De Gemeenschap. Jaargang 10

[p. 2]

Jan Engelman
Woorden wekken, voorbeelden trekken

De romeinsche commentaren, geleverd op het woord van Pius XI over de kerkelijke kunst, hebben - min of meer - een antithese willen scheppen tusschen de vernieuwingspogingen die in de landen om de oude wereldzee (nauwelijks) waarneembaar zijn en het werk dat in het midden van Europa wordt ondernomen om het diepe verval van de versiering des altaars te keeren. Zelden was de Osservatore Romano zoo agressief in haar oordeel over nordieke cultuuruitingen, dan de keeren dat zij de ‘moderne’ kerkelijke kunst uit onze streken op den korrel nam, waarbij vermaningen werden gegeven die tot een barbaarsch missieland gericht schenen te worden. Wat hebben wij ons van deze scherpe oordeelvellingen aan te trekken? Alleen deze plaatsen, tenslotte, waarin menschen aan het woord waren die door duistere en verwarde kunstuitingen den sensus catholicus bedreigd achtten. Maar met duidelijkheid bleek, dat een groot gedeelte van de critiek was ingegeven door het superioriteitsgevoel van hen, die zich, romeinsche katholieken zijnde, geroepen meenen naast de zuiverheid van de leer ook een modus en een kunsttraditie te verdedigen welke, in de Italiaansche renaissance gegrondvest, hoewel mateloos verzwakt, niet wezenlijk is veranderd. Eenzelfde eenkennigheid, welke sommigen Noorderlingen, puriteinsch en jansenistisch van aanleg, belet in de heroïek en de pathetiek der kunst van het Zuiden het ordebeginsel, het element der weidsche statie en der zuivere verheerlijking te vinden, maakt vaak den Romein, gewend aan de openheid en de evenwichtige geleding, blind voor de innerlijke spanning van den ‘style barbare’.

[p. 3]

Aan beide zijden gaat het om niet anders dan om het verwerven van een rijke en beweeglijke, niet nationaalbevooroordeelde ontvankelijkheid. Het is, filosofisch gesproken, onzin de waarde van een gothische kathedraal te willen afwegen tegen die van een romaansche basiliek. Katholieke realiteiten zijn overal dezelfde, maar de wijze waarop zij geuit worden verschillen, ook als het ceremonieel in de groote trekken is gecodificeerd. Wanneer zelfs een zoo diepe zielsberoering als de mystiek is gekleurd naar den aard van de landstreek waarin zij leeft: de kunst is het niet minder. De Italiaansche commentaren op de pauselijke redevoeringen over de kerkelijke kunst, de neiging vertoonend een artistieke suprematie te bedingen voor de werken, die het dichtst in de nabijheid van het Vaticaan ontstaan, hebben dit maar al te zeer vergeten.

Maar wat ontstaat er, op den dag van heden, in de nabijheid van het Vaticaan?

Niemand van ons heeft moeite om, huiverend van ontzag en zuivere emotie, den machtigen gloed van het ‘Unam Sanctam’ in Palestrina's ‘Papae Marcelli’ te erkennen, al mogen wij daarbij de wetenschap koesteren, dat de polyphone stijl der Italianen de bekroning en de uitbloei is van wat drie Nederlandsche scholen oorspronkelijk hebben gevonden en langzaam voorbereid. Dat Vaughan Williams, Diepenbrock, Hendrik Andriessen of Winnubst de minderen zouden zijn van Perosi en Refice wil er bij ons echter niet zoo goed in, hoe keurig en aangenaam de muziek van de laatsten ook in het gehoor ligt. Maar wanneer zal het een voldoend aantal Italianen invallen, dat er één of twee menschen zijn, die radicaal zouden kunnen bewerkstelligen een vernieuwing der meerstemmige kerkmuziek, welke door eindelooze studies van het verleden en lange commissievergaderingen niet wordt bereikt: hun eigen componist Malipiero en, bijvoorbeeld, Strawinsky, wiens ‘Symphonie des Psaumes’ oprijst uit

[p. 4]

diepten, waarvan Perosi of Refice nooit hebben gedroomd? Men komt een verval tenslotte niet te boven door administratieve maatregelen, maar practisch alleen door het genie van den eigen tijd te onderkennen en te gebruiken. Zou Josquin des Prés in zijn tijd wreeder hebben geklonken dan Strawinsky nu?

Tegen de kunst van Bramante, Da Vinci, Michel

De H. Bernadette, een schilderij dat aan de Sint Pieter werd opgehangen bij hare heiligverklaring.

[p. 5]

Angelo, Rafaël en Bernini zal een man uit het Noorden, die de schouders heeft leeren ophalen voor de geschabloneerde kunstleer, welke de Renaissance een ‘val’ noemt, geen enkel bezwaar inbrengen. Zij bewijst hem, hoe hoog en universeel de menschelijke geest kan stijgen - en door persoonlijkheid dienen wat een orde behoeft. Maar hebt gij de afbeelding gezien van de enorme croûte, die den gevel van de Sint Pieter ontsierde, toen daar Bernadette werd heilig verklaard en die ik niet in de herinnering zou brengen als zij niet representatief was voor een mentaliteit? Hebt gij wel eens gevolgd, welke zonderlinge Victor Emanuël-architecturen het resultaat zijn van de nieuwe bouwbehoefte in den kerkelijken staat?

Er leiden vele wegen naar Rome, maar wie de straalkracht zocht van het Italiaansche genie, voor zoover het zich met kunst bezig houdt, hij ging liever naar Milaan, waar de profane, althans slechts voor een klein gedeelte religieuse ‘Trienale’, een prachtige synthese te zien gaf tusschen den zin voor grootheid, orde, weidschheid, openheid en frisch aanvaarde moderne vormelementen. De goede kunstenaars worden in Italië al even weinig of minder dan bij ons gezegend met kerkelijke opdrachten: waar een prachtige en zelfs heroïsche traditie met het woord verdedigd wordt, heerscht in de practijk de sacrosante beunhazerij. Men is bang zich aan koud water te branden, men staat naast de werkelijkheid en houdt zich onledig met het in ontvangst nemen van gouden telefoontoestellen voor den Heiligen Vader. Toegegeven, men valt de werkelijke of vermeende bedreigers dier traditie wat eleganter aan dan bij ons, waar de toon schijnt te moeten worden aangegeven door menschen als de econoom Prof. Overmaat, die, met grieven volgeladen, als op vleugelen naar Zeist kwam reizen, om in een vergadering van het Sint Bernulphusgilde, zonder een enkel argument van beteekenis, zijn afschuw te kennen te geven van datgene

[p. 6]

wat hij zoo uitnemend bleek te kunnen misverstaan. Maar het effect is hetzelfde, als het niet slechter is, n.l. dat in de kerkelijke kunst de schaallooze stylimitatie of de zachte zoetelijkheid der kwezels regeert en op zijn

De Piëta van Michel Angelo in het Vaticaan.

[p. 7]

best de niemand ergerende leegheid en levenloosheid van het dood-gestyleerde procédé (de makers hebben de klok hooren luiden, maar den klepel weten zij niet te hangen, en de slechtheid der profane wereld meenen zij te bestrijden door geestelijkheid op een koopje te creëeren - ‘beleefdheidskunst’, zooals Nicolas zegt). Het is duidelijk, dat de Bernadette van de Sint Pieter onder de rubriek der kwezelachtige zoetelijkheid dient te worden ondergebracht, bij het lam op rood fluweel en den Christuskop met de beweegbare oogen. En ik herhaal: we zouden hare openbare expositie niet in de herinnering brengen als deze niet voorbeeldig ware, of als er één katholieke instantie was geweest, die een zwak woord van critiek had laten hooren. Het kan onder omstandigheden leerzaam zijn, zich door ‘het Italiaansche genie’ te hooren kapittelen, maar nog altijd wekken de woorden, terwijl de voorbeelden trekken. Wat doet Michel Angelo ondertusschen, die op zijn rug op de steigers lag en zijn nek liet vergroeien om te schilderen onder een goeden hoek? Wat doet Bernini, die niet rustte voor de groote Theresia onder zijn beitel tastbaar te bezwijmen scheen van geestverrukking? Zij draaien zich om in hun graf - allicht draaien de pausen en prelaten mee, die hun opdracht gaven. En dit alles is een probleem van Kracht, innerlijk en uiterlijk, bij de Romeinen niet minder dan bij ons. Misschien is het, in het stadium waarin wij verkeeren, niet te betreuren, dat de groote internationale tentoonstelling van kerkelijke kunst te Rome voor onbepaalden tijd is uitgesteld.