De Gemeenschap. Jaargang 15

[p. 623]

Bernard Delfgaauw
Een kerstsermoen van omstreeks 1400

Onderstaand preekfragment is ontleend aan een handschrift (serie II nr. 1) uit het Stedelijk Archief van Zwolle. Een volledige uitgave der preek en een uitvoerige beschrijving van het hs. hoop ik binnenkort in ‘Ons Geestelijk Erf’ te geven. Mogen hier enkele opmerkingen volstaan.
Ons hs., dat ongedateerd is, maar dat ik op tal van gronden omstreeks 1400 stel, bevat een preekencyclus voor de Zondagen en groote feestdagen van het jaar. In dezen cyclus zijn twee Kerstpreeken opgenomen, als volgt aangekondigd: ‘Sermo de nativitate domini sequitur’ en ‘sequitur sermo ad summam missam’. De eerste dezer beide preeken had in het kader van dit Kerstnummer het best gepast: een schildering der Geboorte als een Vlaamsch primitief. De transscriptie bood echter eenige moeilijkheden, welke ik in den weinigen tijd, waarover ik beschikte, niet zonder kwetsing van mijn wetenschappelijk geweten kon oplossen. Daarom volgt hier een fragment uit de tweede Kerstpreek, dat zich in het hs. bevindt op fol. 17v en 18r. In dit sermoen ontdekte ik een theologisch tractaatje van hoog bespiegelend gehalte. Het hier volgend fragment is een klein kwart van het geheele sermoen.
Een enkel woord over de wijze van uitgeven. De interpunctie is met 't oog op den niet-vakwetenschappelijken lezerskring van het tijdschrift door mij aangebracht. De verschillende vormen der i, j, m, n, s en y zijn genormaliseerd; het gebruik der u, v en w is aan het hedendaagsche aangepast. Aaneengeschreven woorden zijn zoo mogelijk naar onze gewoonte gescheiden en omgekeerd. Afkortingen zijn zonder nadere aanduiding opgelost. Dit alles acht ik in een wetenschappelijke uitgave ontoelaatbaar, maar in een niet-wetenschappelijke noodzakelijk. Ten overvloede zijn enkele woorden in noten verduidelijkt. De woorden tusschen haakjes ontbreken in het origineel, daar de linkerbenedenhoek van fol. 17 afgescheurd is. De reconstructie kon weinig moeilijkheden bieden.
Alle spelling- en vooral punctuatie-wijziging is reeds interpretatie. Verdere interpretatie laat ik den theologen, waartoe ik hun binnenkort een volledigen en getrouwen tekst hoop te bieden. Ik vraag

[p. 624]

hun slechts, of de hier ontwikkelde visie op den veel omstreden eersten zin van het Joannes-evangelie niet zeer oorspronkelijk en diepzinnig is.

‘Verbum caro factum est’, scribitur Ihoannis primo capitulo et legitur in ewangelio hodierno. Ic heb een woert ghesproken in den latijn, dat spreect aldus veel te duytsche: ‘Dat Woert is vleysch ghemaect’. Eer ic u van desen woerden iet meer seg, soe wil ic u dat heilighe ewangeli na der letter over segghen. Sinte Ian bescrivet ons aldus ende seit: ‘In dat beghin soe was een Woert. Dat Woert was bi Gode ende God was dat Wort. Dat was in den beghinne bi Gode. Mit Hem is alle dinc ghemaect ende sonder Hem en is niet ghemaect. Dat daer ghemaect is, dat is in Hem alle levende. Dat leven is een licht der menschen. Dat licht sceen in dier duysternisse ende begreep se niet. Het was een man gheseynt van Gode, wies naem hiet Ihoannes. Die soude gheven een ghetuych van den licht. Hi en was niet dat licht, mer hi sonde gheven een ghetuych van den licht. Dat is een ghewarachtich licht, verlichtende alle menschen comende in deser werelt. Hi quam in deser werelt ende die werelt was overmits Hem ghemaect ende die werelt en bekendes¹⁾ niet. Hi quam in sijn eyghen ende die sine die en ontfinghens²⁾ niet. Die Dien ontfinghen, die gaf Hi macht Goeds kijnder te werden: die daer gheloefden in sinen name, die niet en sijn uten bloede noch uten wille des vleysch noch uten willen des mannes, mer die uyt God gheboren sijn. Dat Woert is vleysch ghemaect ende woent in ons. Wij hebben ghesien sijn glorie: Glorie des eengheboren Soens als uten Vader, vol van gracie ende warachticheden’.

Dit is die heilighe ewangelie na der letter. Dit heylighe ewangelie en mach men aen punten niet wel deilen,

1) erkende Hem

2) ontvingen Hem

[p. 625]

want et is een gulden vetere¹⁾, die al aen een hanghet. Sinte Augustijn seit: ‘Sinte Ian heeft hier ghelijc den aern ghedaen. Want ghelijc als een aern boven allen voghelen hoechste vlieghet, soe heeft hi hier boven allen heilighen hoechste ghesproken’. Ja, had hi yet hogher ghesproken, niement en haddes²⁾ moghen verstaen. Daerom wil ic bi der ghenaden Goeds glosieren als ict best can op een verbeteren³⁾ allen goeden menschen. Int eerste seit Sinte Ian: ‘Int beghinne soe was een Woert’. Dat is: in dien beghinne alle redeliker creaturen soe was een Woert. Want doe Hi den mensche alre yerst maken woude, doe scide Hi: ‘Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram - Maec Wi den mensche na onsen beelt ende na onser ghelikenisse’. Dat Woert had een beghinne. Want eert ghesproken was, soe en wiste niement van desen Woerde of oec van desen beghinne. Daerom seit Sinte Ian: ‘Dat Woert dat was bi Gode’. Of hi segghen woude: dat Woert heeft ewelic bi Gode gherust. Want eer dit Woert ghesproken was, soe was dat Woert ende (dat) beghinne des Woerts ende oec dat meynen des Woerts in Got verborghen. (Ende dat) Woert seit selve doer Salomons mont: ‘Eer die cloet der eerden ront (ghescapen), was Ic. Ic heb ewelic in Hem gherust’. Aldus heeft dat Woert sonder beghinne in God gheweest. Mer doe Hi werken woude, doe had dat Woert een sprekelic beghinne. Ende daer in toende Hi, wes Hi langhe wille ghehadt had. Oec hebben sommighe menschen gheweest bi Sinte Ians tiden, die daer seiden, dat die Sone Goeds niet ewelic bi God gheweest en hadde. Ende daerom seide hi: ‘Dat Woert dat was bi Gode’. Of hi segghen woude: die Sone is dat Woert des Vaders ende dat heeft ewich in Hem gheweest. Mer dat weerlike⁴⁾ Woert, daer alle dinc in begonde, dat had een beghinne in der spraken ende

1) keten

2) had 't

3) ter verbetering van

4) waarlijke

[p. 626]

in die werke, mer niet in der isticheit¹⁾. Voert suldi weten, dat dit Woert ende God onversceyden sijn. Ende daerom seit hi: ‘Ende God was dat Woert’. In desen woerden gheeft hi een ander ghetuych. Ghi sult weten, datter²⁾ oec sommighe menschen waren, die daer seiden, dat die Soen een toeghevoecht gheest waer ende niet één mitten³⁾ Vader. Daerom seit Sinte Ian: ‘Ende God die was dat Woert’. Of hi segghen woude: Hi heeft onghedeilt sonder beghinne ewelic in Hem gheweest. Ende daerom tuycht Hi selver ende seit: ‘Eer Abraham was, so bin Ic’. Dit gotlike Woert seit oec doer Salomons mont van Hem selven: ‘Van aenbeghin ende voer die werelt bin Ic ghescapen’. Dat is: heb Ic gherust in Gode.

(H. Schoonbrood)

1) bestaan

2) dat er

3) met den