De Gemeenschap. Jaargang 14

[p. 182]

Gerth Schreiner
Driemaal Duitschland

Het is een opvallend en toch begrijpelijk verschijnsel dat de behoefte aan concentratie in tijden van onrust grooter is dan in tijden van rust. In zulke tijden immers bevinden zich vorm en inhoud in klassieke harmonie. Het wezen van onrustige tijden echter bestaat hierin, dat oude vormen breken omdat hun inhoud uitgeput is en nieuwe nog niet kunnen ontstaan, omdat zich eerst een nieuwe inhoud vormen moet. In onrustige tijden zijn de menschen op zoek naar een nieuwe standaard. Zij verkeeren in onrust, niets is voor hen bestendig, zooals voor de menschen uit rustige tijden, wien alles, door die klassieke harmonie van vorm en inhoud, als voor de eeuwigheid geschapen lijkt. De menschen uit tijden van onrust bezitten in veel sterkere mate het gevoel voor de vergankelijkheid van al het aardsche. Een van de mooiste Duitsche volksliederen begint zoo:

Es ist ein Schnitter, heisst der Tod,
Hat Gewalt vom hoechsten Gott;
Heut wetzt er das Messer,
Es schneidt schon viel besser,
Bald wird er drein schneiden,
Wir muessen 's nur leiden.
Huete dich, schoens Bluemelein!...

Het kon slechts ontstaan in een tijd, waarin het Bijbelsche woord: ‘De mensch is als de bloemen des velds ...’ door oorlog en pestilentie den menschen weer eens tot bewustzijn gebracht werd. Maar zooals de zanger van dit lied uit het bewustzijn der vergankelijkheid de kracht put tenslotte te zingen:

Trutz! Tod, komm her, ich fuercht dich nit! ...

[p. 183]

zoe hoeft ook het bewustzijn van de vergankelijkheid der geestelijke vormen de menschen niet tot resignatie te brengen.

Toen Johann Gottfried Herder in een tijd van opkomende civilisatie volksliederen der geheele wereld in de ‘Stimmen der Voelker in Liedern’ verzamelde, ontrukte hij kostbare schatten aan de vergetelheid, ofschoon hij daarmee eigenlijk de Duitschers wilde laten zien ‘uit welke ruwe, kleine, verachte zaadkorrels’ bij andere volken ‘het heerlijke woud van hun nationale dichtkunst ontstaan was’.

Ten aanzien van de ontbinding van het ‘Heilige roemische Reich deutscher Nation’ brandde hij de Duitschers in het geweten:

Und doch bleibt's immer und ewig, dasz der Teil von Literatur, der sich aufs Volk bezieht, volksmaeszig sein musz, oder er ist klassische Luftblase. Doch bleibt's immer und ewig, dasz, wenn wir kein Volk haben, wir kein Publikum, keine Nation, keine Sprache und Dichtkunst haben, die unser sei, die in uns lebe und wirke. Da schreiben wir denn nun ewig fuer Stubengelehrte und ekle Rezensenten, aus deren Munde und Magen wir's denn zurueck empfangen, machen Romanzen, Oden, Heldengedichte, Kirchen- und Kuechenlieder, wie sie niemand versteht, niemand will, niemand fuehlt. Unsre klassische Literatur ist Paradiesvogel, zo bunt, so artig; ganz Flug, ganz Hoehe und - ohne Fusz auf die deutsche Erde.

Herder werd de inspirator tot de groote burgerlijkklassieke literatuur in Duitschland, maar ook de Duitsche romantici, die in hun diepste wezen in de feodale reactie van Oost-Europa op de burgerlijke omwenteling in West-Europa wortelden, konden zich op hem beroepen. ‘Des Knaben Wunderhorn’, de grootste verzameling Duitsche volksliederen, die Clemens Brentano en Achim

[p. 184]

von Arnim bijeenbrachten, kon ook als de verdere ontwikkeling van de door Herder geëischte nationale, geestelijke eenheidsgedachte uitgelegd worden.

En zoo is het slechts op het eerste gezicht verrassend, dat heden - nu het nationaal-socialisme met despotische middelen langs administratieve weg in een Derde Rijk de ‘Eenheid der Duitsche Natie’ tracht te forceeren, en de Westersche geest in de vlammen der brandstapels meent te kunnen verbranden - buiten Duitschland, in de Duitsche taal, bij Querido te Amsterdam, een verzameling verschijnt der ‘schoonste verzen uit alle tijden en landen’, die, bewust aansluitend bij Herders verzameling van volksliederen, de titel ‘Stimmen der Voelker’ draagt

- dat echter haast gelijktijdig in het Duitschland van dit Derde Rijk - hetwelk, bloed en bodem verafgodend, alles wat vreemd is te vuur en te zwaard uit zijn volkslichaam verwijdert - een verzameling ‘Deutsche Gedichte’ door de ‘Deutsche Akademie’ bij R. Oldenburg uitgegeven wordt, die, zooals het voorwoord zegt ‘inmitten erzieherischer Arbeit’ ontstond en waaraan ‘eine erzieherische, was hier fast das gleiche heiszt wie eine begeisternde und erhellende Absicht der ganzen Ausrichtung zugrunde liegt’

- terwijl in het Oostenrijk, dat zijn geestelijke onafhankelijkheid van het nationaal-socialistische Derde Rijk bewaren wilde, bij Herbert Reichner een verzameling ‘Deutsche Gedichte aus tausend Jahren’ verscheen onder de titel ‘Der tausendjaehrige Rosenstrauch’. Deze drie uitgaven weerspiegelen de verscheurdheid van de Duitsche geest in haar gansche tragische beteekenis.

De Duitscher, die om zijn lichamelijke en geestelijke vernietiging langs administratieve weg in het Derde Rijk te ontgaan, in het buitenland moet leven, leest de door Alfred Wolfenstein bij Querido in Amsterdam uitgegeven verzameling ‘Stimmen der Voelker’ met

[p. 185]

gevoelens, waarin weemoed en droefenis elkaar afwisselen. Zeker, hij komt in de verzoeking - de transponeering b.v. van de gedichten van Paul Verlaine, der groote inspirator van de nieuwe lyriek, door Richard Dehmel en Stefan George kennend, waartegenover de vertaling van Wolfenstein de poëtische glans mist - na te gaan, in hoeverre deze Duitsche teksten in philologisch en poëtisch opzicht op de origineelen lijken. Maar dan leest hij de grandioze vertalingen van de bijbel door Herder en Martin Buber, van Verhaerens ‘Die Menge’ door Stefan Zweig, van verzen der Nederlanders Willem Kloos, Frederik van Eeden en Albert Verwey door Otto Hauser en hij beseft, dat een dergelijk werk bij onvoldoende kennis van andere talen toch slechts half gedaan zou kunnen worden en bovendien in strijd zou zijn met de diepere beteekenis van deze verzameling.

Een oogenblik denkt hij eerst aan de nieuwe wereldkaart: hoeveel nieuwe naties daarop in de laatste tientallen jaren ontstonden en hoe weinig wij, ondanks de vervolmaking der communicatiemiddelen, van de nationale literaturen, die daar bestaan of bezig zijn te ontstaan, afweten. Dan echter overmant hem de weemoed, dat een verzameling als deze, waarin de Duitsche dichtkunst zoo harmonisch meeklinkt in het koor der volkenstemmen, buiten Duitschland verschijnen moest. Hij vraagt zich bezorgd af, of deze ‘Stimmen der Voelker’ soms de slotzang is van een bloei van het kunst-gedicht, zooals Herders ‘Stimmen der Voelker’ de slotzang was van de bloei van het volkslied. Hij herinnert zich dan echter het dynamische verband der geschiedenis en tegelijkertijd verrijst de nieuwe vraag in hem, waar zij in de toekomst toe inspireeren zal. Met trots constateert hij, dat de vertalers der vreemde dichters, die niet alleen de Duitschers met hun eigen stem in het koor der volkenstemmen mee wilden hooren zingen, maar die hun ook de brug wilden slaan tot het begrijpen van

[p. 186]

andere volken, zich ook de beste Duitschers hebben gevoeld; dat nationaal zelfbewustzijn en Europeesch bewustzijn, ja, wereldbewustzijn, elkaar niet uitsluiten. Met afschuw ziet hij daarentegen, dat het verafgode ‘Volkstum’ in de ‘Deutsche Gedichte’, die de ‘Deutsche Akademie’ ‘mit Unterstuetzung der wissenschaftlichen Akademikerhilfe der Notgemeinschaft der deutschen Wissenschaft in dem unter Leitung F. Thierfelders stehenden Goefhe-Institut’ - de administratieve, van totale wegwijzers voorziene weg is omslachtig! - het lichaam der Duitsche dichtkunst verminkt heeft, want het heeft niet alleen alle Duitsche dichters ‘van Joodschen bloede’ - zooals vanzelf spreekt ook Heinrich Heine, die, gelijk Richard Dehmel het uitgedrukt heeft, ‘unsere Muttersprache besser sprach als alle Muellers, Meyers und Schultzens’ - een plaats geweigerd, maar ook de Duitsche dichters verbannen, die in hun oogen ‘verjoodscht’ zijn, zooals Hugo von Hoffmannsthal en Rainer Maria Rilke, of die geweigerd hebben voor de nieuwe afgoden te knielen, zooals Stefan George. En al zou men de doceerende opmerkingen van Wolfenstein ‘im Ausklang’ ook liever missen, men verheugt zich toch niet alleen verzen te vinden van wie als de grooten van de nieuwere tijd gelden, maar ook van anderen: van Hermann Hesse, René Schickele, Georg Trakl. Zij ontbreken namelijk geheel in de ‘Deutsche Gedichte’ der ‘Deutsche Akademie’.

Want dezen besluiten met Richard Dehmel, omdat ‘an dem Bilde dieses Menschen, das durch den Verlust einer alten Wahrheit entstand und in seiner ungesicherten Wirklichkeit die Erneuerung und Reinigung dieser Wahrheit herbeiruft, nicht voruebergegangen werden konnte’.

De uitgevers der Oostenrijksche verzameling - nu Oostenrijk bij het Derde Rijk ingelijfd is behoort zij tot de ‘verboden literatuur’ - hebben zich eveneens de

[p. 187]

vrijheid voorbehouden verzen van deze dichters, ook van Heinrich Heine, op te nemen. Ondanks de fraaie uitgave kan men de verzameling van de ‘Deutsche Akademie’ niet als de waarlijk nationale Duitsche bloemlezing beschouwen.

Maar de trots, die in een ver van zijn vaderland, dat hij liefheeft, wonend Duitscher, opkomt, omdat hij Wolfensteins verzameling lezen kan, gaat over in de hoop, dat zij het uitgangspunt moge worden van een klassieke Europeesche dichtkunst en dat zij ook een Duitschland moge inspireeren met de geestelijke eenheid der natie, waar de ware romantici: Freiherr von Eichendorff, Savigny en Raumer, van droomden.

Ik schrijf deze verhandeling over Duitsche poëzie in een Hollandsch huis. In de aangrenzende kamer is de radio ingeschakeld en terwijl door de luidspreker gisterenavond de triomfantelijke stem van den leider van het nationaal-socialisme de eeuwige duur van zijn Derde Rijk verkondigde, dringen nu de klanken van Bach's Mattheuspassion tot mijn schrijftafel door. Deze waarlijk onsterfelijke muzikale vertolking van een passie, die de verlossing der geheele wereld gold, roept in mij het andere Duitschland op. Zijn stem wordt ook heden, nu de zweepslagen der dictatuur de rug van mijn geboeide vaderland geeselen en de verachting der vrije menschen zijn gezicht bezoedelt, door de wereld gehoord. Voor dit Duitschland buig ik mij in liefdevolle vereering en het uit de verte groetend geloof ik vast, dat de tijd zal komen, waarin het herrijst en waarin zijn stem harmonisch mee zal klinken in het koor der Europeesche volken en der volken van de geheele wereld.