken in den doorwarmden glans van een jonge en opofferende liefde, was Gonzalo ten zeerste kwalijk genomen als beneden zijn stand. Hij trekt naar Fontiveros, begint een linnen- en zijdeweverij en verarmt hoe langer hoe meer. Zijn familie wil hem niet meer kennen en nog veel minder bijstaan in zijn materieelen nood.

De kleine Juan de Yepes leert al spoedig het gebrek kennen. Hard is zijn jeugd en zonder het minste mededoogen, tenzij de koesterende en streelende liefde van Catalina.

Na zich met een standvastige verbetenheid door armoede en lijden te hebben geworsteld, sterft, kort na Juans geboorte, zijn vader. Catalina begint nu met haar drie kinderen een zwerftocht. Van Fontiveros gaat

1) De geboortedatum is niet met volstrekte zekerheid vast te stellen. De parochieregisters van Fontiveros zijn in 1546 door brand verwoest. 24 Juni staat alleen vermeld op de doopvont. De geboorteplaats laat geen twijfel over. Sommige documenten noemen hem weliswaar geboortig van Medina del Campo, maar de eigen broer van den Heilige, Francisco, geeft Fontiveros aan. (Cfr. P. Fr. Bruno de J.M. ‘Saint Jean de la Croix’, Paris 1929, p. 1 et 375; P. Silverio de S. Ter. ‘Obras de San Juan de la Cruz,’ Burgos, 1929-1931, I. p. 8; V, passim; Gerardo de S. Juan de la Cr. ‘Obras del mistico Doctor San Juan de la Cr.’ Toledo, 1912-1914, I, Vida, p. 10; e.a.)

[p. 105]

ze naar Avilla, trekt over de Sierra de Gredos en daalt af naar Torrijos. Hier vraagt ze om hulp bij een aartsdiaken, die een oom is van haar kinderen. Tevergeefs. Verder gaat het nu naar Galvez, een mijl of vijf, zes van Toledo. Daar laat ze haar oudste kind Francisco, bij een oom, die dokter is. Diens vrouw mishandelt den knaap een jaar lang, dan neemt Catalina na een bezoek Francisco mee naar huis. Nu zijn ze weer alle vier te Fontiveros terug: Catalina, Francisco, Luiz en Juan.

Catalina tracht met weven den kost te verdienen. De drie kinderen gaan naar school. De oudste blijft weldra thuis en leert ook het vak.

Bij het raam van de voorkamer zit de moeder en bidt en werkt. In een hoek staat een waterkruik en in een anderen een kist. Tegenover de deur een klein altaartje, waarop een beeld van Maria Purisima. Daar leert de toekomstige dichter van de ‘Donkere Nacht’ de vereering van de Morgenster, daar voelt hij: ‘Los Angeles son mios y la Madre de Dios!’

De Moeder Gods is van hem, maar ook hij van Haar. Hij is vier à vijfjaar oud en speelt bij een plas. Hij werpt er stokjes in, ziet de wondere steeds maar verder uitkringende golvingen en als dan het stokje wervelend weer naar boven komt, grijpt hij het. Het water is steeds lokkend en als hij voorover buigt, lijkt het niet gevaarlijk en niet zoo dichtbij. De kleine jongen leunt verder, grijpt almaar naar zijn stokjes. Plots een zware plons, een gil. Hij ligt in het water. Zelf kan hij zich in dat korte oogenblik nog niet al den ernst realiseeren en als hij weer boven komt, is daar, hoe en vanwaar weet hij niet, een schoone dame. Een vriendelijke en rustige stem zegt: ‘Geef me een handje, jongen. Ik trek er je uit!’ Ze strekt haar fijne, slanke hand uit. Juan durft zijn vuile knuistjes er niet in leggen. Bang en bleu steekt hij ze met afgewend hoofd onder zijn armen. Maar hij verdrinkt niet, hij staat op het water.

[p. 106]

Een werkman komt voorbij en steekt hem zijn vork toe. Juan grijpt ze en wordt gered.

Lachend en vol zelfspot zal hij dit later verhalen.

Omstreeks dezen tijd kwellen droogte en hongersnood de omgeving van Fontiveros. Dit beteekent gebrek lijden en honger voor de kinderen van Catalina. De dappere Castiliaansche neemt een heldhaftig besluit: ze verlaat Fontiveros, dat haar zeer dierbaar is om de graven van haar man en zoontje Luiz, die al jong is gestorven. Of Juan er nog ooit is teruggekeerd, weten we niet. Bekend is slechts: hij werd er geboren en gedoopt; zijn vader en broertje zijn er begraven; de nagedachtenis van zijn moeder werd er hoog geroemd; zijn vereering is er nog steeds levend; zijn bescherming wordt er nog gevoeld.

Catalina gaat en zoekt werk. Ze vestigt zich te Arévalo. Door den arbeid van haar handen verdient ze voor de kinderen den kost. En ook de kinderen zelf moeten meehelpen: hard is de leerschool van het leven voor de armen. Francisco is handig en bewijst haar veel diensten en ook haar jongste, Juan, doet zijn best. Maar hoeveel genoegen ze anders ook van hem heeft ondervonden, toch wordt ze nu wel even pijnlijk verrast. De jongen zijn hoofd en hand staan niet naar het werk. Het is een vroom kereltje²⁾ en zijn kinderlijke genegenheid voor de Moeder Gods beantwoordt geheel aan het verlangen van zijn moeder. Het is ook een goed en aantrekkelijk kind, met zijn rijke lokken, zijn gebruinde gelaatskleur, zijn donkere en levendige oogen, maar niet zeer geschikt voor het werk. Hij probeert het bij verschillende meesters: een timmerman, een kleermaker, een beeldhouwer, een schilder. Voor geen van deze ambachten voelt hij een bijzondere neiging of toont hij eenigen aanleg.³⁾

Na het huwelijk van Francisco⁴⁾ vertrekt de familie naar Medina del Campo en dan weet Juan gemak-

2) Als vroegrijp Spanjaard, reeds jaren gewend aan allerlei ontberingen en aangespoord door God, verlaat hij op negenjarigen leeftijd 's nachts zijn bed en gaat op takken rusten, ‘por penitencia,’ uit boetvaardigheid, zooals Fray Alonso de la Madre de Dios verzekert bij het Apostolisch Proces voor de Zaligverklaring. (Silverio, o.c., V. p. 363; Bruno o.c.p. 7 et 376.)

3) Herinneringen aan deze ambachten vinden we op meer dan één plaats in zijn werken. Zoo bv. in de ‘Subida del Monte Carmelo,’ L. II, cap. XXVII, waar hij schrijft: ‘Dit gebeurt als met de paardenhaar, waarmee iemand het leer naait. Die harde haar gaat er eerst door, en later na haar de lichtere draad, die er niet door zou kunnen. als niet eerst de paardenhaar was voorgegaan.’ (Silv., o.c. II, p. 218.) In de ‘Noche Oscura’, L. II, cap. XVI merkt hij op, dat ‘wie meer de bijzonderheden van een ambacht of kunst leert, steeds in het donker wandelt alhoewel niet met betrekking tot wat hij eerst wist. Maar stelt hij dit weten niet ter zijde, dan zal hij daar niet boven uit komen noch verdere vorderingen maken’. (Silv. o.c. II. p. 471.) Voor andere plaatsen zie J. Baruzi ‘Saint Jean de la Croix et le Problème de l'Expérience mystique,’ Paris, 1924, p. 68-70. Cfr. ook Silv. o.c. I. p. 9-10.

4) Gebrek en armoede zijn waarschijnlijk weer de redenen tot dit vertrek geweest. Hoe lang de jonge weduwe te Arévalo heeft vertoefd, is onbekend. Een van de biografen, die het meest gezag verdienen, Fray Alonso de la Madre de Dios, Asturicense, zegt, dat de familie naar Medina del Campo ging tegen de jaren 1550, toen Juan dus 8 à 9 jaren oud was. Aan dezen jeudigen leeftijd van den Heilige bij zijn vestiging te Medina is het waarschijnlijk ook te wijten, dat sommigen abusievelijk meenden, dat hij in laatstgenoemde stad werd geboren.

[p. 107]

kelijk van zijn moeder verlof te krijgen om ter school te gaan bij de nonnetjes. Hij krijgt er immers eten en leert er in korten tijd lezen ens chrijven. Hij voelt en ziet de harde noodzaak zich door het leven te moeten slaan. Armoede heerscht er thuis. Nog grooter armoede merkt hij bij andere kinderen. En zoo krijgt hij een drukbezetten jongensdag. 's Morgens gaat hij in een van de vele kloosterkerken de H. Mis dienen, dan naar school en dan naar de markt. De markt en het marktplein, de gebeurtenis en het centrum in het bedrijvige leven van Medina del Campo. Negentig dagen duurt de groote markt. Van alle kanten komen de kooplieden. Bont en velerlei zijn de koopwaren. Op het balkon van een der deftige palazios, die het plein omgeven, wordt in de open lucht de H. Mis gelezen en onder de uiteenstroomende, roezemoezige menigte dringt zich het vlugge ventje en steekt vragend zijn handjes uit. Juan bedelt, maar niet voor zichzelf. Hij vraagt voor zijn makkertjes, die nog armer zijn. Dat heeft hij geleerd van Catalina, die ondanks eigen armoede een bedelmeisje uit de kerk mee naar huis neemt en opvoedt als haar eigen dochtertje.

Don Alonso Alvarez de Toledo leidt een teruggetrokken leven en besteedt zijn tijd aan goede werken. In de kerk en op de markt heeft het fiksche kereltje, Juan de Yepes, zijn aandacht gewekt. Hij neemt hem aan voor de werkzaamheden in het hospitaal⁵⁾ en geeft hem tegelijkertijd gelegenheid tot studeeren. Juan bezoekt dan het voor korten tijd opgerichte Jezuietencollege⁶⁾. In Pater Bonifacio vindt hij daar een zeer geschikt leermeester. Hij leert er de Latijnsche spraakkunst. Fabriekt er ook de practische oefeningen, die toen ter tijde zeer in trek waren bij de Jezuieten. Speelt er tooneel. Declameert. Kortom neemt deel aan het degelijke, maar tevens opgewekte en levenslustige onderricht van een algemeen en breed ontwikkeld mensch

5) Volgens de verklaringen van zijn broer moest hij aalmoezen inzamelen voor het ziekenhuis en werd hij verder te werk gesteld in het ‘ospital de las bubas’. Naar dezen naam te oordeelen is het niet onwaarschijnlijk, dat hier sprake is van venerische ziekten. Al heel jong dus heeft S. Juan kennis gemaakt met alle miseries van het menschelijk leven en van de zonde. Terecht vestigt Père Bruno (o.c.p. 10) er dan ook de aandacht op, dat het beeld, hetwelk Huysmans in ‘En Retour’ van den Heilige ontwerpt, niet geheel en al in overeenstemming is met de objectiviteit. Vooral blijkt dit ook uit het feit, dat Juan geheel vrijwillig deze werkzaamheden op zich nam. Het zou overigens voor hem niet moeilijk zijn geweest elders een onderdak te krijgen in een van de talrijke kloosters van Medina (in de 18e eeuw telde het er nog 18) of een bezigheid te vinden in een van de 16 parochiekerken der stad.

6) De Jezuieten vestigden zich te Medina del Campo in den zomer van 1551. Ze beperkten hun werkzaamheden niet alleen tot het geven van onderwijs, maar preekten, hoorden biecht, gaven katechismusonderricht, bezochten hospitalen en gevangenissen, een en ander tot groote ontstemming van sommige saeculiere geestelijken. Juan de Yepes studeerde er ‘gramatica, retorica y curso de Artes’.

[p. 108]

als Pater Bonifacio⁷⁾. Ook de Spaansche taal leert hij er grondig, de taal, waarin hij later zijn welluidende liederen zal zingen.

Tot regelmatige studie zal het met Juan wel niet zijn gekomen. Zijn bezigheden laten hem geen tijd. Toch doet hij voor anderen niet onder en 's nachts studeert hij om den tijd in te halen. Dit onderwijs is niet zonder vrucht gebleven. 't Is de degelijke grondslag voor een groote kennis van het Spaansch en het Latijn en voor een grondige beheersching van theologie en philosophie.

7) Het onderwijs was er inderdaad levendig. Elke maand vonden er plechtige disputen plaats, waarbij de leerlingen voor het publiek bewijzen van hun bekwaamheid en vorderingen moesten afleggen. Bij het einde van het schooljaar, 1562, werd er een tooneelstuk in verzen opgevoerd. ‘David en Absalon’. Te verwonderen zou het niet zijn, als Juan de Yepes aan dit werk, waarschijnlijk gedeeltelijk in het Latijn, gedeeltelijk in het Castiliaansch geschreven, zoowel bij de uitvoering als bij de samenstelling, zijn medewerking had verleend. Hij was toch een geboren schrijver en bij de religeuze scènerietjes, die hij later in het klooster in mekaar zette, bleek dat het talent om tooneel te spelen hem niet ontbrak. Hoe groot de eventueele ignatiaansche invloed buiten de wetenschappelijke vorming, op den Heilige is geweest, valt zeer moeilijk te bepalen. Een mogelijk conflict tusschen de opvattingen van het geestelijk leven zooals die zijn neergelegd in de Exercitia Spiritualia van den H. Ignatius, en die van den toekomstigen leeraar van het ‘desnudez’, is niet te bewijzen. Cfr. Baruzi, o.c. p. 90 sq.