|
| |
| |
| |
| |
DE GEMEENSCHAP
MAANDBLAD ONDER REDACTIE VAN: MR. LOUIS DE BOURBON, ANTOON COOLEN, ANTON VAN DUINKERKEN, JAN ENGELMAN EN A.J.D. VAN OOSTEN
| |
Joep Nicolas
Twee inleidingen
Bij de opening eener tentoonstelling van glasramen en opalinetableaux in ‘La Maison d'Art’ te Brussel, 28 October 1933
Je ne sais pas si nous nous trouvons encore en pleine période utiliste; je ne sais pas, si nous souffrons encore de l'indigestion de nos auto's et de nos avions, mais il est certain qu'un grand nombre d'esprits ont souffert bien douloureusement de cette maladie.
Je suis d'accord qu'il faut rouler en auto et non en chaise de poste, j'aime à me reposer dans un fauteuil en tubes d'acier si l'on y est à l'aise, mais de là, à mesurer une époque entière à l'utilité seule, il y a une certaine différence. Ne nous faisons pas d'illusion; le confort est agréable, et il faut appliquer une certaine partie de l'effort humain pour l'améliorer et pour le simplifier, mais cela ne nous suffit pas pour être heureux. Il nous faut le superflu et l'absurde. Notre esprit a besoin d'une expansion au delà des choses raisonnables et utiles, et la vie serait mortellement ennuyeuse, si elle ne consistait qu'en actes bien ordonnés dont on pourrait calculer le fruit directement utile au progrès.
Il est vrai, qu'il n'y a pas longtemps, j'étais un peu embarassé lorsqu'on me demandait quelle était ma profession. Cela sonnait creux dans l'espace moderne de s'appeler artiste verrier ou peintre de vitraux. On évoquait des cathédrales et de braves artisans du moyen age.
Les plus malveillants cherchaient à tracer ma descendance de Viollet le Duc à travers l'école St. Luc et me voilà bien chargé
| |
| |
d'hérédités inavouables. J'ai fini par me dire: tant pis pour mes ancêtres: le métier est agréable lorsqu'on se l'approprie bien librement, et pourquoi ne pourrait-on pas s'exprimer aussi bien dans l'une matière que dans l'autre.
L'artiste moderne a besoin d'une matière nerveuse et souple à enrégister sa graphologie: Matisse fait des peintures à l'huile, mais il ne cherche pas à être un Titien. La même matière est devenue un moyen d'expression bien différent, bien plus direct, bien plus nerveux.
Ce n'est pas qu'on préférerait l'un à l'autre, il n'y a pas de comparaison. Les deux ont obéi à une nécessité impérieuse qui leur a été imposée par le genre de vie qu'on leur permet de vivre. Aussi je vous prie de ne pas comparer mes vitraux ni aux verrières de Chartres, ni aux oeuvres de Jean Cousin, ni aux vitraux de la St. Gudule.
Pour moi, le verre est la matière qui me permet de m'extérioriser librement et agréablement. Je fais un vitrail comme on fait une peinture et pour en arriver là, je me suis vu forcé de modifier complètement la technique à mes goûts et à mes commodités. Je n'ai pas l'habitude de fabriquer un carton et de le livrer ensuite à des artisans routiniers et qui ont le dédain de l'imprévu. C'est bien le contraire. C'est le jeu des verres et des grisailles qui m'apprennent et qui me guident, et tout ce qui existe comme possibilités en cuisson, en gravure et en mise en plomb, je l'aime et j'essaye de me l'approprier aussi bien que possible. Ceci m'a valu la haine de quelques theoréticiens, qui savent exactement ce qui est permis et ce qui ne l'est pas, mais je regrette de ne pas pouvoir me rendre à leur raisons. Evidemment je suis assez honnête pour ne pas employer des procédés peu stables, comme l'application d'émaux qui craquent ou des grisailles qui ne résistent pas. En ce sens là je crois être bon artisan et connaître ma technique à fond, mais je n'écoute pas les bons conseils de ceux qui veulent m'apprendre l'art ‘pur’ du vitrail.
A propos de cet ‘art pur’: nous savons que le vitrail comme tant d'autres choses est né d'une nécessité. Aux temps où c'était encore impossible de faire de grandes plaques de verre, il était inévitable de lier les petits morceaux de verre ensemble avec des plombs, pour pouvoir couvrir des surfaces un peu considérables, et il est donc clair que le fruit de l'évolution de l'industrie verrière est non pas le vitrail moderne, mais la grande glace, unie et transparante, ou peut-être le verre triplex ou la vitre qui donne passage aux rayons ultraviolets.
La peinture verrière est donc devenue un luxe tout à fait superflu. Et un art superflu n'est pur, que lorsqu'il se vante de son inutilité,
| |
| |
comme le tableau de chevalet prévaudra toujours de la peinture murale.
Je dis ceci afin d'indiquer le degré d'inutilité et non pas pour me moquer de la peinture murale, car je n'ai aucune raison de m'y opposer. Si elle est belle, tant mieux, mais en général elle ne le sera que lorsqu'elle a été faite joyeusement et sans préoccupation de bidimensionalité comme le font ceux qui se réclament de suivre Puvis de Chavannes.
L'idée de se servir avec joie du mui pour y faire une jolie décoration m'a intéressé et voilà que j'arrive à parler de l'autre moitié de cette exposition. La peinture murale offre tant de possibilités techniques que l'embarras du choix devient une vraie souffrance. Des considérations de solidité me faisaient opter pour le mosaïque mais celui qui veut s'exprimer en mosaïque s'aperçoit très vite, que c'est la technique qui s'adapte le moins à la nervosité de l'esprit moderne. Il n'y a pas de sensibilité instantanée; la ligne est construite et non écrite, cette technique est condamnée à rester un travail pondu et peu personnel, à cause de l'impossibilité totale d'enrégistrer une graphologie. Mais ce qui est excellent dans le mosaïque, c'est l'emploi du verre pour couvrir le mur, le verre étant indestructible, et même résistant aux influences dynamiques, lorsqu'il est collé contre le mur.
C'est ainsi que j'ai commencé à chercher un compromis entre une peinture nerveuse et légèrement écrite et l'adaptation du verre comme décoration murale. Et voici ce que j'ai trouvé. Le verre non transparant rehaussé d'une peinture en grisaille faite d'une façon spontanée, mais indestructible après la cuisson. Et cela en combinaison avec des fonds d'argent ou d'autres métaux. Après de longues recherches j'entrevois encore de nombreuses possibilités, et moyennant ces possibilités je vois clairement les magnifiques intérieurs que l'on pourrait faire. Peut-être un jour, les architectes ne craindront plus de gâter l'intégrité de leurs oeuvres en admettant la collaboration de ces esprits vagabonds, les artistes libres. Peut-être un jour on retrouvera le juste milieu de l'harmonie entre les pleins et les vides. Espérons-le!
En attendant, je ne peux rien vous promettre pour l'avenir, ni du vitrail, ni de la décoration murale. Je ne vois que le présent. Et je crois que l'avenir ne sera pas bien différent du passé. Celui qui veut faire quelque chose, devra toujours se créer d'abord les possibilités.
Jusqu'ici j'ai vécu en faisant des vitraux et d'autres objects inutiles. N'en déplaise les orthodoxies de l'art, j'ai trouvé de gentils hérétiques qui voulaient bien me permettre d'apporter une légère fantaisie dans leur vie sérieuse. J'ai travaillé pour des maisons de
| |
| |
banque, pour des hotels de ville, des bureaux, des hôpitaux, des écoles, des usines, des églises, des théatres et même pour des boudoirs. Croyez-vous qu'un jour tous ces institutions magnifiques et traditionelles n'existeront plus?
Je vous prie d'avoir confiance. Je suis convaincu, que l'architecture évoluera toujours, et que lorsqu'on se sera un peu habitué aux améliorations techniques, hygiéniques et comfortables, l'esprit se rouvrira de plus en plus à ce beau superflu, logique et absurde à la fois qui orne les plus belles époques de l'histoire.
Mon intention en faisant cette exposition n'est donc pas de prêcher une soi disant renaissance du vitrail, ni de résoudre des problèmes. En art, celui qui voit des problèmes ne les résoudra jamais. Celui qui les résout ne les a probablement pas vus.
| |
Bij de opening eener tentoonstelling van beeldhouwwerken door Suzanne Nicolas en van schilderijen door Joep Nicolas, op 23 December 1933, bij ‘Voor de Kunst’ te Utrecht
Indien ik, uitgenoodigd om iets te zeggen bij de opening dezer tentoonstelling, daaraan gevolg zoude geven door een bespreking van eigen werk, zou het lijken of mijn werk een uitleg behoefde, en het spijt mij te moeten zeggen, dat ik niet houd van schilderijen, die explicatie van noode hebben.
Dus rest mij in meer algemeene termen te spreken als theoreticus, en ik zal dit liefst zoo onpersoonlijk mogelijk doen, daar het den Kunstenaar niet voegt zijn persoon naar voren te schuiven, waar toch alle belangstelling alleen op zijn werk geconcentreerd dient te blijven. Maar het is nu eenmaal zóó: er zijn menschen die voorbeschikt zijn het subtielste kunstgenot te smaken, doch zoolang ze het directe contact missen tusschen hun eigen cerebrale begripswereld en de visueele emotie van het geziene beeld blijven ze van alle waarlijke genieting verstoken en het is daarom dat ik, zal trachten een contact te leggen tusschen de sensueele gezichtssfeer en de sfeer van het begrijpend verstand.
Want de oorzaak, dat zoovele overigens begaafde lieden voor alle kunstindrukken ongevoelig blijven, ligt in het feit, dat de schoonheid niet de intelligentie onmiddellijk treft, doch dit slechts kan doen in tweede instantie, n.l. langs den weg der sensitiviteit. En hoevelen, vooral juist onder de verstandelijk overvoede intellectueelen hebben hun sensitiviteit zoodanig weggeborgen als een
| |
| |
Portret van Suzanne Nicolas-Nijs, door Joep Nicolas (Olieverfschilderij)
| |
| |
Portret van Joep Nicolas, door Suzanne Nicolas-Nijs (In brons, gegoten door Edelsmederij Brom)
| |
| |
ondoelmatig werktuig in het leven, dat ze zich enkel nog een soort van zoogenaamden smaak permitteeren, als zijnde een samenvatting van hetgeen aan vormen gangbaar en aangenomen is, bij hen, wier zinnen niet gewoon zijn anders waar te nemen dan in uiterst primitieve onderscheidingen.
Zij ondergaan wel de dramatiek van een schokkend gebeuren, zelfs wanneer zij het zien afgebeeld op een schilderij, of wanneer zij het weergegeven zien in een tooneelstuk, en aangezien zij dit ondergaan, achten ze zichzelf ontvankelijk voor hetgeen zij als specifiek artistieke indrukken beschouwen, en toch zijn er helaas geen lieden, die verder van eigenlijke kunstbeleving af staan, dan juist deze.
Immers de ontroering van dezen aard behoeft niet een kunstuiting om tot stand te komen. Het leven zelf brengt deze ontroeringen veelvuldig voort, en eenvoudig medelijden met schrijnende smart, of mede genieten met overstelpende vreugde is niet méér dan een algemeen menschelijk gevoelen, dat ook de minst kunstzinnige der redelijke wezens ondergaan kan. Veel dichter bij het smaken van kunst staat evenmin de sensualist zonder meer. Zijn sensualiteit kan gebaseerd zijn op een louter dierlijk ondergaan van zinnestreeling of prikkelingen.
Om de gesublimeerde uiting van zingenot te ondergaan behoort deze in de sfeer des geestes geheven te worden en een volledige menschelijke geest in hooge ontwikkeling is niet denkbaar zonder een fijn besnaard zinnenapparaat, wijl onze geest al zijn verrijkingen slechts kan bemachtigen, door middel van de zinnen. Welnu, een der verrijkingen van den menschelijken geest wordt geboden door de kunst, zij het dan woordkunst, muziek of beeldende kunsten, die den geest doen deel hebben aan de genieting der zinnen, en omgekeerd de stof heffen in de sfeer des geestes.
En zoo aarzel ik niet te zeggen, dat de kunst deel uitmaakt van het specifiek menschelijke streven naar evolutie, dat zijn grondslag vindt in de natuur van den mensch zelf, die deels stof is en deels psyche. De taak van den kunstenaar is het dus, tot den geest te spreken, niet door het formuleeren van ideeën die tot de logische orde behooren, maar door de vorming van zintuigelijk waarneembare fenomenen, die direct tot de zinnen spreken en door deze prikkeling der zinnen indirect den geest ontroeren. Het spreekt van zelf, dat om dit te bereiken de kunstenaar een groote kennis moet bezitten van de materie, die hem ten dienste staat opdat hij zich er van leere bedienen op de meest efficiente wijze.
Hij zal tot dat doel de intiemste eigenschappen zijner materialen onderzoeken en leeren liefhebben en dit onderzoeken is gebaseerd op een dagelijkschen en vertrouwden omgang ermede.
| |
| |
En zoo komt het, dat elk der kunstenaars die eenige personaliteit bezitten uit de hun eigen geestesinstelling tegenover de materie een eigen uitdrukkingsvorm krijgen, en zelfs is het mogelijk en practisch nawijsbaar, dat een levendige kunstenaarsgeest niet slechts één doch zeer verscheidene uitdrukkingsvormen assumeert, die hem toch alle even persoonlijk en eigen zijn.
Men herkent den componist niet slechts aan de melodieën, maar veel meer nog aan zijn instrumentatie.
Zóó herkent men den schilder aan zijn materie en hoe verder de kunst van haren oorsprong afraakt, hoe verder ze evolueert, des te nerveuser en des te persoonlijker worden juist de materieele bemoeiingen.
En met de dichtkunst is het al niet anders gesteld. Waar het onpersoonlijke Middeleeuwsche heldendicht in alle landen dezelfde ietwat dreunende tonaliteit bezit, daar zijn twee regels van Verlaine Baudelaire, Boutens of Rilke voldoende om hun persoonlijkheid onbetwistbaar aan te toonen.
Wij kunnen dan ook spreken van een afwijking in de huidige kunst van haar ambachtelijk karakter.
Wij kunnen constateeren, dat de kunstuitingen van dezen tijd meer en meer een persoonlijk handschrift geworden zijn, dat, hoe nerveuzer en onbevangener neergeschreven, de innerlijke sentimenten en spanningen van den maker des te directer registreert.
En dat is wel het lot van elke kunst in hoogen ouderdom. Wij zien hoe de Oost Asiatische teekenaars, die een veel ouder traditie bezitten dan wij West-Europeërs, hun werkwijze gericht hebben tot het snel en praegnant uitspreken van een langzaam en intens ondergaan gevoelen.
Hun meesterschap over het direct neerschrijvende penseel in inkt gedoopt, wijst ons een parallel met de spelende maar diep bezonnen werkwijze van menigen West-Europeeschen Moderne. Maar om te kunnen geraken tot deze luchtige snelheid die een maximum van expressief vermogen inhoudt, dienen wij, wier werkmiddelen niet gestandaardiseerd zijn maar veeleer nog samengesteld worden met het oog op een techniek, die niemand meer bezit, ons zelf onze materie te kiezen en zoo noodig te fabriceeren en te wijzigen, al naar onze persoonlijke uitdrukkingsneiging. Iemand die een olieverf schilderij wil maken, en daarin in korte krachtige trekken een volkomenheid van uitdrukking zijner spanning wil bereiken, zal de samenstelling, zoowel van zijn doek als van zijn verven, geheel anders dienen te verzorgen, dan hij, die gelijk Rembrandt of Velasques laag over laag wil schilderen. En zoo is het met alle andere materialen eveneens. Het carton van
| |
| |
den huidigen Glasschilder is volkomen verschillend van dat van den Middeleeuwschen glazenier, en de nieuwe materialen, die geschikt zijn om met zoo min mogelijk lichamelijke krachtinspanning, een zoo volkomen mogelijken vorm te bereiken, met een sterk uithoudingsvermogen, doen mij niet twijfelen of het beeldhouwen in hout of steen in dezen tijd berust eigenlijk op een archaîsme. Er zijn materialen, die in sterkte evenals in suggestiviteit het hout verre overtreffen en die bewerkbaar zijn op veel directer en gemakkelijker wijze. En het zijn mijns inziens vooroordeelen, die maken dat de meeste beeldhouwers nog niet gezocht hebben naar het perfectionneeren in aestetisch opzicht van deze materialen. Ik voor mij, als schilder, acht het noodzakelijk, dat elk kunstenaar niet alleen de hem eigen vormuitdrukking, maar ook het materiaal zoekt, waarin hij zich het meest adequaat kan uitspreken. Bemoeiingen op het gebied der wandschildering deden mij persoonlijk ervaren, dat het op dit gebied moeilijk is een moderne en nerveuse materie te ontdekken, die tevens aan de hoogste eischen der monumentaliteit beantwoordt.
Ik stelde daarbij als ideaal van monumentaliteit op het eerste plan de mozaïektechniek, doch zag weldra in, dat deze techniek voor den huidigen kunstenaar een veel te onbeweeglijke is.
Immers, inplaats van de lijnen spontaan en direct te kunnen neerschrijven, dient men ze te construeeren, steentje voor steentje. Toen bedacht ik verder dat in haar eerste periode de glasschilderkunst er niet beter aan toe geweest was, maar dat deze techniek in den loop der tijden wel degelijk zoo geëvolueerd is, dat een vrije en spontane vormgeving en materiaalbehandeling in het glasraam geen moeilijkheden meer oplevert.
Waarom nu zou de wandbekleeding met glas, die dan toch het wezen is der mozaïek en die haar maakt tot de meest monumentale sierkunst, wijl ze zich enkel bedient van anorganische materialen, waarom zoude deze kunst niet een analoge ontwikkeling kunnen doormaken?
Deze redeneering bracht mij er toe te zoeken naar 'n toepassing van het glasmateriaal als wandbekleeding die een grooter vrijheid toelaat dan de mozaïek. En U zult op deze tentoonstelling enkele specimina aantreffen van polychrome, of ook eenkleurige schilderingen op ontransparant glas, verhoogd met glanzende metaalachtergronden, die alhoewel direct en spontaan neergeschreven, door de brandschildering een zeer hoogen graad van onaantastbaarheid hebben bereikt, zoowel voor mechanische als atmosferische of chemische invloeden en die ik dus als moderne techniekverrijking gaarne toepas. Maar niets zou mij meer spijten, dan indien deze werkwijze tot een algemeen gangbare zou worden en aldus oorzaak zou zijn,
| |
| |
dat andere kunstenaars zich niet de moeite zouden doen eene hun eigen techniek voor hun persoonlijk artistiek handschrift te ontwikkelen. En blijvende bij de vergelijking der moderne kunstuiting met het handschrift waarin zich het karakter van den maker weerspiegelt, kan men zeggen, dat de een toch ook niet schrijft met dezelfde pen en op hetzelfde papier waarvan zich een ander bedient. Natuurlijk is het geenszins te prijzen, indien een kunstenaar aan de hand van deze wetenschap in zijn werk een gewild persoonlijk cachet aankweekt, dat, eens aangenomen, een grimas wordt en waarvan hij zich niet meer kan ontdoen, in de meening dat hij dan zijn persoonlijkheid prijs geeft.
Het komt mij voor, dat een persoonlijkheid die staat of valt met een enkele manier van doen niet de moeite waard is om angstvallig door alles heen te handhaven, terwijl een persoonlijkheid die van binnen uit spreekt en werkelijk met het wezen van den kunstenaar één is, er slechts bij kan winnen, indien deze alle uiterlijke wijze van werken telkens en telkens weer durft loslaten, zich steeds vernieuwend en niet gebonden aan de dwaze opvatting dat een oeuvre slechts iets beteekenen kan, wanneer alle werken onderling gelijkenis vertoonen. Wij leven immers als beweeglijke en veel bewogen naturen door vele phases van geestesgesteltenis heen en zij, die maar één lied op hun repertoire hebben, zijn ofwel armen van geest, ofwel krampachtig aan één levenshouding verslaafde poseurs.
Een mensch is niet alle dagen zwaar tragisch aangelegd; men blijft niet voortleven in heroïsche geestestoestanden. Het kan een luchtige en dynamische natuur niet schaden van tijd tot tijd ernstig te kijken en een demonischen krachtpatser behoort men niet kwalijk te nemen, dat hij zich ook nog eens een menschelijker lach veroorlooft, dan het indrukwekkend grijnzen.
Het is echter meestal eigen keuze en eenzijdige bewondering, die een kunstenaar doen verstarren, en de tijden liggen nog niet ver achter ons, dat menig artist het noodig vond, zich als een ‘Selfmade madman’ voor te doen, en dit alles nog wel uit angst van niet au serieux genomen te worden bij burgerlijker gedragingen.
Deze en vele andere euvels zijn niet in gebreke gebleven de kaste der kunstenaars in discrediet te brengen, maar veel meer nog dan hun persoonlijke gebreken draagt daartoe bij het feit dat een kunstwerk een product is van geestelijken overvloed, waaraan slechts weinigen behoefte gevoelen en dat altijd een irreëel geschat object zal blijven. Maar het feit dat uit de oudste oertijden tusschen de overblijfselen van werktuigen die de primitiefste nooddruft dienden, zeer opmerkenswaardige uitingen van kunst tot ons gekomen zijn en dat er in alle tijden die de geschiedenis kent,
| |
| |
kunstwerken zijn ontstaan, bewijst, dat niet slechts materieele noodzaak de handelingen der menschen bepaalt, maar dat er een soort van geestelijke noodzaak bestaat, die niet minder machtig is in de geschiedenis van het menschdom en die, hoe vol absurditeit in uiterlijken schijn, aan sterker wetten gehoorzaamt dan een koude becijferende logica. En ik twijfel niet of in het domein der kunst zal, ondanks alle gelijkmaking en kuddegeest, die bij tijd en wijle de menschen bekoort, steeds van kracht blijven de ongemotiveerde maar onverbiddelijke wet, die heerscht in al wat overdaad, dus ook geestelijke overdaad beteekent; dat er tien zullen derven om één in rijkdom te doen leven.
En deze ééne zal natuurlijk door de tien dervers met begrijpelijke afgunst worden bejegend. Welke staatsvormen, welke economische systemen er ook zullen komen, de kunst zal altijd een kwestie zijn van overvloed ten koste van veel anders en in een Maatschappij waar deze usurpatiemogelijkheid niet zal bestaan, daar zal het met de kunst treurig gesteld zijn. Ik weet niet of wij reden hebben de toekomst blij en onbezorgd tegemoet te zien, maar ik zie ook niet, waarom wij ons speciaal zouden moeten verontrusten. Zoolang er nog eenige geestesvrijheid bestaat, zal ze steeds bij kunstenaars te vinden zijn en wanneer er geen meer bestaat naar de uiterlijke en uitgesproken vormen, dan is het nog steeds de kunstenaar die de eenige waarheidslievende profeet mag en moet zijn.
Omdat hij de heerlijke gave bezit, zich uit te spreken, niet in ideeën en aan voorschriften toetsbare gedachten, maar met de middelen der sensitiviteit, die meer dan wat ook het menschdom kunnen beïnvloeden, door deze imponderabele waardeuitwisselingen, die geen enkele macht aan banden leggen kan.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd